FRIVOLAJ PROPOZICIOJ. 2325.

A: triflings propozicions. F: proposition frivole. G: H: proposiciones frívolas. I: P: proposições frívolas. R:

1. Esprimo enkondukita de J. Locke, kiu nomis ilin ankaö barely verbal, only verbal (=nur verbaj), (Essay, IV, 8) kaj reprenita de Leibniz (Nouveau Essays, ibidem).

2. Frivola propozicio estas tiu, kiu nenion almetas al la kono. En la kunteksto de Locke nur la sintezaj propozicioj almetas ion, kaj pro tio metis kiel ekzemplon de frivolaj propozicioj al la analizaj: la propozicioj esprimantaj identecon, "animo estas tio, kio estas animo", kaj al la propozicioj kiuj asertas iun propraëon entenata en ideo, - "plumbo estas metalo". Samaj estas la propozicioj, kiuj verbe asertas per sinonimo. Kompare, taötologio (vd) rekte avertas pri la ripeto de la sama ideo sub alia formo, dum frivola propozicio ne enhavas la nocion de ripeto.

Jen la ûeneral problema de la racionalisma filozofio, îar ûi progresas pere de la analizas propozicioj: per rekta analiza, per kiu estas avertataj la implicaëoj (principoj aö aksiomoj), per demonstro, per kio estas kaözataj la virtualizaëoj asertataj en la konkludo.

Leibniz avertis ke la frivolaj propozicioj havas tamen iun logikan taskon.

2. Takse, sinteza propozicio estas efektive io tute nova akirata per konstato. Îiuj sciencoj strebas akiri tiajn propoziciojn, per kolekto de donitaëoj, kies aserto estas sinteza propozicio. Kiam oni operacias per la inversa propozico, nomata analiza, la aserto ne almetas ion novan en la senco de sinteza almeto; la analiza propozicio ne enhavas la novecon de la analiza propozicio, sed alia. La funkcio de la analiza propozicio estas alia, kiel konstruo ekde la sinteza. Do, la analiza propozicio havas sian specifan rolon. Leibniz kaj Condillac jam advertis pri tio, kaj alnotis ke vera propozicio estas analiza.

Per la analizo la donitaëoj de la sintezaj propozicioj estas dividataj tiamaniere, ke revelaciiûu implicitaëoj kaj virtualaëoj. Kompreneble, la analizo devas esti fidela, kaj ne almeti ion ne implicitan kaj ne virtualan. Per la implicitaëoj revelaciiûas la principoj, aö aksiomoj. Per la virtualaëoj, la premisoj de argumento demonstras la konkludojn.

E. Pauli.

FRUKTOUZO. 2326.

A: usufruct. F: usufruit. G: H:usufructo. I: usufrutto. P: usofruto. R:

1.Erudicia fortformado per kunmeto de frukt-o kaj uz-o, jam okazinta en la latina kiu konis usufructus kaj usuffructuarius (= fruktuzanto).

2. Fruktouzo estas profita uzo de io, sendepende de la abstrakta titolo de posedo. Estas implica al rajto de fruktouzo ne povi konsumi la fruktouzatan aferon, îar tiu elemento apartenas al koncepto de posedo. Sekve, ankaö implicas ke la fruktouzanto devas konservi la uzatan aferon, kaj respondeci pri la redono se ûi perdiûas.

3. Komenciûas la rajto de fruktouzo per kontrakto, eksplicita aö implicita, inter la posedanto kaj la fruktouzanto.

Koncerne al rentoj ili estas la celo mem de la fruktouzanto. Sed aliflanke, la posedanto rajtas unue pri la natura kresko, se ûi okazas. Ekzemple, natura kresko de la arbaro. Certamaniere, per kelkaj esploroj, la fruktouzanto ekvivalentas al kreskado mem de la objektoj en fruktouzo. Sekve de tio okazas rilato de pago flanke de la fruktouzante favore de la posedanto. La eventualaj manieroj fari tion estas parto de la kontrakto inter ambaö instancoj.

