HARAKA. (Ar: 2600).

Araba mezepoka esprimo, haraka ekvivalentas al movo kaj potencialo, uzata de Aviceno en metafizikaj klarigoj pri potencialo eniranta la aktualon, kiam li difinas, laö Aristotelo:

"Movo estas la unua perfekteco de tio, kio estas en potencialo, dum tiu îi estas en potencialo" (Letero de difinoj, 28).

Oni rimarku la difinon mem fare de Aristotelo:

"La distingo de tio, kio estas aktuale ekzistanta en îiu genro, la aktualo de tio, kio estas potencialo, dum ûi estas tia, mi nomas ûin movo" (Met., XI, 9. 1065a 15).

E. Pauli.

HARAKIRI, -O. 2600.

A: hara-kiri (s.). F: harakiri. G: Harakiri. H: harakiri. I: P: haraquiri. R:

1. Etimologie, harakiro devenas el la japana preskaý sama vorto.

Verba radiko. Vortformoj: harakiri (ntr), harakiro.

2. Harakiro estas japana formo de memmortigo, praktikata precipe en la mezepoka feöda pasinto, per rita maniero tranîi la ventron, kaj pro prefero ne

vivi ol resti en malhonoro.

Pro tiu aparta rita karaktero, harakiro nuance diferenciûas de simpla memmortigo kaj suicido. En 1868 harakiro estis malpermesata kiel elektebla mortpuno.

Okazis nur ekstera simileco kun la uzo de la greka elekto de damno, laý kiu damnita civitano povus elekti inter mem trinki la mortigan cikuton kaj esti rekte mortigita.

3. Takse, harakiro ne estas defendebla, eæ nek surbaze de la plej radikala moralo pri la valideco de la honoro.

Por determini la honoron, kelkaj aferoj ne povas esti metataj kiel absolutaj kompare kun la vivo.

Krome, la memmortigo neniam estas defendo de honoro.

E. Pauli.

HAREMO (+). 2601.

A: harem. F: harém. G: Harem. H: harén. I: harem. P: harém. R:

1. Etimologie, haremo devenas el la araba h’arâm (= malpermesita).

Substantiva radiko.

2. Haremo estas parto de palaco rezervata por la virinoj, aö edzinoj de islamano, kun permesata enirado de samsangaj parencaj viroj.

Simile, îe helenoj, nomiûis gineceo aparta loûejo en la hejmo rezervata al virinoj.

Analoge, kristanaj monakejoj havas internan klostron kiel malpermesata al viroj, se la ejo estis de monakinoj; malpermesata al virinoj, se la ejo estas de monakoj.

3. Takse, haremo montriûas kiel aparta kultura, morala kaj leûa situacio de la islamana virino.

Sociologie, laýleûe kaj morale haremo akordiûis kun orientaj severaj moralaj kodoj, en kiuj la iniciato estas de la viro, kaj la intereso ankaö de la viro. En tiuj kodoj notindas la strikta ne libereco de la virinoj, devigataj vivi aparte, per normoj ne farataj de la virinoj mem (vd); pro tio, la harema sistemo ne fariûis ûis nun postulo de la feminisma movado de aliaj medioj.

Koncerne al la harema poligamio (vd), ûi aspektas laö la vira intereso.

E. Pauli.

HARMONIO (+). 2602.

A: harmony. F: harmonie. G: Harmonie. H: armonia. I: armonìa. P: harmonia. R: (garmónija).

La origina vasta popra senco de harmonio, troveblas en praaj verkistoj, ekzemple Homero (Odiseo, V, 248), Eskvilo (Prometeo, 251), Platono (en pluraj Dialogoj), fariûis malplivasta kaj nur por la sono, dum la aliaj sencoj restis nur figuraj.

Substantiva radiko. Vortformoj: harmonioj, harmonia, harmonii (ntr), harmoniigi, misharmonia, neharmonia, harmoniscienco. Proksimaj radikoj: harmono, harmoniko, harmoniumo, harmonizi (doni harmonian akompanon).

2. Harmonio estas la agrabla estetika aranûo de la sonoj; kontraste, la neagrablaj aranûoj estas malharmoniaj. Ekzemple, harmonia muziko, harmonia kanto.

Nuance, melodieco pri sammomenta akordo. Simetrio kaj propozicio estas akordo inter la partoj kaj la tuto; cetere simetrio kaj proporcio diriûas propre de spacaj aferoj, ekzemple en skulpturo kaj pentro dum harmonio propre de sonaranûoj.

La muzika harmonio, kvankam empirie atingebla de pluraj, ne estas teorie facile klarigebla. Sonoj organizeblas en mezuritan sinsekvon laö la alto, nomataj tonoj (vd). La samtempaj tonoj formas grupoj, kiuj estas harmoniaj, kaj estas pro tio nomataj akordoj (vd 0148), kontraste kun malhamoniaj aranûoj. Sinsekvo de sonoj obeas ankaö al du aranûoj, la harmonia sinsekvo nomata melodio (vd), kontraste kun malharmonia sinsekvo.

Sisteme, harmonio estis unue analize esplorata de la pitagoranoj, kiuj malkovris la matematikajn rilatojn de la harmoniaj sonoj. Ili determinis la tonojn per komparo de malsamaj longoj de sonoj.

Per du kordoj egale streîitaj estis malkovrite, ke la samaj notoj okazas en speco de oktavo, en proporcio de 2 kontraö 1.

En la intervalo de kvino, en proporcio de 3 kontraö 2.

En la intervalo de kvaro, en proporcio de 4 kontraö 3.

Entute estas 6 la eblaj intervaloj, kaj 12 la proporcioj (logoi).

