HÉN. (Gr: 2645).

HENOTEISMO (N). 2646.

A: henotheism. F: hénotéisme. G: Henotheismus. H: enoteísmo. I: enoteìsmo. P: henoteismo. R:

Substantiva radiko.

2. Henoteismo, kontraste kun monoteismo kaj politeismo, estas kulto al unu sola dio, sen la rekta neo pri la ekzisto de aliaj dioj.

Dum naiva fazo, popoloj kutime kredas je persona Dio, kiu havas nomon, same kiel la Dioj de la aliaj.

3. Laýsupoze, la unuaj kredantoj je la bibliaj rakontoj kultis sian solan dion, kies nomo ili kredis esti Javeo (vd), sen malkredo je aliaj dioj, ekzemple Belzebuto (vd), poste reduktataj al la kondiîo de malbonaj spiritoj.

Ne estas klaraj, antaý Moseo (æ. 1300 a. K.) la informoj pri la persona nomo de la juda Dio. Eble Javeo estis nomo uzata en la regiono de Sinajo. Oni avertu ke la unuaj verkoj de la Biblio aperis pluraj jarcentoj poste, eble de la 7-a. jc. a. K., kaj pro tio øi ne kapablas klarigi la temaron.

HERAKLITISMO. 2648.

1. Heraklitismo estas nomo doktrino pri la konstanta ïanûiûo de la realo, laý la plej karakteriza aspekto de la sistemo de Heraklito el Efezo, de la nova Jonia Skolo, proponita je la 5-a jc. a.K. Li asertis, laý teksto citita de Plutarko:

"Ne eblas dufoje eniri la akvon de la sama rivero, nek tuïi dufoje la saman substancon en la sama stato; pro la rapideco de la movo, æio disiøas kaj rekunmetiøas denove; æio venas kaj iras" (Fr. 91, Diels).

Fajro, pro ties movebleco, estis prezentata de Heraklito kiel la fundamenta elemento de æio. La fortoj estas difinitaj kiel kontraýaj.

Æio, tamen, obeas al monisma sistemo per kontrolo de iu Logoso, kaj æio, post periodo, revenas la antaýa ordo.

2. Restis heraklitismo æiam aktuala hipotezo, pro la ofta konstato de la ïanøiøemo de la naturo. Lastatempe aperis fundamentaj konceptoj pri la materio kiel kampo de fortoj.

E. Pauli.

HERBRAND. Teoremo de... 2650.

Teoremo de Herbrand, de 1930, havas iom da simileco kun la teoremo de Goedel, ankaý tiutempe prezentata. Ambaý rilatas al logiko de kalkulo, kaj estas en dependo de tre fakaj konoj.

E. Pauli.

HEREDI, -O (*) (biologia kaj psika). 2651.

L: hereditare; hereditas, -atis.

A: inherit; heredity. F: hériter; hérédité, héritage. G: erben; Erbe, Vererbung. H: heredar; herencia. I: hereditare; heredità. P: herdar; herança. R:

1. Etimologie, heredo devenas el la haereditare (= heredi), siavice el haereo, -aesum, -ere (= esti ligita al). La hindeýropa radiko ghe- enhavas la ideon de senigo.

Verba radiko. Vortformoj: heredi (tr), hereda, herede, heredo, heredažo, heredanto, heredeco, heredigi, heredigo, kunheredi (tr), senheredigi (tr).

2. Heredo estas ricevo per posteuleco. Estas konsiderataj heredoj propražoj de mortinto, biologiajn efikojn, psikajn kaj kulturajn karakterojn; tiuj lastaj konsistigas la socian heredon, aý tradicio (vd).

Kiam heredo rilatigas inter si personojn, la civila leûo antaývidas formojn de heredo, inkluzive pri la senheredigo.

3. Specoj. Laýforme, heredo povas okazi laý la familia rilato, kaj ankaý per testamento.

Laömaterie, heredoj estas determinataj de la realo mem heredata. Ekzemple, heredo de domo, heredo de bieno, heredo de mono, biologia heredo, ktp.

4. Biologia heredo konsistas en tio, ke la organismo de la generanto kaj de la generito ïajnu inter si laý la speco, kaj ordinare ankaý laý la individuaj kvalitoj.

Îar la rilato inter generanto kaj generito estas de kaýzo kaj efiko, devas principe okazi proporcion inter ambaý. Aliflanke, pro la multaj intermiksiûoj en la procezo de generado, povas eventuale okazi kelkaj deflankiûoj, kiuj kaýzas iom da diferencoj inter generanto kaj generito.

Ne okazas rekta rilato de kaýzo kaj efiko inter generanto kaj generito, îar la generado ne okazas per substanca kaýzado de io nova. Sed nur per la akcidenca divido de vivanta îelo en du aý plurajn.

Pro la interna relativa homogeneco de la æelo, ûi dividiûas en partojn preskaý egalajn tiel, ke la novaj individuoj estiûas preskaý egalaj, kun la sama ïtoko de genoj.

Grava ïanûo okazas en superaj animaloj, per la kuniûo de spermatozoo de unu generanto kun la ovolo de alia.

Tiu procezo kaýzas necese iom da diferencoj inter filoj kaj gepatroj. La heredo fariûas proporcia ne rilate nur unu el la gepatroj, sed proporcia rilate ambaý gepatroj. Pro tio, gepatroj konservas iom da simileco, kiu tamen ne estas tute proporcia.

La heredo okazas nur parte de unu kaj parto de la alia el la gepatroj. Jen pro kio miksiøo de raso kun alia raso (vd) povas esti rezulte bona, kiam la ïtoko de genoj bonas.

La malkovroj de Mendel montris, ke parto de la heredo povas resti kaïa, nomebla genotipa, dum alia malkovrita, nomebla fenotipa, kun ebleco ke la kaïa reaperu en la postaj generacioj (vd).

Principe, la heredo dependas de la stabileco de la îeloj, dum ili dividiûas kaj subdividiûas. Efektive kelkaj fundamentaj elementoj entenas tiun stabilecon, kiu situas en la genoj, konsistigantaj el grandaj molekuloj. Tiu stabileco estas figure nomata genetika memoro. Kiam ûi rompiûas, okazas la fenomeno de evoluo, kondiîe ke okazu la konservo de la plej kapabla kaj adaptita por subsisti en la medio.

Karakteroj akiritaj de la generantoj nur transdoniûas al generito, se tiuj novaj karakteroj okazas enkadre de sistemo transdonebla al îeloj mem kiuj dividiûas; ekzemple, se tiuj karakteroj ligiûas al ïanûo de la genoj.

5. La psika heredo okazas en la senco, ke la generitoj ripetas la specifajn psikajn kapablojn de la generantoj. Tamen, laýgrade, psikaj kapabloj ne estas heredataj samnivele, æar diversaj en unuj ol en aliaj. Tiusence, estas distingataj la homoj kutime per kvar temperamentoj, - sangvina, nervoza, kolerika, melankolia.

La fundamenta demando estas, - æu la psika heredo okazas nur kaýze de la biologiaj kondiîoj heredataj, - æu la psika heredo venas rekte el la spirito? La respondo estas en dependo de fundamentaj konceptoj pri la vivo.

Dualisma hipotezo kredas je la materio kaj spirito kiel radikale apartaj individuaj substancoj, dum en monisma interpreto ili estas nur du flankoj de la sama fundamenta individua estažo. Kompreneble, la definitiva klarigo pri la pasinteco heredata povas varii laý la elektata vidpunkto.

En dualisma interpreto la psiko eblas esti egala en îiuj tiamaniere, ke la diferencoj dependas nur de la havata korpo. Tiusence estas tiuj, kiuj imagas ke la animoj de æiuj homoj estas egalaj, kaj ke la distingoj fariøas ekde la korpo. Tamen, eblas elpensi la animojn kiel malegalajn, kaj ke tiam la diverseco de la heredo povas esti psika, samtempe ke korpa.

Unuj dualistoj (kutime kristanoj) imagas la spiriton kiel kreitan je la momento de la naskiøo de viva korpo.

Aliaj dualistoj (Pitagoranoj, Platono, spiritistoj) imagas la spiriton kiel antaýekzistantan, kaj enirantan la naskiøinton; tiuj parolas pri la memoro de la pasintaj vivoj.

Monisma hipotezo proponas ke vivo kaj korpo ne estas du substancaj apartaj aferoj, sed nur du flankoj de la sama fundamenta estažo. Sekve æiu materio estas viva, kaj naskiøo de la vivo estas nur emerøo de tio, kio jam ekzistas. Inverse, morto estas nur reveno de la vivo al sia fundamenta stato sen eksteraj manifestiøoj.

En tiu monisma interpreto de la vivanto, la psika heredo fariøas facile klarigegla kiel fundamente egala en æiuj individuoj, sed tamen varia laý interna organizažo de la organismoj.

. 6. Îu eblas heredata memoro? Oftas aýdi pri memoro de la pasinta vivo, kaj surbaze de tiu kredo oni akceptas doktrinojn pri pasinta vivo.