4. Estas fruktouzo afero inter pluraj, el kio sekviûas, ke ûi devas esti antaövidata de la publika leûo.

Kiam la afero estas pri bieno okazas pluraj aliaj problemoj, rilataj al posedo de la tero. Principe, neniu estas absoluta posedanto, îar îiu homo fundamente rajtas iri kaj veni, uzi la teron kiel vivrimedon, spiri la aeron, resti ekologie ekvivilibrita kun la medio (vd...). Sekve de tio, individuaj homoj kaj nacioj dependas de interkonsento.

E. Paöli.

FRUSTRACIO. 2327.

L: frustratio, -onis.

A: frustration. F: frustration. G: Versagung (Freud). H: frustación. I: il frustrare. P: frustração. R:

1. Etimologie, frustracio devenas el la latina frustratio, siavice el frusta (= malsukcesa), per kies radiko estas tradukata en latinidajn lingvojn koncepto pri la psika stato nomata de Freud per Versagung.

Substantiva radiko.

2. Frustracio estas psika stato, a sento, de tiu, kies bezono restis sen plenumo, pro iu malsukceso. Ordinare frustracio estas dirate pri la plej fundamentaj bezonoj tiamaniere, ke la malsukceso profunde influas la psikan staton, kun diversaj negativaj efektoj, inter alie perdo de emo por nova provo.

3. Komplekso de frustracio (vd) estas konstanta psika sinteno resultinta el grava frustracio, aö post pluraj malsukcesoj. Tiu komplekso aö sinteno de frustracio prezentas kelkajn fundamentajn formojn, inter kiuj elstariûas tiuj de agresemo (vd 0130) kaj de profunda repuïo (vd).

4. La psikanalizo de Freud aparte interpretis kaj pritraktis la kompleksojn de frustracio.

E. Paöli.

FULGURACIO (N) (Krea). 2328.

L: fulguratio, -onis.

A: fulguration. F: fulguration. G: Glanz. H: fulguración. I: sfolgorìo. P: fulguração. R:

1. Etimologie, fulguracio devenas el la latina fulguratio (= fulmo, rezulto de fulmo, fulguracio), siavice el fulgeo, -ere (= brile, brilegi). Oni rimarku la proksiman vortformon en la latina fulmen, -inis (= fulmo), kun la koncerna verbo fulmino, -are (= fulmi, ëeti fulmojn).

Substantiva radiko. Vortformoj: fulguracio, fulguracii (ntr).

2. Fulguracio estas fenomeno de forta ekbrilo, ofta em kazo de fulmoj kaj similaj veteraj fenomenoj, foje en mirinda sinsekvo.

Nuance, fulmo estas atmosfera fenomeno rigardata kiel elektra malïarûo, danûera kaj teruriga, dum fulguracio estas îefe ekbrilo, kiu foje povas estas kaözata de la fulmo mem, sed ankaö de similaj pli milda kaözoj. Figure, fulguracio estas io ajn brila situacio.

3. Estis fulguracio (france fulguration) termino uzata de Leibniz por priskribi la konstantan agadon de Dio, unua simpla monado, en la kreado de la mondo, la aliaj monadoj, îiuj aktivaj, îar kio ne aktivas ne ekzistas. Monadoj estas kreataj de Dio, per konstanta generado, kiel per momentaj ripetataj fulguracioj. "Dio sola estas la primitiva unuo, a la origina simpla substanco, el kiu iuj kreitaj monadoj a derivitaj estas produktaëoj kaj naskiûas, kvaza konstantaj fulguracioj de la dieco, de momento al momento, limigitaj per la riceveco de la kreitaëo, por kiu estas esence esti limigata" (Monadologio, § 47).

La fulguracia doktrino de Leibniz estas enkadre de la kartezia kaj de la skolastika kunteksto de la kontinua kreo (vd 4335), laö kio kreo okazas ne nur je la unua momento, sed estas konstanta kreo, per kio konserviûas la kreitaëoj en la ekzisto. Cetere, por îiu ago de la kreitaëo necesas la dia kunhelpo, la concursus Dei (vd L: 0986).

La fulguracianta Dio, de la doktrino de Leibniz, similas al la dia (La unuo) de Ploteno, en stato de emano per transbordo (Enn. V. 4. § 1), sed sen la panteisma karaktero de la helena filozofo; cetere la emano estas necesa, dum la dia fulguracio estas esence libera (Teodiceo, § 355). Analogiaj ankaö okazas kun la doktrino de Bergson pri la kreiva evolucio (vd ...).

