IDIOMO. 2910.

A: tongue; language. F: idiome. G: Idiom; Landsprache. H: idioma. I: idioma. P: idioma. R: (idióm).

Substantiva radiko. Vortformoj: idiomo, idioma, idiomaëo (= idiotismo).

2. Idiomo estas lingvo propra de regiono, provinco, lando, etno, formata laýlonge de la tempo kaj per eventualaj okazaëoj kaj per la vulgara saûo, fiksata de la konstanta uzo.

Principe lingvo estas konvencia, kaj povas esti kreita kun saûa planado de la konvenciaj ekvivalentoj.

Jen pro kio ordinare idiomoj aspektas kiel folkloraj, îar laý la vulgara saûo de grupo, kontraste kun planitaj lingvoj, kiuj estas sciencaj, kapablaj oferti al la homoj pli da efikeco de komunikado.

3. Kvankam formataj hazarde, idiomoj obeas tamen antropologiajn kaýzojn, kiuj oni kapablas malkorvri, kaj eî utiligi en planitaj lingvoj, por adapti ilin al la homa kondiîo.

Ordinare, idiomoj obeas al leûo de analogio (vd), per kiu la vortoj enhavas certan similecon inter si, kaj kiu donas la stilon al îiu lingvo.

Vortoj ne povas esti tro grandaj, nek formoj de frazo ne povas esti tro variaj. Sekve okazas la kunteksto, enkadre de kio la vortoj enhavas, krom la rektan signifon, ankaý sintaksajn detalojn.

E. Pauli.

IDIOSINKRAZIO. 2912.

A: idiocrazy; idiosyncrazy. F: idiosyncrazie. G: Idiosyncrasie. H: idiosincrasía. I: idiosincrasia, idiocrasia. P: idiosincrasia. R: (idiosinkrasíja).

Etimologie, do, idiosinkrazio estas io propra, rezultinta el la miksado de io kapabla agi.

Substantiva radiko.

2. Idiosinkrazio estas tute individua personeca temperamento, aý naturinklino de la homa individuo, kaj kiuj montriûas per apartaj reagoj. Ekzemple, la idiosinkrazio de Petro reagi tro spontanee, la idiosinkrazioj de la diktatoroj agi populisme, la idiosinkrazioj de celibatuloj agi aýtoritatisme, la idiosinkrazioj de la samseksuloj agi per la inverso.

Nuance, temperamento (vd) rilatas al kontrastaj normalaj klasoj de psikaj sintenoj, dum idiosinkrazioj al individuaj formoj de personeco kaj kun karaktero troiga, kvankam akorde kun sia individua naturo.

Povas okazi, ke idiosinkrazio estu tute eventuala, kiel escepto. Sed ankaý idiosinkrazio estas io normala en sia aparta kampo, per kio la individuo fariûas individua. Tiusence, idiosinkrazio signifas tiun karakterizon pli elstara de iu individueco.

Eblas trovi ripetojn de similaj idiosinkrazioj, kaj sekve paroli pri idiosinkrazioj de kelkaj grupoj, kiu precize pro tio sukcesis fari sian grupon.

3. Takse. Idiosinkrazioj malhelpas la ekvilibron de la penso. Idiosinkraziisto ordinare atentas al siaj inklinoj, kaj ne atentas aliajn aspektojn de la prijuûenda afero.

Nur per strikta eduko kaj kritiko eblas eviti la malhelpojn de idiosinkrazioj.

E. Pauli.

IDIOTISMO (+) (en lingvo). 2914.

A: idiom; idiomatic expression. F: idiotisme. G: Idiotismus.. H: idiotismo. I: idiotismo. P: idiotismo; expressão idiomática. R:

Substantiva radiko. Proksima radiko: idiot-o (+).

2. Idiotismo estas nelogika aparte vortkonstruata esprimo, kaj kiu fariûas komprenebla per la efiko de interkonsento. Estas idiotismo se, - anstataý diri jam estas multa tempo, - oni dirus jam fariøas multa tempo.

Ordinare lingvo obeas regulojn, îefe la leûon de analogio, kaj fariûas nelogika, okaze de deflankiûoj.