Por respondi spekulative pri la ebleco de heredata memoro, oni estas en dependo de la teorioj pri memoro (vd) kaj subkonscio (vd), kaj ankaý de psikanalizo (vd).

En dualisma sistemo, kun antaýekzisto de la spirito, estus ebla la memoro pri la antaýekzistanta vivo, se tiu memoro dependus nur de la spirito.

Sed malfacilas akcepti memoron pri pasinta alia vivo, se tiu memoro dependas de organaj rimedoj, îar tiuj organaj rimedoj de la pasinta vivo jam ne ekzistas. Se ne restas memoro de la pasinteco, îiuj fenomenoj kun tiu aspekto devas ricevi alian klarigon. Efektive apartaj subkonsciaj kombinoj povas ïajne diri ion pri la pasinteco.

Tamen se ne restas efektiva memoro pri la pasinteco, tio se signifas, ke la pasinteco fakte ne ekzistis. Per la historiaj rimedoj, - dokumentoj, - oni pruvas ke pluraj aferoj ekzistis kaj kiuj ankoraý daýras.

Sed oni neniam kredu je la pasinteco de nia animo nur per la imagoj de nia subkconscio.

En monisma teorio, efektive la animo kaj la materia ekde æiam ekzistas kaj neniam ili apartiøis. Æiu nova vivo estas nur la antaýa, kiu daýras, foje vigla, foje sen ekstera manifestiøo.

Sed tiu monisma doktrino dependas de aliaj pruvoj, kaj ne ia ajn memoro.

7. Certamaniere estas avantaûo ne havi memoron pri longa pasinteco, æar la jarcentoj kaj miloj da jaroj tro okupiøus nin.

HEREZO (*). 2652.

A: herezy. F: hérésie. G: Haeresie. H: herejia. I: eresia. P: heresia. R: (éres’).

Substantiva radiko. Vortformoj: herezo, hereza, herezeco, herezi (ntr), herezeulo, efherezulo.

2. Herezo estas karaktero de nova doktrino, malakorda al difinita dogmo (vd), kies difino dependas de aýtoritato konsideranta sin posedanto de la vero.

Sen antaýestarigita dogmo, ne okazas herezo, kiu estas do relativa koncepto.

En si mem, absolute, herezo ne estas necese eraro, sed nur eraro laö difinita dogmo, kies vereco estas kontestata de la herezulo.

La nomo herezo estis uzata de la kristana oficiala eklezio rilate la novaëojn nekoheraj al la oficialigita opinio, precipe fare de koncilioj (vd).

Sed la koncepto mem de herezo estas uzebla analogie, kaj direbla pri iu ajn deflankiûanta opinio rilate al iu centra absoluta dogma doktrino, kontrolata de îefa partio konsideranta sin kapabla difini tion, kio estas devige akceptenda.

Filozofio pri religio nur malrekte temas pri la herezo specife teologia. Tamen, en iu ajn religio, filozofiaj principoj devas esti respektataj, precipe tiuj rilataj al la fundamentaj rajtoj je la libero de kritika penso kaj libereco de konscienco.

3. Takse, estas bone, ke religioj limigu la insiston je fundamentaj principoj, kaj lasu sensignifajn detalojn al kriterio de îiu. Ekzemple, ne estas fundamenta en religio la ekzisto de anøeloj kaj ties sekso.

La dogmema rigideco de religioj certe estas homa tendenco, ne dia.

Cetere, la æefa en religio estas la kulto je Dio, ne la kredo simple kiel kredo. Estas propra de simplismaj religiuloj insisti pri la kredo, ofte per la esprimo, - kiu ne kredas, tiu ne saviøas!

Kompare, kelkaj el la religiaj instancoj estis pli rigidaj, en la determino de tio, kio estas herezo, kaj en la determino de puno kontraý herezuloj. Inverse, aliaj estas pli flekseblaj tiurilate.

4. Principe estas bone, ke la esencaj doktrinoj de îiu religio estu difinitaj, por ke îiu aliûinto klare sciu tion, kio estas proponata kiel esenca kredo de la grupo al kiu li estas invitata aliøi. Cetere, difinoj helpas kiel metodo de instruo. Aliflanke, oni kultivu tamen la liberan diskutadon, cele al vero kritike atingenda.

En Romkatolika Eklezio la doktrinaj detaloj estas altgrade difinitaj, kaj samgrade fariøas malpermesata la vario de opinioj.

Æiutempe estas konsiderataj herezaj esencaj tezoj de gnostikismo (vd), pelagiismo (vd), arianismo (vd), protestantismo (vd), modernismo (vd), deismo (vd), framasonaro (vd), naturalismo (vd), krom æiuj aliaj religioj.

Tamen, en ordinara uzo, estas nomata herezo la rekta neo de tezo strikte definita kiel dogmo. Estas ekzemple rekte difinitaj de Romkatolika Eklezio la doktrinoj pri la dieco de Jesuo, la virgulineco de Maria, la triunueco de la diaj personoj, la neeraremeco de la Papo en religiaj kaj moralaj doktrinoj, la nombro de sep sakramentoj, la puriga karaktero de bapto, la æeesto de Jesuo en la Eýkaristio, la supernatura revelacio, la Biblio kaj Tradicio kiel fontoj de la revelacio.

5. Neeblo de puno kontraý herezuloj. Principe ne eblas puni, per pozitivaj agoj, al herezuloj, eæ ne malhonorigi ilin. Æiu rajtas je la libero de la konscienco kaj al kritika penso øenerale.

Nur negative, herezulo, - rilate apartan religian societon, - povas esti punata, per malligo je partopreno en la kolektivaj avantaøoj kreitaj de tiu grupo. Sed ankaý en tiu kazo de avantaøoj estas limoj, æar la herezulo povas havi meritojn en la kreo de tiuj bonažoj. Nek en historia rakonto, li ne povas esti fogesata, se li promociis ion, aý konstruis ion, ekzemple, preøejon.

Anstataý malhonorigi kaj forgesigi la foriranton, æiu religia grupo devas agi socie kaj solidare kun aliaj religiaj grupoj, ankaý kun la herezuloj. Precipe rekomendindas, ke la diskutado de kontraýaj opinioj estu rekonata kiel ebleco de perfektigo de la scienco pri religio.

6. Aparte estas riproæeblaj kelkaj agoj, ofte okazigataj kontraý herezuloj, pro la malakordo en religiaj doktrinoj.

Kelkaj agas per la malhonorigo de la foriganta homo el difinita religia societo. Neniu povas malhonorigi aliajn pro ideologia malakordo.

Aliaj agas kontraý la foriganta religiulo per kondamnoj, punante lin, kaýzante al li suferon, foje morton, kompense de ties kulpo. Sed, se li rajtas malkordi surbaze de la libereco de penso kaj foriri el difinita religia societo, tiu æi jam ne havas povon fari iun ajn punon.

Laý la juda kaj kristana biblio 18 krimoj estu punataj per morto, kutime per ïtonžetado, inter alie idolkulto, soræado, profano de sabato, blasfemo (Levidoj 20, 27; 24, 13; Nombroj 32,36; Readmono 17, 2-5; Johano 8,7).

Per tiu speco de juro estis petata de Sinedrio (vd) la kondamno de Jesuo al morto. Same kristanoj estis mortigitaj de la paganoj. Poste inverse, estis mortigitaj paganoj kaj judoj, iniciate de la kristanoj. Same kristanoj mortigis islamanojn per la krucmilitoj. Inverse, islamanoj instigis sanktaj militojn.

Kiam kristanoj politike superregis en Eýropo, ili mortigis sisteme, per la Sankta Inkvizicio, siajn herezulojn per kruelaj rimedoj, interalie per fajro sur la ïtiparo..

Romkatolika Inkvizicio (vd), kombine kun la civila povo, komenciøis la 11-an. jarcenton, okaze de la premoj kontraý kataroj. Daýris la mortigado de herezoj øis la komenco de la moderna epoko, kiam la lasta mortpuno okazis en 1781.

La kondamno al silento restis ankoraý tra la jarcentoj. Al tiu perforto kontraý herezoj reduktiøas la doktrina kontrolo de universitatoj, precipe en Mezepoko. Siamaniere estas perforto la apologetika historio, kiam farata per la forgeso de unuj kaj ekzalto de aliaj.

Perfortoj ankoraý estas daýrigataj de la fundamentistoj de pluraj aliaj religioj en aliaj regionoj de la mondo, kie ili sukcesis krei teokratiajn reøimojn.

Iom post iom tamen, æie ajn en la mondo religiuloj lernas esti vivi laý vera religio.

HERMAFRODITO (+). 2653.

A: hermaphrodit. F: hermaphrodite. G: Hermaphrodit; Zwitter. H: hermafrodita. I: ermafrodita. P: hermafrodita. R:

Substantiva radiko. Vortformoj: hermafrodito, hermafrodita, hermafroditeco, pseýdohermafroditeco.