Kompare, teofanio (vd) estas glorbrila manifestiûo de Dio, dum fulguracio rekte signifas la manieron per kiu li kreas. Kompreneble, la kreo de mondo fare de Dio ankaö estas teofanio, sed la vorto ne rekte signifas la kreomanieron, kiel okazas en fulguracio.

E. Pauli.

FUNDAMENTA TEOLOGIO. 2330.

Jen branîo de Teologio, en la komenciûanta parto (vd 9431).

E. Pauli.

FUNDAMENTISMO. Religia... 2331.

A: fundamentalism. F: fondamentalisme. G: H: fundamentalismo. I: fondamentalismo P: fundamentalismo R: fundamentalism.

1. Ofta formo de religia divido, en kiu unuj restas pli proksimaj al la praaj doktrinaj dokumentoj, laölitere interpretita kontraste kun tiuj, kiuj pli libere interpretas la tekstojn, helpe de alegoria kaj anagogika interpretoj; foje ankaö per akcento de eraroj pro kulturaj influoj. Fundamentistoj, ekzemple, emas al la laölitera interpreto de mondo kreo en ses tagoj; ke la grandaj riveroj fontis en Paradizo, kaj ke eble la granda Diluvo ïanûis la geografion; ke la lingvoj diversiûis laö la versio pri la turo de Babelo; ke la Infero estas sub la tero, kaj la îielo de beatuloj trans la astroj, ktp.

Nuance, reformo estas plivastasence ol fundamentismo, kaj povas fariûi kiel io nova aö kiel reveno al la malnova. Îi-rilate la protestanta reformacio (vd) estis fenomeno plurflanka, îar estis samtempe parte fundamentisma kaj parte liberalisme noviga. Tradiciismo (vd) kaj integrismo (vd) estis apartaj formoj de katolikaj fundamentismaj movadoj. Tia plureco de fundamentismoj okazas ankaö en aliaj religioj.

Sisteme, en teologio eblas du îefaj sintenoj rilate la religiajn dokumentojn de la pasinteco: unu estas la fundamentisma, laö kiu la revelaciitaj mesaûoj estas rekte diktitaj de Dio kaj tiel ricevitaj korekte; la dua estas la liberalisma, laö kiu la revelacio estas ricevita enkadre de la homaj kulturaj limigoj, kaj pro tio reinterpretebla per novaj païoj de la homa evoluo.

2. La rilato inter filozofio kaj fundamentismo okazas pro epistemologiaj aspektoj kaj pro eventualaj tezoj de filozofio pri religio.

La epistemologiaj problemoj de fundamentismo situas precipe en la laölitera interpreto de la tekstoj nomataj sanktaj. En îi kampo fundamentismaj movadoj alternas kun la liberalismaj ekzegezoj. Fundamentismaj movadoj ne multe sukcesas, îar lasas sen solvo plurajn malfacilaëojn. Îar liberalismaj formoj de religio ne solvas îion, de tempo al tempo, reaperas la fundamentistoj kun sektisma energio kaj bruo, foje kun la samaj kruelaëoj de la primitivaj religioj.

Epistemologie oni devas konsideri la eblecon, ke nek unuj, nek aliaj solvas la problemojn pri la tekstoj pri la asertata revelacio; jen kiam falas unuj kaj aliaj. Sen tiaj kredoj povas tamen resti la natura religio. Ekzemple, deismo (vd), disvastiûinta enkadre de framasonoj, simple neas îiun revelacion kaj miraklon. Ritoj ne efikas, sed estas superstiîoj, kaj uzeblas nur kiel simboloj.

Epistemologie, oni avertu, pri fundamentismo kaj liberala ekzegezo, ke en ambaö sistemoj eblas la subjektiveco, pro manko de klara kriterio de decido. La tuta afero ïajne restas sen solvo; aö almenaö kun malfacilaëoj. Teologio en servo de religio por amaso devas esti sufiîe facila. Sen tiu kondiîo, sektoj fariûos pluraj, îar malfacile determineblas ûis kia grado iu povas esti liberala, ûis kie fundamentisma. Kiu fariûas liberala ûis la fino, tiu povas nei la revelacion mem. Same, fundamentisto malfacile montros, sen subjektiveco, ûis kia grado li devas esti fundamentisto. Mezaj vidpunktoj situas inter fundamentismo kaj liberalismo. Jen la historia stato de konfuzo en la tuta mondo.