Nuance, gramatika escepto estas simpla deflankiûo de la lingvaj leûoj, dum idiotismo tendencas al pli gravaj deflankiûoj, enkadre de la lingvistiko mem, kaj foje ankaý de la logiko.

3. Takse. Per multobligo de idiotismoj la etnaj lingvoj fariûas malfacilaj por la lernado.

Pro tio, artefarita lingvo, kiam estas destinita al la universala uzo, devas, kiomeble eviti idiotismojn, almenaý en la nuna stato de la homaro.

Idiotismoj estas pli akcepteblaj en naciaj lingvoj, ol en lingvo internacia, îar enkadre de la naciaj limoj kelkaj idiotismoj pli facilas, ol en monda skalo.

Aliflanke, idiotismoj, en certaj cirkonstancoj, havas la apartan kapablon riîigi la esprimon.

"Lingvo absolute logika kaj tute sen idiotismoj estus lingvo senviva kaj tro peza" (Zamenhof).

Kiel sciate, la planado de Esperanto, fare de Zamenhof, fariøis, nek kun tro da logiko, nek kun maltro, sed atenta al antropologia situacio.

E. Pauli.

IDIOTO, -ECO (psika, morala) (+). 2915.

A: idiot. F: idiot; idiotie. G: Idiot. H: idiota. I: Idiota. R: (idiot).

1. Etimologie, idioto devenas, tra la latina idiota (= nesciulo), el la greka

Substantiva radiko. Vortformoj: idioto, idiota, idioteco, idiotaëo, idiotigi. Proksima radiko: idiotism-o (vd).

2. Idioto estas plenaûa individuo sen sufiîa mensa kapablo, kiu restas en nivelo simila al dujara infano, vivanta preskaý nur vegete. Estas ja idioto unu el la pluraj mensaj debilecoj (vd).

Nuance, imbecilo (vd) estas plenaûa individuo, restanta simila al sepjara.

Karakteriziûas idioto per lanteco de la psikaj kapabloj, kutime lantaj, malatentaj, seniniciato, sen imagpovo, sen rezonado.

Sekve, idioto estas homo kutime sidanta, timema, obeema, dependa, konsentema al dolîeco de la alirantaj personoj. Æio okazas pro fundamentaj fizikaj kaj psikaj mankoj, kies eksteraj efektoj foje montriûas en fiziologiaj mankoj - blindeco, surdeco, muskolaj kontrahoj, malgrandeco de kapo. Kontraste, imbecilo, pro ties forto de pliaûa homo, estas pli atenta al medio, pli imagpova, tamen malordigita, nekohera, nekonstanta, ribela, orgojla, malûentila, sed sensebla al minacoj.

3. Specoj. Laöforme, idioteco malsamas per gradoj de la sensufiæeco de mens kapablo.

4. Laömaterie, idioteco povas okazi en diferencaj kampoj de la mensa kapablo. Kelkaj estas simple psikaj idiotecoj, dum aliaj moralaj idiotecoj.

Enkadre de la psika idioteco estas rimarkinda la estetika idioteco, de tiuj kiuj simple ne estas kapablaj senti la elstarecon de la perfekteco, - la belon. Certamaniere la psikaj diferencoj okazas en plenaûulo, îar îiu havas sian kampon de pli da kapablo, kaj malpli da kapablo.

Morala idioteco estas la natura atrofio de la karakterizaj homaj tendencoj, je homareco, altruismo, solidareco, sociebleco. Îar idioteco estas denaska, ankaý la morala idioteco estas denaska.

Tia morala idioteco estas la kontraýo de la aristotela aserto, ke homo estas politika animalo. Oni rimarku la diferencon inter morale malbone formita homo, kiu nur ne edukiûis, kaj morala idioteco, kiu okazas pro denaskaj mankoj.

Aliflanke, oni kredas, ke ankaý morala idioto estas atingebla de la eduko, sed tre malfacile. Pro ties denaskaj atrofioj, moralaj idiotoj fariûas ofte krimuloj, se ili ne estas atingataj sufiîe frue de specialigita eduko kaj de fiziologia kuracado.

5. Socie, idiotoj devas ricevi adekvatan servon, kaj ne forlasataj al si mem. Unue zorgu pri ili la familianoj. Serd tio ne sufiæas.