2. Hermafrodito estas individuo kun apartaj organoj produktantaj la koncernajn virajn spermatozojdojn kaj inajn ovolojn.

Tiu mitologia hermafroditeco estis esplorata de la artistoj, per skultado de belaj junulinoj kun samebelaj viraj organoj.

3. Normala hermafroditeco oftas en vegatalaj specioj. Sed la fenomeno kazas patologie en la plimulto de la animaloj kaj eventuale ankaý en la homa specio. En malmultaj animaloj, - kutime parasitoj, - la hermafroditeco estas normala, tiel kiel en vegetaloj.

Foje normala, foje patologia, hermfroditeco pruvas la koherecon de la evoluciisma doktrino kaj de la ebleco de artifikaj novaj rezultoj en biologia kampo atingeblaj de la scienco.

La fundamenta seksa diferenco okazas per la diverseco de la kromosomoj XY (masklakj) kaj XX (inaj). Tiu diferenco eble ne estas absoluta.

La diferenco de inaj kaj viraj organoj okazas nur en pli superaj individuoj, kaj okazas ekde certa momento de la kreskado.

4. Enkadre de la psiko, oni demandas, - æu tie ankaý eblas la hermafroditeco. Fakte okazas en homaj grupoj tiuj, kiuj sinteniøas kiel la alia sekso, kaj okazigas la demando pri samseksuloj (vd)..

E. Pauli.

HERMENEÖTIKO. 2656.

A: hermeneutics. F: herméneutique. G: Hermeneutik. H: hermenéutica. I: ermenèutica. P: hermenêutica. R: (germenévtika).

Fine hermeneýtiko estas enkadre de hindeýropa radiko uer (= paroli, diri, esprimi, interpreti).

Substantiva radiko.Vortformoj: hermeneýtiko, hermeneýtika, hermeneötikisto.

2. Hermeneýtiko estas empiria scienco de interpreto de tekstoj. Ekzemple, hermeneötiko de homeraj tekstoj, hermeneýtiko de bibliaj libroj; hermeneötiko de artikolo de leûo.

Kiel scienco hermeneýtiko estas scienco same kiel gramatiko de aparta lingvo.

Pli vastasence, hermeneýtiko diriûas ankaý pri interpreto de konkreta situacio, ekzemple ontologia hermeneötiko de la homa esto (vd 2662).

Nuance, ekzegezo (vd) estas scienco de interpreto de tekstoj en senco pli vasta kaj sisteme komentariita, dum hermeneötiko centriûas en la interpreto mem kaj atentas rekte la kaïitecon.

Interpreto de teksto ofte ekvivalentas al hermeneýtiko kaj ekzegezo. Same okazas kun la germana esprimo enkondukita de Schleiermacher Kunstlehre des Verstehens (=tekniko de la kompreno).

La senco de hermeneýtiko enhavas la subtilan elementon, per kiu la hermeneýtika interpreto inkluzivas la elvortigon, tio estas, diri la samon per alia parolesprimo.

Foje hermeneýtiko fariûas nur per parafrazo. Foje per komentario. Sekve hermeneýtiko ankaý rilatas al klarigo.

3. Scienco. Sisteme, unue hermeneýtiko devas esti difinita kiel scienco, laý la formala vidpunkto de la logiko; tion oni faras îi-momente, kiam oni prezentas ûin kiel "empirian sciencon pri la interpreto de tekstoj" kaj øi devas daýrigi tiun taskon, kompletigante la nocion kaj montrante la partojn en kiu ûi dividiûas.

Per la formala ekspono pri la hermeneýtiko, oni ne faras la hermeneýtikon mem, sed detale montras kiel ûi fluas en sia laýlongo. Difini formale sciencon estas tasko de la logiko.

Due, hermeneýtiko devas esti ekzamenata epistemologie (gnozeologie), por ke montriûu la valideco, tio estas, la evidenteco, la vereco, la certeco de la interpretoj.

Oni demandas, ekzemple, - îu la interpretendaj tekstoj estu interpretataj unue ekde la tekstoj mem. Tiurilate oni demandas pri la ekstera aýtoritato, aý tradicio.

Tre gravas la epistemologio de la hermeneýtiko, kiu ja devas esti aparte pritraktata (vd). Nur poste eblas serioze pasi al hermetiko mem.

4. Historie oni notu, ke la formala difino de hermeneýtiko ne estis klara ekde la unua momento, kaj fariøis iom post iom kun la evoluo de la hermeneýtiko kiel scienco.

Montriûas du fazoj en la difino de hermeneýtiko, en kiuj la antikva uzo ne estis tiel strikta kaj teknika kiel la moderna; sed en ambaý kazoj hermeneýtiko signifas iun elvortigitan interpreton, distinga de la ekzegezo.

Cetere, la antikva fazo ne uzis ankoraý rekte la nomon "hermeneýtiko", sed la adjektivon kaj verbon; aý aliajn nomojn, ekzemple interpreto, komentario, foje ekzegezo.

5. La antikva uzo de hermeneýtiko, kiel jam avertite, ne estis tute preciza.

La origina religia kunteksto de hermeneýtiko rilatas al la funkcio mem de Hermeso, kiel mesaûisto de la dioj, kaj kiel inventisto, - laý la mita tradicio, - de la lingvo kaj skribo.

En Aristotelo hermeneýtiko jam situas en pli difinita senco de komprenigo de la teksto, precipe de la strukturo de la propozicio.

Sed en la fono restas la senco de la penso tradukita en vortojn kaj frazojn.

En la posta greka lingvo, hermeneýtiko inkluzivis la nocion de traduko, kiu estas ja interpreto.

Îe la kristanoj, hermeneýtiko akiris la sencon de komentario en la sanktajn tekstojn, do enkadre de la tradicia religia kunteksto de la vorto, kaj certamaniere miksita kun la ekzegezo.

6. La moderna senco de hermeneýtiko komenciûis surbaze de neologisma kreo de la vorto, fare de Johann Conrad Dannhaýer, en siaj lecionoj pri retoriko. de îirkaö 1629, kaj de lia verko Idea boni interpretis (= Ideo de bona interpretisto), de 1630.

Poste la sama Danhaýer aperigis la vortojn ankaö kiel titolon de libro -Hermeneutica sacra sive methodus exponendarum sacrarum litterarum (= Sankta hermeneýtiko aý metodo de ekspono de la sanktaj skribaëoj), de1654.

Ekde de la verko de Danhaýer la vortuzo de Hermeneýtiko disvastiûis kun la prospero de tiuj esploroj,kaj fariûis la subdivido en plurajn specojn de hermeneýtikoj (vd), por filologio, juro, teologio, epistemologio, ontologio, literatura teksto.

Tamen la neologismo ne tuj restis klare difinita, îar øi estis foje uzata foje por unu el la dividoj de la hermeneýtiko, foje por alia, foje nur por aspektoj.

Sed J. C. Dannhauer meniam ion elpensis pri ûenerala hermeneýtiko.

Dum la 17-a kaj 18-a jarcentoj ne nur daýre evoluis la hermeneýtiko de la sanktaj skribaëoj, sed ankaý de la profanaj grekaj kaj latinaj tekstoj, kaj de jura hermeneýtiko

Efektiviûis ekde la protestanto Friedrich Schleiermacher (1768-1834) la larûigo de la hermeneýtiko, konsekvence de liaj novaj teologiaj kontraý-supernaturalismaj vidpunktoj, kombinita kun la romantikisma filozofia interpreto de la religio kiel sento elveninta el al interna profunda mio.

Tiu larûigo de la hermeneýtiko kreskis, per novaj interpretoj, kun William Dithey, Edmund Husserl, Martin Heidegger, Paul Ricoeur, kaj pluraj aliaj.

5. La sistema divido kaj redivido de la hermeneýtiko, kiel scienco, fariûis (laýkutime en îiuj sciencoj), laýmaterie kaj laý la vidpunkto de la grandeco, en ûeneralan hermeneýtikon kaj specialan hermeneýtikon.

Siavice tiu lasta, - la speciala hermeneýtiko, - redivideblas en plurajn specialan hermeneýtikojn, per la apartaj specoj de temoj.

En la kampo specife filozofia, krom la formala (aý logika) aspekto de la hermeneýtiko, disvolviûis la epistemologia hermeneötiko (vd 2658) kaj la ontologia hermeneötiko (vd 2662).

En historia kampo gravas la hermeneötiko de la historiaj dokumentoj (vd). En tiu kadro troviûas la historio de la filozofio kaj do la koncerna hermeneýtiko de la filozofiaj verkoj.

Frue montriûis necesa la jura hermeneötiko (vd 2660).

Modernepoke disvolviûis, pli profunde kaj konscie, la literatura hermeneötiko (vd 2661), pro la neceso interpreti la tekstojn laý la vidpunkto mem de esprimoj.

Certamaniere la hermeneýtiko pri antikvaj tekstoj, praktikata de la teologoj, reduktiûas al la literatura hermeneýtiko.

Inter la specialaj hermeneýtikoj menciindas, kiel îiutempe elstara, tiu de la religiaj tekstoj, aý teologia hermeneötiko (vd 2663). Tiuj tekstoj estas kutime tre antikvaj, foje en praaj lingvoj.