Pitagoranoj uzis nur la unuan sistemon, 2: 1 (Platono, Timeo, 36a-b; Respubliko, 4. 433d ks). Ûi estis nomata duobla intervalo, aö simple harmonio de Platono, aö diapazono, îar prenita el îiuj kordoj de la oktokordo.

Kompare kun la moderna gamo de vicigitaj notoj, la mistika gamo de Platono estas pli vasta; cetere, ûi estas pli komplika ol tiu de Eödokso: 1, 2, 3, 4, 9, 8, 27. Platono enmetis du geometriajn progresigojn: 1, 3, 9, 27; kaj 1, 2, 4, 8. Tio rilatas al la îiela harmonio, tio estas, de la Animo de la mondo, kiu sekvas ûis la intervalo 27, kaj transiras la harmonion de îiuj homaj instrumentoj (2 : 1).

3. En pli vasta kaj figura senco, harmonio estas la plaîa akorda aranûo de la diversaj partoj de iu ajn tutaëo. La logika ekvilibro de la elementoj en iu ajn tuto prezentas sin akcepteblan al la racio.

Oftas tiu figura senca harmonio en la naturo, nomata ekologio (vd 1562). Tiu harmonio montriûas, foje kiel natura beleco (vd), foje kiel natura ekvilibro de fizikaj fortoj, foje kiel media interago de plantoj kaj animaloj.

En psika plano, harmonio estas celata en la homaj pasioj kaj aranûoj por agrabla vivo, Individua kaj socia.

Figurasence, harmoniaj estas ankaý nomataj certaj aranûoj de nombroj.

Leibniz nomis antaý-starigitan harmonion (vd 2603) la metafizikan antaöviditan kunordigitan aranûon de la monadoj

4. La naturo de la harmonio estas antropologia fenomeno, same kiel okazas kun ritmo (vd). Kvankam devas okazi proporcio inter kaözo kaj efiko, la homaj kapabloj estas determinitaj de la naturo en certa grado; se tiu grado varias, samgrade varias la efiko.

E. Pauli.

HARMONIO. Antaýstarigita... 2603.

A: preestablished harmony, F: harmonie préétablie, G: Praestabilirte harmonie, H: armonia preestabelecida, I: armonia prestabilita. P: harmonia preestabelecida. R:

1. Antaýstarigita harmonio estas metafizika doktrino prezentita de Leibniz (1646-1716) (Phil. Schriften, eld. Gerhardt, IV, p. 500), laý kiu la finiaj estaëoj, kvankam povantaj havi internan agadon, ne povas agi ekstere unuj sur la aliajn, pro tio ke iam Dio kreis la mondon, antaývidante ke la agon de unu monado sinkronie okazu kun tiu de la aliaj. Do la aktivo de unuj korespondas al la pasivo de la aliaj. Certamaniere, estas la respeguliûo de Dio; kaj la monadoj, same, respeguliûas pasive la aliajn.

Leibniz, enkadre de la doktrino, laý kiu îiuj estaëoj estas simplaj monadoj, avertis ke, pro la simpleco de la monadoj, ne estas ebla la agado de unuj sur la aliaj, sen detrui ilin. Do, agi en la eksteron estas detrui la estaëon sur kiu fariûas la ago.

Por, por ke ne okazu la detruo, sufiîas ke, - kiam unu agas sur la alian, - tiu alia pasive retiriûu, per antaövidita ago de la kreinto.

Nuance, okazismo (vd) antaýe proponita de Arnold Geulinx (1624-1669) kaj Malenbranche (1638-1715), atribuis nur al Dio kaýzi, anstataö ankaý al la kreitaëo. La antaýstarigita harmonio jam antaývidas la sinkronion de îiu kreita estaëo, tiel ke ne okazas nova ago de kreo flanke de Dio.

Leibniz (1646-1716) atribuis al kreitaĵoj nur la imanentan agon. Neniu monado agas transe super la aliajn, sed nur Dio, kiu agas, laý la antaývidita harmonio, okaze de la imanenta monanda agado.

Prenis Leibniz el Geulinx la komparon kun du horloûoj, kiuj sen ekstera interago egale funkcias, îar fabrikitaj antaývide per la sama sistemo.

2. Takse, la doktrino de Leibniz pri la antaýestarigita harmonio enhavas subtilajn prikonsiderojn pri la problemo, kiu okazas ne nur en filozofio pri la naturo sed pri la metafiziko ûenerale.

Multe pli ïoka estis la doktrinoj de David Hume (1711-1776) kaj Emmanuel Kant (1724-1804) kiuj simple neis la objektivan realon de kaözo kaj efiko, dum Leibniz konservis almenaö la internan kaözon de îiuj individuaj estaëoj kaj konservis la fundamentan agon de Dio.

3. Îu la mondo estas la plej perfekta enkadre de la doktrino de la antaývida harmonio?

Laý la optimismo de Leibniz Dio kreis la plej perfektan mondon.

Principe tamen la antaýstarigita harmonio ne postulas la absolutan plej perfektan mondon.

Dio povus antaývidi la sinkronion ankaý de la malbonuloj; tamen Leibniz ne pensis tiel.

HARMONIO LAÖ PITAGORANOJ. 2604.

1. Influe de la origina senco de harmonio kiel alûustado kaj proporcio, laö la sencoj trovataj en Homero (Odiseo, V, 248) kaj en Eskvilo (Prometeo, 251), pitagoranoj vaste pritraktis, ne nur la muzikan harmonion, sed ankaö la harmonion kiel øeneralan ordon en æio, - kiel harmonion de la nombroj, harmonion de la ideo, harmonion de la astroj, harmonion de la animo.