Same, la leøaro devas antaývidi la aferon pri idiotoj, tiel kiel pri aliaj samspecaj problemoj de ne kapablaj homoj.

La jura respondeco de idiotoj estas ankaý temo pri kiu devas esti zorgata. Kompreneble, malsamas la respondeco de idioto kaj respondeco de mensamalsanulo.

E. Pauli.

IDOLO (*). 2918.

A: idol. F: idole. G: Göze.H: ídolo. I: ídolo. P: ídolo. R:

Substantiva radiko. Vortformoj: idolo, idola, idolano, idolejo, idolkulto, idolservo.

2. Idolo estas statuo prezentanta diaëon, cele al kulto. Kompreneble, la reprezentado de la diaëo fariûas laý la koncepto, kutime difektita, kiun la idolano kapablas fari pri transcendaj aferoj.

Kutime, idoloj reprezentas diaëojn per homa figuro. Evidente Dio ne povas esti rigardata enkadre de la limoj de homa figuro. Nek oni povas imagi, ke Dio parolas, kaj ke eblas libro kun la dia vorto.

3. Doktrino. Konceptata kiel transcenda estaëo, infinita infinita kaj spirita, ne estas Dio reprezentebla materie, sed nur per simboloj, kaj per tre malproksimaj analogioj.

Ekzemple, Dio direblas lumo, aý lumo de la lumo. La analogio troviûas en tio, ke la lumo estas io subtila, kaj komparebla kun la subtileco de la spirito.

Cetere, lumo ligiûas kun la klareco, kaj pro tio la menso direblas klara, sen ke fakte ekzistu lumo en nia menso.

Konsidere, ke homo estas pli altranga, ol besto, oni tendencas imagi al Dio kiel homon, ne kiel beston.

Per kombino de la homa imago kaj lumo estas kutime kreataj la bildoj pri Dio. Sed en bildoj la lumo ne estas facile reprezentebla, kaj pro tio oni reprezentas dion rekte per la homa figuro, kun almeto de iu aparta karaktero, precipe de la lumo æirkaý la kapo.

4. La idolkulto okazas per du niveloj. Tiu per la respekto al skulptita idolo kaj tiu al dia¼o en ûi reprezentata. Îar la skulptita idolo celas reprezenti la diaëon mem, ûi estas jam pro tio respektebla kaj celo de la kulto.

Sed la îefa kulto estas tiu, kiu, tra la skulptita reprezentado, iras al la diaëo mem. Tiel same la statuoj de sanktuloj estas respektendaj, kvankam la efektiva lasta celo estas homaûi la sanktulon en si mem.

Tamen, kutime simpluloj ligas superstiæe la kulton al apartaj idoloj aý statuoj. Ili ankoraý ne eliris la nivelon de la konjunktura penso (vd).

5. Pro apartaj motivoj, la religio de kelkaj popoloj malpermesas la kreon de figura bildo de Dio. Sed tio, tamen, ne signifas, ke ili havas perfektan koncepton pri Dio.

Avertas la juda Biblio:

"Ne faru al vi idolon, nek bildon de io, kio estas en la æielo supre aý sur la tero malsupre aý en la akvo sub la tero; ne kliniûu antaý ili kaj ne servu ilin" (Eliro, 20, 4-5).

6. Idoloj estas repektendaj ankaý de aliaj ne samreligianoj. Pro la sama principo laý kiu oni devas respekti la liberpenson de æiu homo, same oni devas respekti, ke æiu ekstere esprimu per idolo sian personan komprenon pri Dio.

Ikonoklastoj ne rajtis, kiam ili detruis religiajn statutojn. Kiu deziras krei ilin, tiu rajtas pri tio.

7. Cetere, idoloj povas enhavi artan valoron. Bedaýrinde kristanaj imperiestroj de lasta romia aý bizancia dekretis la sisteman detruon de la paganaj idoloj kaj temploj. Foje temploj estis transformataj, kiel ekzemple Panteono, de Romo.

E. Pauli.

IDOLOJ DE LA KONO. 2920.

L: idola, -ae, simulacra, -ae.

A: idols of the mind. F: idoles. G: Idole. H: ídolos. I: ídoli.. P: ídolos. R:

2. Ordinare kono fariøas per impreso de imagoj de la eksteraj objektoj, kaj la formoj de tiuj eksteraj imagoj de la objektoj estas transformataj de la konkapabloj en novajn rezultojn.