Kompreneble, la hermeneýtika interpreto fariûas precipe pri tekstoj de praa pasinteco, pro la malfacilaëoj okazintaj de unu epoko rilate la aliajn kaýze de la nestabileco de la ingvo kaj de semantika ïanûo de kunteksto.

La unuaj ïanîoj de la hermeneýtiko îe la grekoj estis la homeraj tekstoj, îe la judoj la Biblio; îe aliaj religiaj grupoj la koncernaj sanktaj skribaëoj.

6. Kelkaj el la specialaj hermeneýtikoj, - ekzemple la teologia hermeneýtiko (vd 2363), - prosperis pli frue ol aliaj. Oni jam avertis pri la historia signifo de hermeneýtiko; nun la afero estas historio de la hermeneýtiko mem.

La sistema doktrina ordo de la specialaj hermeneýtikoj ne estas la sama okazinta en la historia sinsekvo de ilia apero. Pro tio hermeneýtiko havas du manierojn esti studata; aý per la historia sinsekvo, komenciûinta per la teologia hermeneýtiko, aý per la tute sistema metodiko, komenciûinta per la ûenerala hermeneýtiko, daýrigante per la specialaj hermeneötikoj, kaj kie ankaý tre gravas la formala (logika), epistemologia, ontologia hermeneýtikoj, lasante por la fino la juran kaj teologian hermeneýtikojn.

La frua disvolviûo de unuj hermeneýtikoj influis anticipe la aliajn; îefaj reprezentantoj de unuj, foje ankaý partoprenis en la historion de la aliaj.

7. En la teologia hermeneýtiko, krom la antikvaj doktrinoj, gravis la polemiko de Lutero kontraý la tradicia aýtoritata interpreto de la Romkatolika Eklezio.

Pro la meto de teksto en la centro, tiu æi restis simple dependa de la hermeneýtiko, kiu do devis strebi esti kritika je la maksimumo.

Denove gravas la plivastigo de la teologia hermeneýtiko de Schleiermacher, kiu ja eniras la kampon mem de la ûenerala hermeneýtiko, valida por îiu ajn teksto, supren de iu ajn speciala hermeneýtiko.

Provis Schleiermacher krei specon de Kunstlehre des Verstehens, pri la ûenerala doktrino pri la interpretado. Tiu eniro en la ûeneralan hermeneýtikon estas en si mem meritema, sendepende de la atingataj rezultoj, kiuj en Schleiremacher estas influataj de la romantikismaj vidpunktoj.

8. Per repreno de la ûenerala temo de la hermeneýtiko, William Dilthey faris novajn esplorojn en tiu kampo, situinta precipe en la kampo de homaj sciencoj; li rigardis la aferon influe de psikologiismo.

Reage al la psikologiisma influo, Edmund Husserl esploris la temon pri hermeneýtiko.

Preskaý en la sama kunteksto situas la esploroj de Martin Heidegger, Hans Georg Gadamer, Paul Ricoeur.

HERMENEÖTIKO. Epistemologio de la... 2658.

1. Konsiderinte, ke îiuj lingvoj ricevis sian sencon per antaýa konvencio, okazigata ordinare ne sisteme, la hermeneýtika problemo estas malkovri la semantikan sencon de la tekstoj poste kreitaj enkadre de tiuj kovenciaj ekvivalentoj.

Ankaý planitaj lingvoj havas hermeneýtikan problemon, kvankam ne tiel granda.

Kutime lingvaj kodoj ne estas strikte diskonataj, sed nur uzataj. Estas do necese pruvi kian signifon havas tekston enkadre de la lingvokonvencio uzata de la verkisto, æefe kiam tiu æi situas en praa pasinteco.

2. Kiel sciate, la ûenerala demando de la gnozeologio estas la certeco pri kia estas la efektiva enhavo de la kono.

Same, kiel parto de la gnozeologio, epistemologio estas la certeco pri kia estas la efektiva enhavo de la scienca kono.

Sekve, epistemologio de la artaj esprimoj demandas pri la certeco de la esprimoj en plastikaj formoj (ekzemple, en skulpto, pentro), en sonoj (ekzemple, en muziko) en konvenciaj esprimoj (ekzemple, en lingvo).

3. Apartaj aspektoj de la arto, precipe de la lingvo, malfaciligas la epistemologian hermeneýtikon. Pri kelkaj el tiuj malfacilažoj oni devas esti aparte avertitaj.

Enkadre de la lingvo okazas kutime manko de stabileco de la konvencio. Tiu fenomeno povas okazi sinkrone kaj diakrone.

Estas distingo inter esprimo kaj komunikado. En arto la esenco estas esprimo; ne ekzistas arto sen esprimo. Post la okazado de la esprimo eblas la komunikado, per la interpreto fare de la alia kiu atentas pri la esprimo.

Ekzistas du specoj de esprimo, la mensa kaj la arta. Îiu rekte konas sian penson, kaj rekte juûas pri ties certeco; sed neniu konas rekte la penson de alia homo, kaj nek povas rekte juûi pri ties certeco. Tamen îiu povas atingi malrekte la penson de alia, kiam tiu alia esprimas ûin en io ekstera, en la arto esprimo. Do unu esprimas sin en eksteran esprimon, kaj aliaj interpretas tiun eksteran esprimon, kun la rezulta komunikado.

La gnozeologia aý epistemologia problemo en ekstera esprimo cele al komunikado okazas en du flankoj. Flanke de la esprimanto devas la esprimo esti sufiîe adekvata; sen tiu adekvateco, la subjektiva intenco de la esprimanto ne koheras kun la enhavo objektive esprimata.

Flanke de la interpretisto devas ekzisti kapablo interpreti tion, kio estas objektive esprimata.

En la artoj operaciintaj per mimezo, - kiel ekzemple en skulpto kaj pentro, kiuj imitas la naturan figuron de la esprimendaj objektoj, - la kapablo de interpreto dependas simple, ke oni perceptu la similecon inter la esprimo kaj la esprimita objekto.

Malsame, en artoj per konvencio, la ekvivalenteco inter la esprimo kaj la esprimata objekto, dependas de la antaýkono pri la starigata konvencio.

Ûenerala konkludo, - se okazas la esencaj kondiîoj de la esprimo, de la artesprimo, de la esprimo cele al komunikado, fine de la komunikado pere de konvenciaj rimedoj, - la hermeneýtika interpreto fariûas epistemologie certa.

4. Pri la fontoj de informo pri la lingva konvencio. La hermeneýtiko de teksto demandas pri la konvenciitaj ekvivalentoj, kaj devas seræi kie havigi tiun informon. En tiu demando esence konsistas la hermeneýtiko de teksto. Do, - kie troviûas la îefa fonto de informo pri tiu konvencio?

La elementoj mem de la konvencio situas en du planoj:

Lingvo konvencio situas ekstere de la teksto;

5. Ekde la ekstero de teksto. En si mem vortoj kaj frazoj estas indiferentaj, kaj ne enhavas en si mem signifon. Nur per ekstera informo eblas scii pri la lingva konvencio.

Per unu lingvo eblas ricebi informojn pri la aliaj. Jen la æefa ekstera informo pri iu ajn lingvo.

Per skribado la tuta afero faciliøas. Ankaý naturaj figuroj helpas la transdonon de la signifo de lingvo.

La ricevo per ekstera informo estas foje helpata de iom da simileco inter lingvaj sonoj kaj signifitaj bruoj.

Same, la mekanika uzo de la lingvo helpas la fiksadon de la signifoj. La plimulto de la konvenciitaj signifoj atingas la individuojn per la îiutaga uzo.

Pli erudiciaj uzoj estas tamen rekte atingataj per la lingva Instruo; îefe la erudicia uzo de la lingvo plibonigas la sistemon de komunikado per ekvivalentoj, kaj faciligas la hermeneýtikan interpreton.

6. Lingvo konvencio estas influata de la interna logiko de objektoj, dum okazas la kursiva uzo de la konvenciitaj elementoj. La kursiva uzo de la lingvo, per interplektado de la konvenciaj elementoj, enkondukas en la internon de la teksto la logikan kuntekston de la aferoj signifataj.

Vortoj, ekzemple, signifas objekton, kiu siavice enhavas objektivan strukturon, kiu, sendepende de la vortsignifo, estas elpensata de la menso.

Cetere, tiu elpensado varias laý la kultura nivelo de la individuo, kaj ankaý varias de epoko al epoko.

Asertoj havas ne nur frazan aspekton, sed ankaý mensan logikan kuntekston; aldone, aserto povas fariûi premiso de rezono; tiu îi malplivaste funkcias en menso de simplulo, ol en menso de erudiciulo.

Situas en la kursiva uzo de la lingvo la demandoj de granda parto de la hermeneýtiko.

7. Pri la ekstera influo en kursivan uzon de la lingvo, kaj influo en la koncernan hermeneýtikon, oni aparte avertu, ke nur estas esenca la ekstera influo fare de la elementaj informoj pri la lingvokonvencio.