Pitagoranoj, pro la astronomia ordo, atribuis la harmonion al la nombrigita aranûo de la astroj. Ankaö la harmonion al la logikaj principoj, al la kombino de la kontraöaj principoj, la harmonion al la muzikaj sonoj.

Informis Aristotelo, ke, por la pitagoranoj, "la tuta îielo estas harmonio kaj nombro" (Metaf., I, 5. 986a, 4 ks); Pri la mondo, 5. 296, 21).

Pitagoro "nomis al principoj (archai) nombroj, kaj el siaj simetrioj rezultas la harmonio" (Aecio, I, 3, 8; Diels, 58b, 4-9, 35).

Pri la harmonia kombino de la kontraýoj, asertis la pitagorano Filolao:

"La harmonio estas farata per la kunmeto de kontraöoj" (Nicom. Arith., II, 19, p. 115; Diels, 44 b, 6 kaj 10).

En la sama kunteksto, aldone informis Aristotelo: "La pasioj kaj kaözoj de la harmonioj estas en la nombroj" (Arist.).

Ksenokrato, platonano, difinis:

"La animo estas nombro kiu moviûas".

2. Heraklito, el la jonia skolo:

"La bela harmonio naskiûas el la kontraöaj aferoj, kaj îio ûermas el la kontraýoj" (Arist., Etiko al N., 1, VIII, 2. 1155b 4).

Empedoklo, ankaý el la jonia skolo, uzis la vorton harmonio por difini la sferon (Fragm. 122, Diels).

3. La ideoj de pitagoranoj pri harmonio influis Platonon, per la konceptoj de mezkvanto (mesotis) kaj intervalo (diastema).

La mezkvanto estas ja la semi-sumo de la ekstremaj terminoj de la progresado; ekzemple, 2 : 3 : 4, estas 3 = (2 +4)/2.

Daýrigante la pitagoran doktrinon pri la îiela harmonio, Platono, atenta al la relativa distanco de la astroj kaj la muzika gamo, priskribis la korespondadon inter la sekvo (2) de la îielaj korpoj - Tero, Luno, Suno, Venuso, Marto, Jupitero, Saturno kaj la steloj, kaj la sekvo (1).

En tiu kunteksto, la nombroj signifas la ordon, proporcian mezuron, belecon, la ideojn (Timeo, 36d; 28d).

Stoikistoj metis la Sunon en la mezo de la sekvo (2), avertante pri la simetrio.

4. Kritikis Aristotelo la pitagoran tezon de animo difinita kiel nombro kaj la animan harmonion per la nombroj.

Animo ne estas nombra harmonio, sed intelekto, dum la harmonio "estas la kombino de la grandoj havantaj movon kaj lokigon kaj estas konektataj inter si" Pri la animo, I, 14. 408).

Cetere, la nombroj ne povas ie ajn esti la kaýzo de harmonio, îar ili estas logoi, tio estas, io el idea instanco (Met., 13, 6. 1093,1; Pri la animo, 1, 14, 408).

5. Neoplatonanoj, kun elstaro Ploteno, - reage al la realisma karaktero de la klasika teorio pri la harmonio, - asertis, ke harmonio estas io subjektiva en la muziko, koloroj kaj ie ajn; sed tamen, tiu subjektiveco havas sian bazon en la transcendajn ideojn kaj formoj de partopreno.

"La sensaj harmonioj estas mezureblaj per nombroj, ne laö iu ajn rilato, sed per subordigo al ago de la formo" (Eneadoj, I, VI, 3).

HARMONISCIENCO... 2607.

1. Per empiria konstato, do per empiria scienco, eblas determini sisteme, kiaj sonoj samtempe harmonias kaj tiel konsistigas harmoniajn unuojn, nomataj akordoj (vd 0148).

Jen afero malfacila por la plimulto de la homoj, kiuj sentas la harmonion, sed ne kapablas koni analize la akordojn kaj vaste uzi ilin por krei muzikon.

Multe pli rapide evoluis la aliaj artoj ol muziko.

2. Akordoj kombinas sonojn per du sistemoj: tonala, - atonalismo, kaj atonala, - atonalismo.

HARO, -ARO (*) (kulturaj kaj simbolaj aspektoj. 2608.

A: hair; mass of hair. F: cheveu; chevelure. G: Haar; Kopfhaar. H: cabello; cabellera. I: capillo; capigliadura. P: cabelo; cabeleira. R: (volos).

1. Etimologie, haro devenas el la germana Haar (= haro).

Substantiva radiko.

2. Haroj estas fadenaj elkreskaëoj kovrantaj la korpon de homo kaj de multaj bestoj de superaj rangoj en la skalo de la animala evoluo.

En kelkaj bestoj tiu fenomenoj prenis la aspekton de skamo, en aliaj fariûis simple vasta ïelo. Sama estas la karaktero de ungoj kaj hufoj.

Biologie, haroj kaj similaj fenomenoj estas nur sekrecioj de ekzokrinaj glandoj, fariûintaj sufiîe solidaj, por resti aý kiel flekseblaj haroj, aý kiel pli solida skvamo, ïelo, ungo, hufo.

3. Hararo, en la kutima kunteksto, estas la tuto de haroj de homa kapo. Laýlitere, estas la tuto de la haroj de harigita animalo.

Nuance, felo estas kruda haöto de besto kun la haroj, dum hararo ne inkluzivas la haöton.

4. Kiel kovraĵo kaj beleco. Rezulte de la kvalitoj, hararo plenumas diversajn funkciojn, kiel esti ekstera kovraëo kaj beleco.