En la atomisma konteorio de Demokrito el Abdera (æ. 460-370 a.K.) la imagoj fariøis per materiaj elementoj, kaj do materiaj idoloj, venintaj el la eksteraj objektoj kaj enirantaj la homan korpon kaj animon (Stobeo, IV,233).

Tiu atomismo kaj idoleca konteorio estis reprenata de la epikuranoj Ep. al Herod., 46-50; Lucretius, De natura, IV,99 ks).

Kontraste, la konteorio de Aristotelo avertis pri la spirita karaktero de la kono, per formo ricevita de la objektoj, sen la materio.

2. En alia kunteksto, Francis Bacon (1561-1626) nomis per idoloj kelkajn malbonformitajn konojn kiuj obstakle malhelpas, kiel falsaj ïajna¼oj, aý falsaj anticipoj (vd), la rektan pensevoluon.

Francis Bacon avertis, ke oni devas esti singardaj kontraý tiuj idoloj, por efike plenumi la restarigon de la sciencoj, pri kies metodo li pritraktas (Novum organum, I,38; De dignitate, V, .4, par. 8-10).

Idoloj, laý Francis Bacon, estas el kvar specoj:

"Idoloj altrudiøas al inteligenteco, aý per la øenerala naturo de la homa speco mem, aý per la individua naturo de æiu, aý per la vortoj, pro ties komunikiva naturo.

Kutime oni nomas al unua genro idoloj de la tribo, al la dua idoloj de la kaverno, al la tria idoloj de la forumo. – Estas kvara genro, kiujn oni nomas idoloj de la teatro, kaj almetita konsekvence de la falsaj teorioj aý filozofiaj doktrinoj kaj de la perversaj metodoj de demonstro"

" (Imponuntur autem intellectui idola, aut per naturam ipsam generis humani generalem, aut per naturam cujasque individualem, aut per verba, sive naturam communicativam.

Primum genus idola tribus, secundum idola specus, tertium idola fori vocare consuevimus. – Est et quartum genus, quod idola theatri appellamus, atque superinductum est a pravis theoriis sive philosophiis et perversis legibus demonstrationum" (De dignitate, V, IV, s.)

En la sekvo, Francis Bacon detale analizis æiun idolon aparte, kun kelkaj ekzemploj de historio de la filozofio, kaj kun persona tendenco al empiriismo.

E. Pauli.

IDOLOGIO (N). 2922.

Idologie, germane Eidologie, per kiu Johann Friedrich Herbart (1776-1841) nomis la esploron pri la apero de la idoloj en la homa konscio (Allgemeine Metaphysik, 1828, I,71).

E. Pauli.

IDUSO (N) (ID de Freud). 2924.

L: Id.

G:Es.

1. Erudicia vortformado, iduso devenas el la neýtra latina id (= tio) (vd L: 2854), per la sama formo kiel konuso, fonduso, faluso (vd), koruso (vd). Jen vorto kreita de Sigmund Freud (1856-1939), kaj kiu ekvivalentas al la germana es (vd).

Substantiva radiko.

Rimarku: iduso, specio de leucisko (PIV).

2. Iduso (en psikanalizo de Edmund Freud) estas la tria persona nivelo de psika procezo, îiam aganta nekonscie kaj diversmaniere ol la aliaj du - Egoo kaj Superegoo .

Estas ja la psika procezo de la persono, laý la psikanalizo de Freud, dividita en tri nivelojn, kaj îiu restas aganta nekonscie:

- egoo (vd),

- superegoo (vd),

- iduso.

3. La psikaj procezoj, laý lapsikanalizo de Freud, estas karakterizataj per du tezoj:

- En si mem la psikaj procezoj estas nekonsciaj, kaj la konsciaj procezoj estas nur fragmentoj de la totala psika procezo;

- La nekonsciaj procezoj estas superregataj de la seksaj procezoj, - aý libido.

4. Tiu iduso estas la granda rezervejo de la libido (vd).

E. Pauli.

IGNAVA RATIO. (L: 2925).