Koncerne la kursivan uzon de la lingvo, la influoj en la signifon pluras. Sed oni jam avertis, ke okazas la influo de la logika kunteksto de la temoj pritraktataj.

Nun, oni atentu la subdistingon, - ankaý jam avertita, - ke la logika kunteksto varias laý la mensa kapablo de la uzantoj de la lingvo.

Flanke de la kreinto de la teksto la subjektiveco de la signifoj tre grandas. Teksto de geniulo malsamas de tiu de stultulo. Pro tio, la hermeneýtiko de antikvaj tekstoj, - ekzemple homeraj, herodotaj, bibliaj, koranaj, bramanismaj, budhismaj, - estu legataj ne nur laö la objektiva logika interna kunteksto de la temoj indikataj, sed laö la subjektiva kapablo kaj ebleco de la verkintoj.

Ekzemple, kiam la eskatologiistoj asertis, ke je la mondfino la steloj falos sur la tero, ili ignoris pri la objektiva kunteksto pri îiela astro; kiam la aserto estis, ke Jesuo ekde sur la nuboj juûos la homojn, la kunteksto enhavas proksimecon kun la objektiva kunteksto, kvankam kutime homo sur la nuboj ne estas sufiîe proksima, por ke li fariûu videbla.

Kiam la antikva teksto mencias iun reûon, la objektiva kunteksto povas enhavi, ke tiu reûo loûis en iu palaco.

Romantikisto enhavas la kuntekston, ke li kredis pri la geniulo (vd), kiel nekonscia aganto de iu profunda universala realo.

En tiu kunteksto validas la distingo de Schleirmacher inter gramatika interpreto kaj psikologia interpreto de la teksto.

Pro la socia karaktero de la enhavataj signifoj, la vortoj uzataj povas eventuale signifi alion, ol la intencita uzo de la aötoro.

Flanke de la hermeneýtikisto estas postulata kritika kompetenteco, por ke la interpreto de la tesktoj fariûu ûusta. La grado de tiu certeco neniam atingas la senperan certecon de la unuaj donitaëoj de la metoda deirpunkto de la unuaj certecoj. Tamen, la certeco povas esti atingata en sufiîa nivelo, almenaý por distingi inter falsaj interpretoj, dubaj interpretoj, pli raciaj interpretoj.

8. En teologia instanco la epistemologia certeco apogiûas en la principo, ke Dio nur revelacias kun vereco.

La principo en si mem ne prezentas malfacilaëojn, îar koheras kun la koncepto pri Dio.

La problemo prezentiûas en tio alia, - kiel identigi iun supernaturan revelacion? Ne sufiæas ke oni diru, - Jen la vorto de Dio! Sed la epistemologia demando estas, - kiu pruvas ke tiu vorto efektive estas de Dio.

9. Kion unue pruvi, - la superanaturan karakteron de la Eklezio? Aý, - la supernaturan karakteron de la Biblio? Laý la rezulto, aý la Eklezio decidas pri la Biblio; aý inverse, la Biblio pri la Eklezio.

En romkatolika eklezio la argumento ekiras ekde la vivanta eklezio, por en nova stadio de sistemo, deklari la revelacian karakteron de la biblio. La logika kaj epistemologia karaktero de la argumento estas la sama en ambaö teologiaj sistemoj, kvankam kun kontraöaj rezultoj:

En katolika teologio la supernaturaleco estas unue pruvata favore de la eklezio (de la katolika) kaj poste fevore de la Biblio;

Inverse, en protestanta teologio, la supernaturaleco estas pruvata unue favore de la Biblio, kaj poste de la Eklezio.

Kiu rajtas? Epistemologie, tio dependas de la materia enhavo de premisoj en si mem; se la unua malrajtas, ne necese rajtas la dua; se la dua malrajtas, ne necese la unua; povas malrajti ambaý (vd). Jen afero dependa ja de novaj detaloj.

10. Pri la oficiala interpreto. Kelkaj religioj atribuas al si mem la rajton oficiale interpreti la tiel nomatajn revelaciitajn tekstojn, forprenante al la individuo mem la hermeneýtikon.

Tiu posteno de oficiala interpretisto antaýsupozas, ke la religia societo unue pruvu sian kondiîon de supernature rajtigita aýtoritato.

Laý la teologia sistemo de romkatolika Eklezio unue validas la supernatura vivanta eklezio. En tiu kunteksto, unue validas la vivanta eklezia doktrina tradicio, laý kiu ûi konsideras sin esti supernatura kaj ne erarema.

Post tiu tezo pri si mem kiel kapabla decidi, la Romkatolika Eklezio deklaras, ke estas revelaciitaj la bibliaj libroj. Tio implicas la deklaron pri la koncerna nombro de tiuj libroj.

Inverse, protestantoj, kiam akceptas la bibliajn tekstojn kiel revelaciitajn, faras tion per la rekta interpreto de tiuj tekstoj mem, kaj do per interna kriterio.

Pri la formo de argumentado kaj epistemologia valideco okazas tamen iom da simileco inter katolikoj kaj protestantoj, îar en ambaý instancoj, unue devas esti pruvata io supernatura.

Sed la katolika teologio komenciûas per la pruvado, - kiel jam avertite, - de la supernaturaleco de la eklezio, dum la protestanta teologia faras sian deirpunkton ekde la supernatureco de la biblia teskto mem.

11. Lutero (1483-1546) aparte insistis pri la individua interpreto de la Biblio, akorde al la hermeneýtika principo, ke la biblia teksto per si mem evidentiûas kiel revelaciita.

Li ankaý rekonis, ke la individua interpreto de la Biblio principe okazas laý la individua konscienco.

12. Ekzistas novaj eklezioj, kiuj postulas la dekonažon, pro tio ke estas biblia leøo ordonanta pagi tion. Sed al kiu pagi?

Ne estas skribite, ke tiu pago estu kolektata de nova Eklezio.

Jen epistemologia problemo, kiu ne favoras al tiuj novaj postulantoj je la dekonažo.

HERMENEÖTIKO. Jura... 2660.

1. Jura hermeneýtiko komprenigas la leøojn. Æar leøoj estas øeneralaj, jura hermeneýtiko atentas ordinare ankaý al aplikado al partikularaj kazoj.

Evoluinta juro tendencas al ûeneralaj determinoj (vd), por ke la devigoj obeu al iu sistema unueco kaj kohero; ne evoluinta juro leûdonas por pluraj apartaj aferoj, foje singularaj, kun la sekva manko de leûo por ne atenditaj okazaëoj.

Sekve, evoluinta juro fariûas sinteza, dum malevoluinta juûo tre longa.

Ûeneralaj leûoj aplikiûas al individuaj kazoj per dedukto.

Al ne antaýviditaj kazoj, la leûoj aplikiûas per la analogio.

Al la antaýviditaj kazoj, la leøoj aplikiøas per univoka atribuo.

Jurisprudenco (vd) estas apliko de leûo surbaze de antaýaj aplikoj.

Æar la jura teksto gravas, kaýze de la devigo kiel celo, fariûas ankaý grava la jura hermeneýtiko.

2. Leûoj estas ïanûemaj, pro malsamaj faktoroj.

Se leûoj nur eldiras fundamentajn rajtojn, la ïanûemo, kvankam grade malpli ofta, okazas tamen pro la diverseco de opinioj, pri kio estas fundamenta rajto.

Se leûoj estas pri alternativaj kaj eventualaj aferoj, ili rekte dependas de la leûodonanto (kutime la politika plimulto aý politike pli forta), siavice influata de la medio, de la moroj, de la kulturo, de ideologioj, de la grupoj de intereso, ofte solidigitaj de la tradicio kaj de la skribita teksto.

3.Laý la formo de influo, leûoj influas diakrone, kaj ankaö sinkrone, tio estas en cirklo vastiûanta horizontale en la tempo.

Per la sinkrona influo unuj kodoj interagas kun aliaj. Sekve, la naciaj juroj jam ne nur estas interpreteblaj de la hermeneýtiko kiel izolaj.

En Okcidenta Azio, la unuaj kodoj konataj de Mezopotamio, - en kronologia ordo de Ur-Namu (reøo æ. 2050 a. K.), kodo de Bilalama, kodo de Lipit-Ishtar, kodo de Hamurabi (1792-1750 a.K.), - rilatas inter si.

Samaj konstatoj okazas en Egipto. Tra tiuj kodoj kaj izolitaj leûoj fariûas pli travideblaj postaj leûoj, inkluzive religiaj, ekzemple tiuj trovataj en la juda kaj kristana Biblio.

HERMENEÖTIKO. Literatura... 2661.

1. Ekde la 20-a jarcento, vaste disvolviûis la literatura hermeneötiko, sed kun tre variaj rezultoj.

Kompreneble, vastas la literaturo kaj pro tio eblis tiom da hermeneýtikoj en tiu kampo.

Principe, en literaturo la øenroj ne forigas unu la aliajn, sed diferenciøas laý la prefera elekto de æiu.