Virinoj kultivas ungojn, viroj barbon. Krom tio, okazas simboloj kaj pluraj aliaj kulturaj efektoj. Jen tutaëo de funkcioj postulantaj ankaö filozofion, kaj kiu ekde îiam ekzistis en la plej diversaj sociaj grupoj

Principe indiferenta afero, la kulturaj efektoj de hararo rezultas îefe el ties estetikeco, kaj aldone el la diferenco inter la viraj kaj de la virinaj haroj.

En Okcidenta Eýropo mallonge tonditaj haroj, flanke de la viroj, fariûis signo de civilizita masklo, jam ofta îe helenoj kaj romianoj.

Judoj, kiuj faris voton de servo al Dio kaj estis nomataj nazireoj, lasis kreski la hararon (Nombroj 6,5), kiun ili tranîis je la fino kaj la sacerdoto bruligis ilin ceremonie (6, 18). Judoj faris kutime nur dumtempan voton, kaj foje praktikis ûin en la dezerto. Nazireo estis Johano la Baptisto.

Jesuo, kiu pasis dum kelka tempo en la dezerto, aspektis pro tio esti nazireo, kaj kiu eble poste fortondis la hararon.

Apostolo Paölo ankaö faris dumtempan nazirean voton, kaj eble finis ûin per razo de la hararo.

Kiel signifo de funebro judoj foje razis la hararon (Jeremio 7, 29; Amoso 8, 10).

En orienta kristanaro estis pli vaste kaj longe la barbaj kaj hararaj simbolismoj, ol en Okcidento. Protestantoj tuj lasis tiajn simbolojn.

Katolikaj pastroj en Okcidento praktikis la tonsuron; îar ûi estis simbolo, ûi estis reduktata al malgranda razita cirklo sur la kapverto. Tiu uzo estis praktike forlasita je la fino de la 20-a jarcento.

En orienta Azio, la filozofio pri hararo estis îiam prestiûa. Hararo kaj granda barbo oftas kiel klerika simbolo.

E. Pauli.

HA-SHÉKHEL HA-POÉL. (He: 2610).

1. Mezepoka hebrea esprimo, ha-shékel ha-poékl ekvivalentas al aganta intelekto (vd) en la kunteksto de la interpreto de la aristotela doktrino.

2.Enkadre de la filozofio de la araboj Alfarabo (æ. 870-950) kaj Aviceno (980-1037) la aganta intelekto estis ununura kaj apartigata de la individua pasiva intelekto, kaj gvidis ekde la alto îi tiun sublunan mondon.

Maimonido (1135-1204) kaj aliaj hebreaj filozofoj klarigis kelkajn aspektojn de la profetado kaj de la dia providenco tra tiu ekstera aganta intelekto.

E. Pauli.

HASHGAHA. (He: 2611).

1. Hebrea esprimo, hashgaha ekvivalentas al dia providenco, nomo per kiu la juda filozofio pri religio pritraktis la temon.

2. La plimulto de la judaj filozofoj asertis, ke Dio konas îiujn individuojn, kaj zorgas pri ili individue.

Sisteme, la afero estas pritraktata ekde de la demando, kiamaniere Dio konas la individuojn, îar Li nur povas zorgi pri ili laö tiu kono.

La judoj Abraham Ibn Ezra kaj Maimonido (1135-1204), avertis tamen, ke Dio nur konas la partikularojn ekde de la universalo.

Laý Maimonido la distingo inter universala kono kaj partikulara estas nur tipa de la homo kono, kaj ke ne estas atribuebla tion al Dio.

E. Pauli.

HASTI, -O. 2612.

A: hurry; haste (n). F: se hâter; hâte. G: hast; Hastigkeit, Eile. H: apresurado; prisa. I: frettoloso; fretta. P: apressado; pressa. R: (stsétchkja).

1. Etimologie, hasto devenas, tra la germana Hast (= hasto), el komuna radiko, signifanta lukto, el kiu devenas ankaö la franca hâte kaj la angla haste.

Verba radiko. Vortformoj: hasti (ntr), hasta, hasto, hastema.

2. Hasto estas rapidigo ne kutima por baldaýa dezirata plenumo de movo aý operacio.

3. La respondeco pri iu ago povas esti afekciita pro la hasto, per kiu ûi estas plenumata. Pro tio, hasto ne estas rekomendinda, kaj oni devas lerni kiel kontroli ûin, kun la koncerna eduko.

4. Ankaý la ontologia perfekteco de la aferoj plenumendaj povas esti malhelpataj de la hasteco. Kutime fakuloj kaj metiistoj estas tiuj homoj kapablaj sen hasto prilabori siajn verkojn.

En kontraýa direkto okazas ke, dum oni ne hastas, la laboro fariûas tiel longa, ke povas okazi la malkuraøiûo. Oni zorgu do ûustan ekvilibron inter hasto kaj malhasto.

HAÖTO (*). 2614.

A: skin. F: peau. G: Haut. H: piel. I: pelle. L: cutis, -is. P: pele, cutis. R: (kótzha).

1. Etimologie, haýto devenas el la germana Haut, enkadre de la hindeöropa radiko skeu (= kovri, kaïi). Tra la varia hindeöropa samsignifa formo keu- devenas la latina cutis (= haöto).

Substantiva radiko. Vortformoj: haýto, haýta, haýtego, haýtero, haýteto, enhaýtigi, senhaýtigi, subhaýta, dikhaýta, dikahýtuloj, ruûhaýtulo, ungohaýteto, vakshaýto.

2. Haöto estas ekstera membrano kiu tegas la plej multon de la animaloj, kaj aparte la homon. Unuavide banala kaj triviala afero, haýto gravas por kompreni la homon.