3. Rilate al la Biblio (vd), judoj, en kelkaj flankoj, estas pli fundamentismaj ol la kristanoj, îar îi lastaj almetis la tiel nomatan Novan Testamenton, kaj do ïanûis ion. Aliflanke, tamen, por la juda religio la revelacio ligiûas nur al la sankta teksto. Parto de la kristanaro, precipe protestantoj, konservis tiun vidpunkton; sed Romkatolika Eklezio konsideras sin kiel îefa, inkluzive oficiala, interpretisto de la tiel nomataj Sanktaj Skribaëoj kaj aldone ankaö de la Tradicio.

Enkadre de la judoj mem okazas internaj doktrinaj dividoj, en kiu havas lokon anakaö fundamentismaj movadoj.

4. La moderna kristana fundamentisma movado aperis dum la dua parto de la 19-a jarcento kaj floris dum la unua parto de la 19-a jarcento.

La nomo fundamentismo disvastiûis pro la ofta uzo de tiu vorto en traktaëoj publikigitaj inter 1912 kaj 1914, pri la veraëoj konsiderataj fundamentaj de la kristanismo, rekte kontraö la liberalismaj tendencoj. Kiel movado, fundamentismo floris precipe en Usono.

Perdis fundamentismo tamen forton, pro la interna malforteco de la defendataj tezoj. Aliflanke, gajnis influon la reinterpreto, nek laö la pasinta liberalismo, nek laö la radikala fundamentismo, de la kristana moralo kiel socia Evangelio (proponita, inter aliaj, de Rauschenbusch) (vd). Tiel same novaj interpretoj estis la dialektika teologio (vd) ofta en Latinameriko.

Elstaras kiel centro de la juda kaj kristana fundamentismo la koncepto de neerarebleco de la Biblio, kiu estas prezentata kiel absoluta aötoritato, sufiîe fida por la ûusta kono pri Dio kaj pri la homa bona ago. Epistemologie, oni demandu kie estas la garantio de tiu neerarebleco? Unuj, - katolikoj, - kredas je ekstera aötoritato de la eklezio, kiu asertas la neerareblecon. Aliaj kontentas kun la interna kriterio; ili konsideras ke la biblia verkaro estas per si mem sufiîe impona.

Tiel same, aliaj asertoj restis rekte kontraö la liberalismaj kritikaj interpretoj de la Biblio, oftaj en protestantaj rondoj kaj ekzistantaj ankaö inter katolikoj; kun aparta emfazo, estis kondamnita de fundamentistoj la evolucionisma doktrino de Darwin.

5. Islamaj fundamentismaj movadoj oftis, kaj okazis per la plej komplikaj formoj, îar, krom la centra ortodoksa formo sunaismo (vd), estas pluraj aliaj islamaj grupoj: ïijaismo, karidjiismo, ismailismo, ktp.

Wahhabismo estis fundamentisma movado komenciûinta je la 18-a jarcento en centra Arabio kontraste kun simbolismo sufi kaj kontraö la liberalismaj tendencoj ûenerale, per forigo de îiuj novaëoj enkondukitaj en la kulto. Tamen la koloniisma influo de la eöropa landoj montriûis pli forta; kiam tiuj landoj sendependiûis denove okazis formoj de fundamentismo, sed îiam kun la alia liberala reformisma flanko tendenca al modernigo.

6. Fundamentismaj movadoj okazas ankaö en hinda, budhisma kaj aliaj tradiciaj religioj (vd).

FUNDAMENTISTO EN ESPERANTOLOGIO. 2332.

1. Enkadre de la kunteksto de la Internacia Lingvo Esperanto, Fundamento, majuskle skribite, estas 200 paûa dokumentaro, konsistigara el 4 tekstoj, aprobitaj de la unua Universala kongreso, en Bulonjo,1905, kiel neïanûeblaj bazoj de la lingvosistemo: Antaöparolo; Gramatiko (de 1887, kun 16 reguloj); Universala Vortaro; Ekzercaro.