2. La "aötonoma interpreto" (werkimmanente), aperinta en Germanio, emfazis la alprenon de la signifo ekde la interno (angle intrinsic approach) sen la ekstera biografia, historia, sociologia alproksimiûo (extrinsic approach).

3. La Nova Kritikismo (New Criticism) ankaö naskiûinta en Eýropo, celas la strukturan klarigadon.

4. La simbola interpreto atentigas pri la ne eldiritaj latentaj elementoj de la literatura teksto, situanta en iaj kulturaj, ideologiaj, sociologiaj kuntekstoj.

5. La "ekzegeza interpreto", de E. Betti, E. D. Hirsch, de la jardeko 1960, reage al simbola interpreto, komprenigas la tekston laý la rekta eldiro fare de la verkisto, kaj do nur faras iun "parafrazon".

Jam F. Schleirmacher kaj W. Dilthey simile defendis la rektan intencon de la aýtoro rilate sian tekston.

6. La strukturisma interpreto de Roland Barthes (1915-1980), T. Todorov, malatentas la signifon, sed esplore montras kiel estas uzataj la strukturoj en la priskribo, ago, faro.

7. La "fenomenologio-ekzistenciala interpreto" subtenas, ke en la teksto oni enirigas la homan individuan ekzistencialan sperton, ekster kiu la homo ne ekzistas; laö tiu vidpunkto ne eblas objektiva teksto ekster la historia ekzisto (vd 2697-3).

HERMENEÖTIKO. Ontologia... 2662.

1. Inter la mensa esprimo kaj la esprimita objekto ne okazas perfekta ekvivalenteco, kaj sekve fariûas la hermeneýtika demando pri la efektiva signifo de la kono kiel informo.

Evidentas la analogio inter la esprimo, per kiu arto signifas siajn objektojn kaj la mensa esprimo, per kiu la menso esprimas respektive siajn objektojn. Ekzemple, tiel same kiel desegnaëo nur esprimas kelkajn aspektojn de sia objekto, la mensa esprimo nur prezentas aspektojn de sia temo.

Aparte gravas montri, ke la sekundaraj sensaj kvalitoj, ekzemple , la koloro, la sono, la varmo, la odoro, enhavas multon subjektivan (vd). La sensa hermeneýtiko montras, ke sub la varmo nur okazas vibro de molekuloj; sub la sono, nur mekanikaj ondoj; sub la koloroj, nur la tiel nomataj ondoj de lumo.

La ontologia hermeneýtiko rilatas al la fundamenta nocio de menso, kiu konas la aferojn sub la perspektivo de la verbo esti. Jen grava interpretenda speco de kono, kies razulto esence influas îion en filozofio, kaj aldone la lingvan hermeneýtikon.

Sisteme pritraktata, la ontologia hermeneýtiko unue okupiûas rekte kun mensa interpreto; due kun la dependeco de la lingva interpreto rilate la unuan instancon.

2. Antaýuloj de la ontologia hermeneýtiko estis tiuj pluraj hermeneýtikistoj, kiuj ne nur okupiûis kun la bibliaj tekstoj, sed metis ankaý kelkajn pli ûeneralajn prikonsiderojn, ekzemple pri la kulturaj influoj sur la signifo de la tesktoj kaj pri la psikologiaj aspektoj, kiuj estas gravaj faktoroj en la kreo de la esprimoj.

Jam en Mathias Flacius Illyricus (Clavis scripturae sacrae, 1567) kaj en Adrian Heerenborg (Hermeneia logica, 1657, la hermeneýtiko estas io pli ol simpla interpreto de bibliaj tekstoj.

3. Frederiko Schleiermacher (1768-1834), aýtoro de Hermeneutik, 1838, komencis, laý kelkaj aspektoj, la ontologian hermeneýtikon, per la distingo de du interpretoj de la teskto:

- la gramatika hermeneýtiko, difinita de la kulturo,

- la psikologia hermeneýtiko, dependa de la tipa menso de individua aýtoro.

Sed Schleiermacher komprenis tiun psikologian aspekton laý la romantikisma koncepto de geniulo, en kiu nekonscie manifestiûas Dio.

Aldone, Schleiermacher avertis, ke la gramatika hermeneýtiko dependas de la psikologia hermeneýtiko. Tamen, la geniulo mem ne îiam komprenas îion, kion li verkis; sekve la gramatika hermeneýtiko kompletigas la interpreton.

4. William Dilthey (1833-1911) ankaý enkondukis en la ontologian hermeneýtikon. Li avertis ke, en la hermeneýtiko de la sciencoj de la spirito (ekzemple, de la historio), estas esenca la "kompreno"; kontraste, ke la naturaj sciencoj estas limigataj al simpla ekspliko (Erklaeren) ekde naturaj leûoj (aý ekde hipotezoj-leûoj).

Ricevis Dilthey la influon de Schleiermacher, sed ankaö de la indukta logiko de la moralaj sciencoj, de J. S. Mill kaj de la opinioj J. G. Droysen.

En William Dilthey la teksto akiris pli da graveco ol en Schleiremacher, æar øi devas esti interpretata ekde la historia realo kaj kunteksto (Zusammenhang), kaj ne izole. Dum la naturaj sciencoj restas en sia kampo, la historia kompreno okazas en psikologia kampo, per la kapablo penetri en la psikan vivon de aliaj.

Estis esplorataj de Dilthey apartaj kategorioj: re-vivado (Nacherleben), re-sperto, empatio (Einfuehlung), kun la produktiva vivo, tia kiel ûi esprimiûas en la verkoj, agoj kaj institucioj de la "socia historia mondo".

Oni avertis, ke la teorio de Dilthey havas psikologiisman karakteron, kun sekvaj limigoj de tiu sistemo. Per la hermeneýtiko eblas ekiri el la signoj en la originajn perceptojn, kiuj donis naskiûon al ili.

La psikologio estas rimedo de la hermeneýtiko, sed ne la hermeneýtiko mem.

Husserl, jam ekster la psikologiisma kadro, kompletigis la hermeneýtikan penson de Dilthey. Li avertis pri la multobleco de la veroj en la sama teksto.

4. Martin Heidegger (1889-1976) disvolvis, krom la epistemologian hermeýtikon, kiel faris Dilthey, la ontologian hermeneýtikon. La homo ne nur havas apartan epistemologian manieron koni, sed la homa esto mem konsistas el la kompreno.

Do Homo por esti Homo jam posedas la antaýkomprenon de la Sein (= esto). La homa Dasein (= ekzisto) enhavas la Sein kiel io ekde îiam komprenata de li. Tio ne estas ja la kompreno de io lingva, sed estas memkompreno, estas fundamenta hermeneýtiko.

Kiel konsistanta el la kompreno, homo havas la karakteron de projekto.

La lingvo estas dua instanco, dependa de la antaýa, kaj havas la funkcion resendi al la unua, tio estas al la ontologiaj strukturoj el kiu konsistas la homo.

Hans-Georg Gadamer (1900- ) kunordigis epistemologion kaj ontologion, per tezo inter Dilthey kaj Heidegger kun deirpunkto ekde fundamenta sperto, la alienigo (Verfremdung), ontologia antaýsupozo de la homaj sciencoj (Wahrheit und Methode, 1960).

Li esploras la sperton en tri planoj, - arto, historio, lingvo.

En arto la kompreno elstariøas kiel rekono kaj akcepto.

En historio ligiøas la nuntempo kaj la pasinteco, kiu estas anticipo de la homa sperto.

En lingvo okazas la transdono de la tradicio.

HERMENEÖTIKO. Teologia... 2663.

1. Herneneýtiko prosperis unue en teologia kampo. Post la teologia hermeneýtiko prosperis la aliaj specialaj hermeneýtikoj. Sekve, en la supro de æiuj formiøis la øenerala hermeneutiko. La tutažo estas dirata simple la hermeneýtiko (vd 2656).

La teologia hermeneýtiko nur perdis sian antikvan sendependecon, îar io pli ûenerala ïvebas sur îiuj fakaj hermeneötikoj, aý io pli fundamenta sub îiuj fakaj hermeneýtikoj, aý io pli fundamenta sub îiuj, laý la vidpunkto, per kiu oni konsideras la dependecon de la specialaj hermeneýtikoj rilate la ûeneralan hermeneýtikon.

2. La okazaëo, kiu donis ekstarton de la hermeneýtikaj esploroj, estis ke erudiciaj homoj perceptis, ke la mitaj rakontoj de Homero ne koheris kun la nun plibone konataj realoj. Tiu sama problemo estis konstatita poste ankaý de la erudiciaj judoj rilate la Biblion. Fine ankaö erudiciaj kristanoj komprenis, ke la bibliaj rakontoj, inkluzive de la Nova Testamento, ne estas akcepteblaj kiel ili rekte sonas.

Aý oni konservu la laýliteran interpreton de la teksto, - kiel postulas la radikalaj fundamentistoj, - aý oni aranûu novan interpreton por savi la tekston. Ambaýkaze, precipe en la dua, estas postulata la epistemologia pravigo.