La biologia graveco de la homa haýto estas precipe de protekto. Efektive, haýto funkcias kiel speco de sako, en kiu metiûas la viva estulo, por konservi sian ûeneralan ekvilibron.

La ekstera kaj îefa tavolo de la haýto estas epidermo, konsistigata el epiteliaj ïeloj, la samaj el kiuj estas formata la endodermo, kiu tegas la internajn organojn. Ekde la haýto eniras la nervaj tuïaj sensoj; pro tio haýto fariûas tre sentema, sed malrekte pere de la nervoj de ûi protektataj.

Cetere, haýto en homo havas estetikan rolon. Diversiûas estetike, surbaze de la haýto, viroj kaj virinoj, blankuloj kaj nigruloj, junuloj kaj maljunuloj.

3. Kiel vivantaj estaëoj, la ïeloj de haýto vivas kun specifa aýtonomio rilate la aliajn, kaj ankaý rilate al la resto de la organismo.

Kiam mortas homo estas enterigita, la ïeloj de haýto kapablas resti ankoraý vivaj. Nur pro iom post ioma toksiûo, fine ankaý ili mortas (vd). Tiu fenomeno favoras la koncepton, ke homo estas kolekto de vivaj aýtonomaj individuoj, kvankam ili interdependas, sed ekstere, per ricevo de fiziko-kemiaj interagoj.

Cetere, oni atentu ke spermatozooj kaj ovoloj apartenas al la sama tavolo de histo (vd).

Malgraý la relativan sendependecon inter haýto kaj la resto de la organismo, okazas intiman interrilaton inter prenýmo kaj haýto. Pro tio, malzorgo pri unu malbonas la alian.

4. Îar la graveco de la homa haýto estas biologia kaj estetika, pri ambaý okazas neceso de morala atentigo.

E. Pauli.

HAVAĴOJ (bonhavo, patrimonio). 2615.

L: habentia.

A: patrimony. F: un avoir; du bien; patrimoine. G: Guthaben. H: bienes. I: averi, beni. P: haveres; bens; patrimônio. R:

1. Havaëoj estas konkretaj posedaëoj kun karaktero de bonhavoj (vd 0868).

Nuance, bonhavoj rilatas al kapitalo kapabla esti memproduktema, dum havaëoj pli abstraskte signifas posedon de io.

Patrimonio (vd) rekte signifas heredaĵon ricevitan de gepatroj, kaj kiu ekvialentas al bonhavo. Semantike, patrimonio signifas plivaste bonhavon de iu ajn individuo kaj de iu ajn institucio.

2. Jure, bonhavoj okaze de morto de la posedanto, pasas al personoj kun ia interrilato kun la antaýa posedanto. En specialaj kazoj, bonhavoj pasas rekte al kolektivo.

E. Pauli.

HAVI, -O (*) (kategorio kaj kategoremo). 2616.

A: have. F: avoir; un avoir. G: haben. H: tener. I: avere; P: ter; posse. R:

1. Etimologie, havi devenas el la latina habere (= havi), enkadre de la hindeöropa habere (= havi, teni).

Oni rimarku la proksimecon inter havi (= havi en posedon) kaj teni (= havi en la manoj), el alia hindeýropa radiko ten- (= tenera); tio sugestis teni en la manojn, îar estas tenera.

Verba radiko. Vortformoj: havi (tr), havo, havado, havaĵo, havebla, havigi (tr), enhavo (vd), malhavi (tr), nehavi (tr), nehavo, nehavado, nehavebla, malhavebla, senhava, senhavigi (tr), bonhava, bonhavo (vd), bonhaveco.

. Habitus ekvivalentas al havo (vd), per substantivigo de la samforma pasinta participo habitus (= havata, havita) de la verbo habere (= havi), uzata en tri nuancaj distingaj signifoj, sed æiuj ligitaj al la sama radiko.

2. Havo estas determino rezultinta de la ago havi, per kiu la havanto determiniûas esti en stato de posedanto kaj dispono. Ekzemple, posedo de mono, de domo, de vesto, de barbo, de reto, de amiko; foje, la samon diriûas alie, ekzemple, havo de vesto por esti vestita, havo de armilo por esti armita.

Tiu determino de havo estas aktiva, sed povas estas konsiderata pasive, kiel tuj oni avertos.

Laýforme, pluraj flankoj prezentas la nocion de havo, kaj kutime nur distingitaj per la kunteksto, nur foje per la vortaj aranûoj.

Nuance, havaëo estas tio, kion oni havas, dum havo enhavas aktivan aspekton.

Posedado rilatas la longedaöran agadon de la funkcio posedi. Foje, nur pro lingva sonoreco havo anstataöas la vorton havaëo kiel mallonga formo; ekzemple, "Ju pli da havo, despli da pravoI" (Zamenhof).

Rilatas al la aktiva havo la pasiva havito, responda al la latina habitus (vd). La aktiva havo estas prezentata en kelkaj lingvoj simple per la infinito; ekzemple, en la latina habere.

La distingo inter aktiva havo kaj pasiva havo, enkondukas du sencojn, per kiuj malsamas la sencoj de havo kaj de habitus (= havato). Sed tiuj du sencoj ne æiam estas avertitaj, kaj pro tio la sama vorto estas foje uzata foje aktiva senco, foje en pasiva, malgraý la gramatikaj formoj.

Gramatike, havi estas aktiva; habitus estas pasiva.

4. Havo kiel kategorio (en aktiva senco), havo kiel post-predikamento (en pasiva senco). La nocio de havo apartenas al gravaj logikaj klasifikoj, ekde kiam Aristotelo kreis la klasifikojn de konceptoj en dek kategoriojn, kaj metis øin kiel la lastas, la dekan. Denove, havo aperas kiel unu el post-kategorioj.