Latina esprimo ekvivalenta al pigra rezono, rilata al esploroj sen rezultoj, prezentaj kiel motivo kontraý la scienca kaj filozofia esploro jam ekde la antikva tempo. Vidu tekston, sub Pigra rezono (vd ....).

E. Pauli.

IGNORABIMUS (L: 2926).

1. Latina esprimo en futura verba tempo, ignorabimus ekvivalentas al ni ignoros, uzata en 1880 de la germana fiziologo Emilio Du Bois-Reymond, en komento pri Sep enigmoj de la mondo (vd 1803), kiel restantaj neniam solveblaj, laý konkludoj de lia fama verketo Pri la limoj de la naturaj sciencoj (Ueber die Grenzen des Naturerkennens, 1872).

2. Jen aserto metata kiel devizo de agnosticismo (vd) avertanta pri la provizoraj rezultoj de la naturaj sciencoj precipe rilate la naturon de la materio. Sekve, ankaý pri la rilatoj inter materio kaj spirito.

Efektive, se oni ne scias tion, kio fundamente estas la materio, ne eblas decidi per absolutaj asertoj, - æu validas la monisma reduktismo (materio kaj spirito kiel du flankoj de la sama fundamenta realo), æu la dualisma nereduktebleco de spirito kaj materio (kutime du realoj konceptataj kun iom da antagonismo).

Jam Sokrato avertis, - Mi nur scias, ke mi ne scias, - dirante tion precipe kontraý la esploroj pri la naturo.

Tamen, la homoj dediæis sin pri tiu esploro. Multon la esploristoj jam atingis pos miloj da jaroj, kaj certe ankoraý multon ili atingos.

La plenumon de la scio pri la naturo la homoj ne atingos, laý la agnosticisma vidpunkto.

Certe, la plimulto de tiuj, kiuj pensas scii multon, kutime ankoraý imagas ke la umbiliko de la mondo restas kie ili staras!

E. Pauli.

.

IGNORATIO ELENCHI. (L: 2927).

A: ignorance of the refutation. F: ignorance du sujet. G: H: ignorancia del argumento. I: P: ignorância da questão. R:

1. Latina esprimo, ignoratio elenchi ekvivalentas al nescio, aý ignoro de la argumento.

2. Ignoratio elenchi signifas nescion de tio, kion oni devas pruvi por la objetanto, kaj ke tio estas certamamiere sofismo. Efektive, kiu argumentas sen øuste scii kia estas la tezo diskutata, tiu diskutas ofte ion ekster la temo proponita.

Aristotelo, kiu esploris diversajn formojn de sofismoj, analizis ankaý tiun îi de la ignoro de argumento (Elen. Sof., 6. 16a 18).

Tiel same Petro Hispano kaj Arnauld.

E. Pauli.

IGNORI, -O (+). 2928.

L: ignoro, -are.

A: ignore. F: ignorer. G: ignorieren. H: ignorar. I: ignorare.. P: ignorar. R: (ignirovat).

1. Etimologie, ignori devenas el la latina ignorare, siavice kunmeto de neiva prefikso i- (= ne) kaj – gnoscere (= koni), kiu izole kutimas esti noscere (= koni).

Verba radiko. Vortformoj: ignori (tr), ignorado, neignorebla.

2. Ignori estas intence lasi per vola neatento. Tiu strikta senco en internacia lingvo Esperanto ne inklusivas la nescion øenerale, kiel okazas en la latinidaj lingvoj kaj en aliaj kiuj akceptis la latinan menciitan radikon.

Ignoro direblas ankaý de individuo kiu ordinare devus scii, sed fakte li ne scias.

3. Specoj. Laýforme, ignoro okazas laýmaniero, per kiu øi okazas aý estas praktikata. Laý la vidpunkto de la intenco, okazas la metoda ignoro, dokta ignoro, strategia ignoro, saøa ignoro por ne esti psike atingata de la malhelpoj de la vivo (vd 5).

Same, estas formaj specoj, la kulpa ignoro kun la inversa nekulpa ignoro.

Okazas ankaý la venkebla ignoro, foje efektive venkata de unuj, foje ne venkata de aliaj.

Laý la tempo, gravas la distingo inter antaýeca ignoro (antecedens...) kaj samtempa ignoro (concomitans).