Kompreneble, sub la filozofia vidpunkto, oni devas havi epistemologian kriterion, por elekti racie inter ekzamenendaj specoj de interpreto.

3. Æu laýlitere? Se oni subtenas, ke la religiaj sanktaj tesktoj, ekzemple la bibliaj, nur estas interpreteblaj laýlitere, la logike kohera rezulto estas, ke oni simple konsideru ilin eraraj.

Rezulte perdiûas la kredo je la erare asertitaj enhavoj. En tiu kazo restas nur la kultura valoro de tiuj tekstoj, îar ili atestas almenaý pri la pasintaj atingoj, kvankam nur mitaj.. Cetere, ili servas kiel fonto de literaturaj inspiroj, kiel fakte okazas, precipe rilate la mitologion de la grekoj kaj latinoj.

Tiusence, multaj homoj jam ne kredas je la kristanaj rakontoj, sed tamen restas kulture kristanoj. Same multaj islamanoj, budhanoj, ktp, jam ne kredas, sed restas kulture tiaj.

En la praktiko ne îiuj ankoraý malkredas je tekstoj prezentataj kiel revelaciitaj. Simpluloj æiam ekzistas. Se oni legas al ili la biblian tekston, ke la kvar plej grandaj riveroj de la mondo naskiøas en fonto de Paradizo, ili kredas je tio. Se oni avertas, ke la geografia scienco montras esti alia la vero, tiuj naivuloj povos respondi, ke la Diluvo faris tiun ïanøon! Ili ruze inventas tiun hipotezon, sed ne pruvas øin.

Laýgrade okazas pluraj eblaj sintenoj enkadre de la laýlitera interpreto.

La plej radikala sinteno estas la senrezerva defendo mem de la laýlitera vero de la sankta teksto. Æiuj tekstoj estas defendataj kiel senrezerve dirantaj laýlitere la veron.

La plej fleksebla sinteno en la konservo de la laýlitera interpreto de la sanktaj tesktoj fariûas per la selekto inter specife religiaj asertoj kaj ceteraj ne specife religiaj.

Eblas per tiu divido aserti, ke la specife religiaj tekstoj îiam estu konsiderataj veraj; ke la ceteraj, - ekzemple pri geografio, astronomio, - estu indeferentaj rilate la veron.

Epistemologie, tiu dua sinteno en la konservo de la laýlitera interpreto de sanktaj tesktoj montriûas tre fragila, kvankam ne tuj forigebla hipotezo.

La fragileco situas en tio, ke la teksto mem devas enhavi elementojn, por ke oni epistemologie elektu la sistemon mem, per kiu la eraraj asertoj estu ne revelaciitaj, kaj la religiaj neniam eraraj.

Eblas pensi precize la kontraýon, îar principe Dio estas perfekta kaj oni laýdas Lin en siaj verkoj; sekve, oni racie esperas, ke Li faru bone ankaý la revelacion.

Tamen, tio ne okazis, îar ne facile oni elektas inter religiaj veraëoj kaj la indiferentaj. Cetere la sanktaj libroj estis verkataj en malfacilaj antikvaj lingvoj kaj de homoj kutime ne sufiæe kapablaj. Pro tio, erudiciaj homoj tendencas elpensi îiujn religiajn epizodojn kiel mitajn rakontojn.

Do, ne nur estus mitaj la sep tagoj de la kreo kaj la unuaj gepatroj en Paradizo, diluvo, elekto de la juda popolo, sed ankaý estus mitaj la anûeloj, la potenca diablo, la anonco de îefanûelo Gabrielo al Maria, la leviûo de Jesuo el la mortintoj, la supreniro al æielo, la pentekostoj de lingvoj.

Tiuj homoj restus nur kun la strikte religia mesaûo.

4. Æu ne-laýlitere? La enkonduko de interpretoj ne-laýliteraj en la teologian hermeneýtikon okazis , îar se oni konservas la laýliteran interpreton de la grekaj religiaj rakontoj, - de judaj kaj kristanaj bibliaj libroj, de la islama Korano, de la brahamanaj kaj budhismaj tekstoj, kaj de multaj aliaj sanktaj dokumentoj trovintaj sur la tero, - la risko de religia eraro estos certa.

Inverse, per novaj aranûoj eblas rigardi la diversecon de la religioj nur kiel diversajn stilojn de preskaý sama religia pensado, en kiuj la esenco alproksimiûas, tiel kiel la temploj preskaý nur diversiûas stile, sed îiuj estas esence religiaj domoj.

Sed, se oni aranûas novan interpreton, kiu ne estu laýlitera interpreto, estas necese jam principe meti la epistemologian pravigon de tiu ïanûo de interpreto, îar ordinare validas la laýlitera signifo de la teksto. Kiel jam avertite, oni devas havi epistemologian kriterion por elekti racie inter malsamaj ekzamenendaj specoj de interpreto.

Kontraste kun la laýlitera, la ne-laýlitera teologia hermeneýtiko montriûas pli komplika, kaj havis historian evoluon ekde kelkaj formoj, kun postaj novaj proponoj.

5. La alegoria nelaýlitera hermeneýtiko komenciûis je la tempo de la grekaj sofistoj (4-a jc. a.K.) rilate la homeran epopeon. Tiam okazis la demokratia socio de la urboj kaj disvastiøo de la kulturo. Tiu nova ekzegezo pri la mitoj estis daýrigata de la stoikistoj kaj la saûuloj de Aleksandrio.

Je la tempo de la imperiestro Juliano la Apostato (361-363), nevo de Konstantino la Granda, la alegoria ekzegezo fariûis bazo de vasta reformacia movado de la paganaj religioj.

La juda hermeneýtiko kaj ekzegezo fariûis ankaý parte alegoria influe de la greka. Jen grava ïanûo rilate la antaýan laýliteran ekzegezon.

Tiutempe judoj dividiûis en du metodojn de interpretado: Midrash kaj Targum. Tiuj novaj metodoj okazis ekde post la Ekzilio (538 a. K.) øis la centro de Mezepoko (13-a jc. p. K.).

6. La kristana hermeneýtiko kaj ekzegezo heredis el la paganoj kaj aleksandriaj judoj la alegorian hermeneýtikon kaj ekzegezon. Tiu pagana heredo avertas pri iu pli fundamenta hermeneýtika problemo en la formado de kristanismo.

La unua grava problemo de la kristana hermeneýtiko kaj ekzegezo, tamen en sufiîe konscie perceptata de la unuaj pastroj, estis traduki parole kaj skribe la hebrean kaj aramean mesaûon de Jesuo en la grekan kaj latinan. Tiu traduko de kulturaj kategorioj el unu plano en alian tre malsaman, fare de homoj hermeneýtike ne kompetentaj, okazis kun risko de falsado, pri kiu ankoraý la modernaj hermeneýtikistoj esploris.

La alia grava problemo de la kristana hermeneýtiko estis la kontraýmeto de du Testamentoj, la Nova kontraý la Malnova

- kio ïanûiûis, - kio ne ïanûiûis?

Cetere, okazis la interago de eskatologiaj doktrinoj (origine zoroastrismaj), - jam ekde antaý Jesuo. Reprenis tiujn eskatologiajn doktrinojn Jesuo mem, kaj poste anakaý la gnostikaj revelacioj.

Tamen, la kristanoj restis dividitaj inter alegoria kaj laýlitera interpreto. Unuflanke, Origeno (æ.185- æ. 255), organizinto en 215 de kristana skolo en Aleksandrio, Gregorio el Nissa, Ambrozio, subtenis la alegorian ekzegezon.

Kontraste, precipe en Okcidento, floris kun Aýgusteno, la laýlitera interpreto de la Biblio. La ekzegezaj esploroj evoluis precipe kun Sankta Hieronimo (î. 347-419), kreinto de la tiutempa plibona traduko de la Biblio en la latinan, konata per la nomo de Vulgato.

Kasiano (æ. 360-460), abato de Sankta Viktoro (Marsejlo), sistemigis la ekzegezajn interpretojn laýjene:

Laýlitera (historia, somata), atingebla pere de la gramatiko;

Alegoria (kristologia);

Tropologia (morala, antropologia) rilata al la etika konduto;.

Anagogika (eskatologia, mistika) (vd 0266).

7. Je la Renesanco, pro la disvolviûo de la klasikaj studoj kaj de la lingvoj ûenerale, kreskis la intereso pri la tekstoj mem de sanktaj skribaëoj.

Okaze de la protestanta reformacio la teologia hermeneýtiko fariûis malpli alegoria, kun parta reveno al la laýlitera interpreto.

Lutero akcentis, ke la sankta teksto devas esti interpretata unue ekde la teksto mem - sui ipsius interpres (= interpretisto de si mem).

Malsame al tiu interna kriterio, la katolika vidpunkto estas la superrego de la tradicio, tio estas, de la vivanta eklezio, kies sekvo estas la oficiala eklezia intrepreto.

Akorde kun la lutera principo, Mathias Flacius Ilyricus verkis Ïlosilo de la sankta skribaëo (Clavis Scripturae Sacrae), 1567, reeldonita, kun nova titolo en 1719 kaj 1968, De vera ratione cognoscendi sacras litteras.