Oni rimarku, ke la distingo inter kategorio havo kaj postpredikamento havo okazas laýforme, - pri kies distingo nun estas la afero.

Sed la divido inter la kategorioj mem estas laýmateria divido kaj klasifikado de la konceptoj, æar tiu diferenco fariøas laýenhave.

Kiel difinite supre, havo estas aktiva rezulto de la ago havi, per kiu la havanto determiniûas esti en stato de posedanto kaj dispono; per tiu aktiva difino havo estas materie malsama koncepto rilate la aliajn kategoriojn, - substanco, rilato, kvanto, kvalito, tempo, loko, situo, aktivo, pasivo.

Estas do havo aparta kategorio de koncepto, kaj inter la konceptoj estas unu el la superaj kategorioj. En la citita listo de Aristotelo, havo figuras kiel la lasta kategorio (vd).

5. Restas distingi inter havo kiel kategorio de koncepto kaj havo kiel postpredikamento. Nun la nomo uzata latine estas habitus (= kutimo).

Kiel kategorio de koncepto, havo estas determino rezultinta per la aktiva apudeco de alia objekto; ekzemple, havo de Urugvajo kiel limo de Brazilo. Rezulte de la havo, iu fariûas havanto; iu fariûas armita. Nu, en tiu rezultinta determino konsistas la havo kiel kategorio.

Oni rimarku ke apudeco ne estas determino de enhavo kiel la determino, per kiu objekto diriûas esti en iu loko (vd); nek estas per la distribuo de la partoj ene de la loko. Havo nek estas la apuda objekto en si mem, kiu en si mem estas substanco, kaj kiu estas îiurilate iu determino.

Tre multaj estas la specoj de havo, kaj tiuj pluraj specoj de havo kunordigas en progresemajn pli vastajn genrojn de konceptoj pri havo, ûis la plej supera genro, laý la porfiria arbo (vd).(Hugon, I, 84).

6. Havo kiel post-predikamento. Kun iu nuanca diferenco, havo, - en pasiva senco, aý kiel habitus, - estas unu el la tiel nomataj kvin post-predikamentoj (vd); la aliaj estas opono, prioreco, simultaneco, movo, ankaö laö la aristotela listo (Kateg., 11b 15 - 15b 30).

Habitus estas kvazaö propraëo, kiu povas okazi en diversaj kategorioj de konceptoj, sen ke ûi mem rekte estu unu el la kategorioj. Ekzemple, havi kiel parton (havo en la post-predikamenta havo), ne estas havi en la kategorio havo (okazanta per apudeco); en la post-predikamenta senco oni diras, ekzemple, ke homo havas korpon kaj spiriton.

Sama estas la kazo de la propraëoj kaj akcidencoj, kiam konsiderataj nur kiel partoj de la tutaëo, kvankam ne esencaj partoj; ekzemple, homo havas racion, haöton kaj harojn. Sed, se analogie, oni diras ke homo estas vestita per haýto kaj hararo, fariûas la nocio de apudeco, laý la nocio de havo kiel kategorio.

7. Kiel postpredikamento, habitus (= havo) estas speco de propraĵo de iu ajn alia kategorio. Ekzemple, esti parto povas esti havo, kiel en homo havas korpon kaj animon.

Tiukaze, la senco de habitus (en senco de kutimo, aý havo de kutimo) ne estas de apudeco, kiel en havo kiel kategorio havo.

En pasiva senco estas habitus determino atinganta la funkciadon de kapablo; sed ne estas la kapablo mem. Ekzemple, la konkapabloj kaj la volo estas atingeblaj de certaj determinoj, laý kiuj ili havas apartan manieron agi, aý kun pli da emo, aý kun pli da lerteco.

En tiu kadro de pasiva senco estas virto kaj kutimo. Tiusence, habitus estas sinteno rilate ion; ekzemple, sano estas korpa sinteno korpe bone funkcii; virto estas sinteno de volo korekte agi.

Tomaso el Akvino avertis:

"Habitus distingiøas rilate la potencon en tio, ke per øi oni ne estas kapabligataj fari ion, sed farataj lertaj aý mallertaj, por agi bone aý malbone" (Contra gentiles, IV, 77).

8. La latina habitus ne estas la potenco mem, sed aktualigo de tiu potenco. Tiu aktualigo estas lerteco por operacii iu ajn maniere; sed nur laý iu kutima. Tiusence okazas rilato inter habitus kaj eduko, æar nur en tiu celata maniero.

Habitus supozas ion potencialan, kaj povas realiøi laý pluraj formoj, per kiuj øi determiniøas (vd Tomaso el Akvino, Sum. Theol., I, 2, 49 a.4). Pro tiu multobleco, per la habitus elektiøas unu; la stabileco en unu el ili konsistigas la habitus.

Pro tio ne estas nomataj habitus la fizikaj potencialoj, kiuj determiniøas nur per unu maniero (Tomaso el Akvino, Sum. Theol. I, q.50, a. 1.; Duns la Skota, Opus Oxoniense, 2, d. 3, q. 10).

La psikaj potencialoj estas influataj de la objekto atingata, kaj pro tio ili kapablas havi plurajn eblecojn, el kiuj tamen kelkaj stabiliøas kiel habitus.

En tiu senco de habitus ne estas tamen inkluzivitaj certaj fenomenoj de aklimatizo de la plantoj, nek la nekondiæitaj refleksoj, eæ nek la kondiæitaj refleksoj, ekzemple, lerteco de manoj.