4. Laumaterie, ignoro direblas pri la enhavoj, pri kio okazas la nescio. Tiusence, okazas morala ignoro, religia ignoro, filozofia ignoro, scienca ignoro, ktp.

Reduktiøas al laýmateria ignoro la tiel nomata ignoratio elenchi (vd 2927).

Kant (1704-1804) proponis klasifikon de pluraj specoj de ignoroj, kaj poste ankaý aliaj aýtoroj.

5. Kiel sinteno de saøulo, ignoro eventuale helpas la agrablan vivon. Multaj estas la malagrabla¼oj de la naturo kaj de la homa kunvivado, sen ebleco esti forigataj. La forgeso per ignoro, fare de saøa homo, estas la ununura solvo.

E. Pauli.

IKONO. 2932.

A:icon; ikon. F: icône. G: Ikone. H: ícono. I: ìcona. P: ícone. R: (ikóna).

Substantiva radiko. Vortformoj: ikono, ikonologio, ikonrompisto, ikonvando. Proksima radiko: konoklast-o (vd).

2. Ikono estas bildo destinita al kulto, laý tradicia praktikado de ortodoksuloj, de la orienta bizancia branîo de la kristanaro.

Laý la antikva bizanca stilo, ikono estis pentrata sur ligna tabulo kun ora fono. La stilo estis liniisma kaj kun kontrastaj koloroj.

E. Pauli.

IKONOKLASTO. 2934.

A: iconoclas. F: iconolaste. G: Bilderstürmer.. H: iconoclasta. I: iconoclasta. P: iconoclastas. R: (ikonobórets).

Substantiva radiko.

2. Ikonoklasto estas sektano de la radikalisma movado kontraý uzo de bildoj en religia kulto.

Principe, ikonoklastoj estas îiuj malpermesantaj doktrinoj je la uzo de imagoj.

Kompreneble, ikonoklastoj rigardis en la uzo de imagoj la oftan interpreton de tiuj imago kiel idolojn.

Aldone, simpluloj ankaý rigardas la imagojn kun superstiæa sinteno.

3. Historie, ikonoklastoj jam estis la unuaj redaktantoj de la judaj bibliaj libroj.

Per la greka nomo ikonoklastoj estis unue nomataj la partianoj de la bizantia kristana imperiestro Leono III-a, kies leûo de 726 malpermesis la uzon de sanktaj bildoj okaze de la kulto. Konsekvence okazis ûenerala rompo de ikonoj.

Sed en Oriento mem, en 787, okaze de la II-a Ekumena Koncilio de Niceo, restis malaprobitaj la ikonoklastoj.

Tiutempe Mahometo (570-632) fondis Islamo, kies sinteno ankaý ikonoklastisma.

Øis hodiaý, judoj kaj islamanoj restis ikonoklastismaj, dum kristana Eklezio konservis la uzon de imagoj.

Ikonoklastaj estis kelkaj protestantaj eklezioj pli draste agantaj kontraý la uzo de bildoj en preûejoj.

Enkadre de la romkatolika eklezio okazis iom da milda ikonoklastismo ekde la mezo de la 20-a jarcento, sed cele al elstarigo de la esencaj motivoj de la religio.

4. Takse, la eksteraj esprimoj, per îiu ajn formo de korpa sinteno kaj de arto, bonas, kondiîe ke tio efektive helpu al religia kulto. En monoteisma religio, imagoj ne povas esti kiel idoloj, nek superstiæe uzataj.

Cetere, îiu rajtas kulti Dion akorde kun siaj propraj ideoj, ankaý se ili estas eraraj en la opinio de aliaj. Laý la sama argumentado, îiu religia grupo rajtas meti en siajn preûejojn la bildojn akorde kun la komuna kredo de tiu kredantaro.

Laý la demokratia interpreto de politika socio, ne eblas ke oficiale la Ïtato forigu bildojn, kiel faris la bizancian registaron.

E. Pauli.

IKSO (litero X). 2936.

1. Latinalfabeta litero, proncata ks, uzata ofte kiel simbolo de demandata solvo de problemo. Ekzemple (2+2=X).

2. En romiana numero X ekvivalentas 10. En la sekvo, IX (= 9), XX (= 20), ktp.

E. Pauli.