8. Enkadre de la sujektivisma tendenco ekde la romantikisma filozofio, okazis novaj ïanûoj en la teologia ekzegezo, inkluzive kun la neo de la revelacio.

Ekdetempe jam kreskadis deismo (vd), predikante la akcepton de la Biblio sen superstiîoj, sen mirakloj.

Ankaý disvastiûis la protestanta liberalisma ekzegezo.

Fariûis elstara la influo de la protestanta teologo kaj romantika filozofo Frederiko Schleiermacher (1768-1834), aýtoro de Hermeneutik, 1838, kiu neis la revelacion, sed ankaý la raciisman teologion.

La nova teologio proponita Schleiermacher estis surbaze de la sento je la absoluta homa dependeco antaý Dio, kaj enkadre de la romantikisma filozofio. La religiaj tekstoj, hermeneýtike interpretataj, estis la manifestacio de io dia ene de la profunda mio de la verkinto.

9. Konklude. La hermeneýtikaj rezultoj restis la plej diversaj. Konsekvence la kristanaro dividiûis en plurajn sektojn (grandajn kaj malgrandajn), kaj daýre redividiûas, sen ebleco de solvo. Æu la tiel diritaj sanktaj skribaëoj ne prezentas sufiîajn elementojn por atingi, per iu ajn kriterio, definitivan rezulton favore de la inspirita karaktero de la tiel diritaj sanktaj skribajoj?

En la praktiko la diverseco de rezultoj signifas, ke fakte ne okazis pozitiva rezulto. Teologia hermeneýtiko restas, - aý por, - aý kontraý.

Prosperis la moderna teologia hermeneýtiko kiel esploro, sed øi ne havis forton por unuigi la opiniojn. Cetere, pluraj jam ne kredas je la inspiro de la tiel nomataj sanktaj libroj.

E. Pauli.

HERMETIKA, - ISMO. 2665.

A: hermetic; hermetism. F: hermétique; hermétisme. G: hermetisch; Hermetismus. H: hermético; hermetismo. I: hermètico; ermetismo. P: hermético; hermetismo. R: (germetichéskij).

Adjektiva radiko. Vortformoj: hermetika, hermetikeco, hermetikismo (vd). Proksima kaj ekvivalentas radiko: hermet-a (Z). Eventuale, pli agrabla, en la vortformo: hermetismo (anstataö hemetikismo).

2. Hermetika estas fermiteco, strikte nepenetrebla. Ekzemple, hermetika fenestro, kiu ne facile malfermiûas, nek de vento, nek de rabisto; hermetika teksto, kiu ne facile komprenata de la leganto; hermetika poezio, pro ties ne facila atingebleco.

Nuance, fermita enhavas nur la ûeneralan ideon de interrompo pere de ia ajn barilo, ekzemple fermo de pordo kiu malebligas la trairadon, dum hermetika emfazas la perfektecon de la fermiteco.

Rilatas hermetika, - kiel jam avertite, - al la greka dio Hermeso, filo de Zeýso kaj mesaûisto de la Dioj, portanto de multaj sekretoj, li mem kapabla revelacii ilin kaj doni subtilajn interpretojn (Platono, Kratilo, 407c). Pro tio Hermeso rilatas ankaý al hermeneötiko (vd 2656).

Apartan intereson havis la homoj je la kompreno de la malfacilaj kompreneblaj aferoj.

Preskaö sama hermeteco konstatiûas en arto (vd 2667).

3. Hermetikismo estas la hermetikeco rigardata kiel doktrino, kiam øi estas rezista al penetremo de scivola spirito, kaj je kiuj estis kredata precipe en la pasinteco.

4. Historie, la plej antikvaj hermetikaj skribaëoj aperis la 3-an jarcenton a. K. Ili estas organizeblaj en diversajn grupojn, îiu kun siaj apartaj temoj, influo en aliaj aýtoroj, kaj konservo de kelkaj restaëoj.

Kun iom da filozofia influo, elstaras la verkoj diskonigitaj kiel speco de revelacio fare de Hermeso Trimegesto.

Efektive, tamen, Trimigesto estis helenigita egiptano de la 2-a aý 3-a jarcento p. K., aýtoro de skribaëoj titole Hermetiko, foje diritaj Hermeso Trimigesto.

Origine la verkaro konsistis el 42 libroj (17 traktaëoj, en la greka, diras R. Texier, en Jacob), dividitaj en ses sekciojn, pritraktintaj religion, magion, ceremonion, ritojn, naturojn de la dioj, arton, sciencon, geometrion, astronomion, medicinon, leûojn, himnojn.

Restis fragmentoj de la grekaj kaj latinaj tekstoj en Stobeo, Kirilo, Laktancio, Suidas. Krom la pra-egipta saûo, oni perceptas en la libroj trajtoj de neoplatonisma filozofio kaj de la juda filozofo Filo.

5. En religiaj instancoj kelkaj kredas pri hermetikaj veraëoj, donitaj al kompreno nur de malmultaj.

La skribažoj de Hermeso Trimegesto, kun mistika tendenco, proksimigis la grekan filozofion kaj la egiptan religion, kaj opiniis favore de la paganaj orientaj religioj kontraý la kristana.

La unuaj kristanaj pastroj kaj mezepokaj skolastikistoj okupiûis pri la hermetikaj doktrinoj. Kun elstaro la mistikulo Alberto la Granda (1196-1280); ankaý Arnauld el Villeneuve (mortinta æ. 1313).

6. Kiel doktrino de alkemiistoj, hermetikismo estis resume prezentata en la Tabuloj de Emeraude:

"Tio kio estas en la alto estas kiel tio, kio estas malsupre, kaj tio kio estas malsupre estas kiel tio, kio estas en la alto".

La bazo de hermetismo de alkemiistoj estas la korespondado inter makrokosmo kaj mikrokosmo.

Oni ankaý avertas, ke la atoma fiziko estis antaývidata de la hermetikisma penso.

7. En Renesanco hermetikismo ekfloris îe la platonanoj de Florenco, gvide de Marcilo Ficino (1433-1499), kiu tradukis en la latinan la grekajn tekstojn kaj prese eldonis ilin: Mercuri Trimigesti Liber de potestate et sapientia Dei, Treviso, 1471.

En la sekvo de la renesanca hermetikismo estis Kornelio Agrippa (1486-1535), konatulo de Rabelais. Fine elstaris Paracelso (1493-1541).

8. Enkadre de la iluminisma jarcento okazis diversaj formoj de hermetikismo, kun influo sur la iluminismo mem.

9. La okultismo de la 19-a jarcento nomis ankaý sin hermetikismo.

Modernepoke estis farataj novaj tradukoj de la hermetikaj libroj: en la francan, fare de Menard, 1868,

10. Takse, - æu ekzistas iu natura hermetikismo rilate la komprenon de la aferoj? Efektive okazas, ke unuj aferoj estas pli facile komprenataj ol aliaj. Ordinare, oni akceptas, ke per iu kursiva sekvo de rilatoj, oni ekiras ekde la kono de unuj aferoj en la konon de aliaj. Jen la metodika marïo, per kiu la spirito ekiras ekde la eksplicite evidentaj donitaëoj al la implicaj kaj ekde la eksplicitaj kaj implicaj, per rezonado, al la virtuale evidentaj.

Hermetikismaj doktrinoj kredas je aliaj ekkonoj, kaj kiuj ne estus ricevitaj nur de kelkaj elektitaj homoj, kiuj konservas ilin hermetikisme.

Takse, oni ne kapablas racie kompreni, pro kio okazus, ke la naturo montriûus al unuj kaj ne al aliaj.

Restas ankoraö kredi je iu eksternatura veninta revelacio. Sed epistemologie tiu eksternatura revelacio devas esti denove aparte pruvata kiel fakte okazinta.

HERMETIKECO EN ARTO. 2667.

1. Hermetikeco en arto diriûas pri la ofta fenomeno, laý kiu en artoesprimo la artisto kaïe uzas simbolojn, kaj kiuj riîigas la esprimon mem. Cetere, pro la imaga aspekto de la simboloj, ili estas facile uzeblaj de la arto.

Estetikaj doktrino de post 1900, ekzemple de A. Breton, proponis la sistemasn uzon de la hermetikismo en arto.

2. Hermetika arto estas ankaý tiu, kies rekta esprimo foje restas ne facile penetrebla.

Ofte poezio estas hermetika, îar la asociiûo de la imagoj dependas multe de la poeto mem.

Same skuptaëoj, kiel la rigardo de Venuso el Milo, kiel la Egipta sfinkso, kaj pentraëoj, kiel Monaliza, aý Lasta Manûo de Jesuo, pentritaj de Leonardo, povas enhavi hermetikajn sencojn.

Kelkaj prahistoriaj artažoj restis hermetikaj simple pro la perdo de la signifo, æar oni jam ne konas la tiutempajn simbololojn kaj aliajn cirkonstancojn.