9. Laýforme kaj redivide, habitus povas esti morale bona kaj morale malbona, psike forta kaj psike malforta.

Laýforme, kelkaj habitus estas origine naturaj, kiel la mensaj kaj moralaj principoj, - la sinderezo, aý la scintilla conscientiae, kiel diris Sankta Jeronimo. Aliaj estas akiritaj habitus, rezulte de la uzo aý eduko.

Kristanaj teologoj distingis ankaý inter naturaj habitus kaj supernaturaj habitus (aý infuzaj) (vd).

10. Laýmaterie, habitus dividiøas precipe en rilato al subjekto en kiu øi okazas.

En la menso okazas la mensaj habitus. En la volo, la volaj aý moralaj habitus. Reduktiøas al materia divido la skolastika teologia distingo inter operaciaj habitus, ekzemple de iu kapablo operacii, - kiel jam menciite, - kaj enta habitus (quoad esse), ekzemple, la konstanta graco (gratia habitualis).

E. Pauli

HAWAYAH, WÉ-HEFSÉD. (He: 2617).

Same, la mezepoka hebrea filozofio kreis terminojn por la kvar fundamentaj elementoj.

E. Pauli.

HAYSHARA. (He: 2618).

La mezepoka hebrea hayshara ekvivalentas al ago gvidi, sproni al la vero.

Surbaze de la distingo inter la bibliaj rakontoj kaj la leøo (vero, revelacio), disvolvis judoj tra la tempo la reinterpreton, ke la Biblio estas gvidanta kaj spronanta al la leøo (vero, revelacio). Pro tio, judoj, same kiel kristanoj, kreis plurajn intepretojn, inkluzive la alegorian ekzegezon (vd).

E. Pauli.

HAZARDLUDO. 2621.

A: hazard. F: jeu de hasard. G: Glueckspiel. H: juego de azar. I: azzardo. P: jogo de azar. R: (asártnaja igrá).

1. Origine, hazardo (vd) estis nomo de aparta ludo per ëetkuboj, kiu etendiûis al îiuj ludoj sen antaývidebla rezulto, kaj fine al iu ajn ne antaövidebla ïanco.

Laýdifine, hazardludo lasas la rezulton de veto tute ekster kontrolebla kaýzo flanke de la ludantoj tiel, ke efektive estu egalaj la ïancoj de ne antaývidebleco ambaýflanke.

2. Absoluta hazardo tamen ne ekzistas, sed nur la relativa, kaj kiu sufiæas por la hazardludo.

Kompreneble, la ëetkuboj en si mem sekvas logikan vojon, en kiu la fizikaj fortoj rigore agas laý la naturaj leûoj. Oni povas imagi, ke tre kapabla komputilo povas antaývidi îiufoje la sinsekvon kaj fine la rezulton.

Sed, por ke la veto estu hazarda, sufiîas ke la ludantoj mem ne kapablu antaýscii, per kiu preciza formo de ëeto de la kuboj ili atingas certan rezulton, tiun de la veto.

3. Morale, hazarludo estas indiferenta afero, kondiæe ke estu respektataj la normoj pri la valideco de la rezultoj de hazardludo mem kaj ne estu malrespektataj akcidence aliajn devojn.

Validas unue la øeneralajn normoj pri la ludoj (vd), kiuj siavice estas regataj de la normoj pri kontraktoj.

Sekve, trompo, kiu ne povas okazi en iu ajn valida kontrakto, malvalidas la rezulton de la hazardludo.

Pri la moraleco de iu ajn ludo en si mem gravas, ke la afero pri kies sorto fariûas la veto, estu alienebla sen grava malprofito.

Kompreneble, malmoralas tiu, kiu vetas sian ununuran hejmon kaj restas senmona por lui alian; same, en la samaj kondiîoj, neniu povas donaci sian hejmon. Ankoraý pli malmorala estas veto pri fundamentaj homaj rajtoj.

4. Jure, leûo ne povas simple malpermesi hazardludon. Tamen, æar la afero estas inter pluraj, la leøo atingas la kampon de hazardludon en la interrilatoj de la individuoj.

Leøo povas antaývidi la nevalidecon de kelkaj formoj de vetoj. Por garantii la øeneralan ordon en tiu malfacila kampo, leøo povas esti ankaý detala pri tempo kaj loko.

Sed, kiel jam avertite, leøo ne povas simple malpermesi hazarludon, æar øi principe estas morale indiferenta.

HAZARDO. 2622.

A: chance, hazard. F: hazard. G: Hazard, Zufall, Zufaeligkeit. H: azar. I: caso, azzardo. P: azar. R:

1. Etimologie, hazardo devenas, tra la hispana azar (= malbona ïanco), el la hispana vulgara araba az-zahr (= floro, ludkubo).

Oni rimarku, ke kutime estis pentrita floro en tiu ëetkubo, kaj ke pro tio la nomo pasis semantike ankaö al ëetkubo.

En klasika araba: jasara (= ludi per ëetkuboj).

Troviûas ankaö aliaj informoj, dirantaj ke El Asar estis nomo de orienta urbo, kie estis inventita ludo de hazardo (Revuo Ponte Aérea, 1993); ke Azar estis nomo de antikva monero de Ormuz (Dic. Português-Espanhol, de Almoyna).

2. Hazardo estas io okazinta kun favora aý ne favora rezulto, kiel per ludkuboj.

Nuance, hazardo rilatas al ïanco, risko, fortuno, loto, loterio, sorto.

Malgraý origine hazardo (vd 2621) estis nomo de aparta ludo per ëetkuboj, nun tiu vorto enhavas plurajn aliajn signifojn, al kiuj estas necese esti atenta. Poste, la nomo etendiûis al îiuj ludoj sen antaövidebla rezulto, kaj fine al iu ajn situacio sen ïanco de antaývidebla sekvo.

Efektive, ago okazigata kun difinita celo; ekzemple, îaro cele al movo ne enhavas en tiu celo la akcesoran bruon.

Per la hazardo tumultiûas la kutima racia sinsekvo de la okazaëoj.

4. Îu okazas io strikte hazarda? Jen fundamenta filozofia demando, strikte metafizika.

Kiel koncepto, hazardo estas la egala ïanco de pluraj rezultoj por difinita sama kaözo.

Kutime oni parolas pri malsa sinsekvo de kaözoj, kun sama rezulto, kaj prezentas, kiel ekzemplon de hazardo, la rezulton de ëetkuboj de hazardludo.

Efektive, tamen, ne okazas malsama sinsekvo de kaýzoj kun la sama rezulto.

Oni avertu pri la racionalisma principo, kiu postulas la proporcion inter kaýzo kaj efiko; oni avertu ankaý ke tiu principo de proporcio inter kaýzo kaj efiko ordinare konstateblas empirie. Surbaze de la principo de la proporcio inter kaýzo kaj efiko ne okazas absoluta hazardo.

Restas do la relativa hazardo, kiu facile rekoneblas en hazarludo. En si mem, ëetkuboj sekvas logikan vojon, en kiu la fizikaj fortoj certe agas laö la naturaj leûoj, kiujn kapabla komputilo povus antaövidi îiufoje ûis la fina rezulto. Sed, îar restas flanke de la homo la nekapablon plani la difinitan ëetadon kiu portos la kubojn al celata rezulto, restas ankaö la relativa hazardo.

Do, por ke ekzistu hazardludoj sufiîas, ke la ludantoj mem ne kapablu antaýscii, per kiu formo de ëeto la kuboj atingas certan rezulton, tiun de la veto.

5. La specoj de hazardo, laýforme estas, ekzemple, absoluta hazardo kaj relativa hazardo, - jam menciitaj; granda kaj malgranda hazardo, en la senco de la antaývidebleco.

En la kampo de agformo de la hazarda sinsekvo, distingeblas la hazardo per ne atendita kombino de aferoj inter si rekte sendependaj, ekzemple akcidento inter du îaroj eventuale batantaj; hazardo per kombino de aferoj kun pli rekta rilato, ekzemple, hazardo de ëetkuboj en hazardludo. Similas al tiu ekzemplo la bruo de îaro.

Laýmaterie, estas specoj de hazardo tiuj, kiuj estas determinitaj rekte per la speco de ago aý objekto en kiuj ili okazas, sendepende de la formo, kiun ili ankaý havas. Ekzemple, hazardo en arto (vd 2623), hazarda invento (vd), hazardo en scienco (vd 2625), ïanckalkulo (vd).

Granda kaj malgranda hazardo direblas ankaý laýmaterie, ekzemple, se la perdo de mono estis granda aý malgranda. Inter la plej grandaj hazardoj estas la ne atendita morto.

HAZARDO EN ARTO. 2623.

1. En arta inspiro la esploro okazas en du kampoj, - tiu de la formo de esprimo kaj tiu de la temo.

Îar la artisto serîas la adekvatan formon de esprimo, li hazarde povas trovi la plibonan, kaj plurajn aliajn alternativajn; en tiu procezo la hazardo havas lokon.

Ankaö kiam artisto elektas krei la objekton mem, kiel en ûenro fikcio, okazas loko por la hazardo.

Ekde la 20-a jarcento okazis intereso pri la arto de aleatoraj verkoj kaj de la malfemitaj verkoj (diritaj ankaý movaj verkoj). Tiu kreemeco okazis precipe post kiam la figura arto restis anstataýgita de la fotografio kaj aliaj rimedoj por krei facile la naturajn imagojn .

2. La afero ne estas pri nova koncepto pri arto, kiu restas esence æiam la sama, sed nur pri fleksebleco de uzo.

Aliflanke, la hazardo en arto ne estas tiel granda kiel ofte estas dirata. Nur ekzistas la relativa hazardo, ne la absoluta (vd 2622); leøoj gvidas la naturajn agojn, kiujn la individuo mem ne perceptas.

Aparte la artisto povas esplori la uzon de metodoj de hazardo, analogie kun la ëetkuboj. Sed post la hazardaj rezultoj, li kapablas fari selekton. Tiel la hazardo mem restas enkatenita en la homa administracio, inkluzive de la arto.

E. Pauli.

HAZARDO EN SCIENCO. 2625.

1. Relativa hazardo akompanas la tutan procezon de konoj, ekde la donitaëoj, kiu aperas kiel okazaëoj, ûis la atingo de la universalo, per la indukta rezono, kiu dependas de novaj donitaëoj, ankaý ligitaj al la hazardeco de la malkovro, kvankam organizita per adekvataj metodoj de esploro.

Certaj fundamentaj donitaĵoj estis atingataj hazarde, kaj ekde kiam ili estis atingataj de kapablaj sciencistoj, fariøis ebla fruktodona deirpunkto.

Post kiam la rezulto estas atingata, la certeco kutime restas ankoraý kondiîita, tio estas, ûis kiam oni se atingas ion en kontraýo.

2. Por profiti la hazardajn malkovrojn, eblas krei metodojn.

Unua regulo estas la konstanta atento al simpla konstato de la determinismaj fortoj.

Dua regulo estas la raciigo de la determinismaj fenomenoj.

Tria regulo estas operacii surbaze de la probabilismaj rezultoj. Pro la neceso decidi en konkretaj situacioj, probabilismo (vd) fariøis ofte fonto de rezultoj unuamomente hazardaj.

E. Pauli.