2. Fundamentisto estas Esperantisto severe gardanta la normojn de la Fundamento.

Takse, laö Zamenhof "la sola celo , kiun la fundamento havas estas nur gardi la lingvon kontraö anarkio". Kiam la lingvo ïanûiûas, jam ne estas Esperanto.

Novaj dokumentoj pri la lingvo estas kreataj de la Akademio de Esperanto, sed kiom eble akordaj kun la Fundamento.

FUNDAMENTO (*). 2335.

Gr: . L: fundamen,-inis: fundamentum, -i.

A: foundation. F: fundement. G: Grund, Begründung; Grundlage; Grundlegung (ago). H: fundamento. I: fondamento.P: fundamento. R: (osnovánie).

1. Etimologie, fundamento devenas el la latina fundamentum, siavice el fundus (fondaëo sur la tero), del la hinde ropa radiko bhudh- (= tero)

Substantiva radiko. Vortformoj: fundamento, fundamenta, fundamenti (tr), fundamentado, fundamenta o, fundamentisto, fundamentismo, senfundamenta.

2. Fundamento, proprasence, estas io starigita sur la tero, sur kio pezas la konstruo. Ekzemple, fundamento de domo, de muro, de fortikaëo. Reduktiûas al la sama propra senco, la fikcia fundamento; ekzemple, fundamento de la îiela volbo, fundamento de la universo. Nuance, bazo estas malsupra parto de io, ekzemple bazo de vazo, bazo de triangulo, bazo de la Oceano, dum fundamento elstarigas apartan funkcion de ricevo de pezo. Fondo similas al bazo, kiel en fondo de la Oceano, kaj kontrastas kun la alia flanko de tio, kio estas plena.

Figure, fundamento estas îio, el kio dependas io, per iu rilato simila al tiu de la fundamento rilate la konstruaëon; ekzemple, fundamentoj de la sciencoj, de la religio, de la Ïtato, de la lingvo, de Esperanto. Dependas de alia, analoge al fundamento en propra senco.Kutime, en abstraktaj aferoj, fundamento estas tio, kio havas funkcion, aö havas îefan rolon; ekzemple, fundamentoj de la lingvo, fundamentoj de la Ïtato, fundamentoj de doktrino.

3. Principe îiuj filozofiaj kaj sciencaj disciplinoj devas ekzameni siajn fundamentojn. Pro tio, oftas la uzo de nomo Fundamento por didaktikaj brancoj de filozofiaj kaj pozitivaj sciencoj. Interalie: Fundamenta teologio (vd 9431).

Ofte oni divididas sciencon, en ûeneralan kaj specialajn partojn. Sed tiu divido, tre ofta, ne diras la samon kiel fundamentan; tamen kutime, la fundamentoj estas esplorataj kiel la unua temo de tiu maniero dividi en ûeneralan kaj specialan.

FUNEBRO, -A (*) (sento, rito, arto). 2336.

L: funebris, -bre .

A: mourning; funereal. F: deuil funèbre; funèbre. G: Trauer. H: luto; fúnebre. I: lutto; funebre. P: luto; fúnebre. R: (tráur); (tráurnyj)

1. Etimologie, funebro devenas el la latina adjektivo funebris (= funebra), siavice el funus,- eris (= fadeno, funebro, ceremonio de entombigo). Oni rimarku la primitivan signifon de la latina radiko, kies fundamenta senco estas fadeno, kaj ke per tia rimedo oni forlasis la îerkon de la mortinto.

Substantiva radiko. Vortformoj: funebro, funebra, fenebri (ntr), funebraëoj, funebristino, funebrulo.

2. Funebro estas malûoja sento pro ies morto, kutime ekstere esprimata per signoj, kun aldonaj ritoj kaj artreprezentoj. Laö kunteksto, povas signifi, jen nur la sento pro ies morto, jen nur la ekstere esprimataj signo.

Rilatas funebro al kulto je mortintoj (vd ....), kiu varie disvolviûas, influe de la katastrofo kiun la morto per si mem reprezentas, sed precipe de la kredoj pri la okazontaëoj. Laö pluraj kredoj la mortintoj bezonas nian preûon kaj purigajn agojn. Kelkaj el tiaj agoj estas antaövidataj per specialaj liturgiaj ceremonioj.

3. Post paso da tempo daöras la funebraj ritoj sur la tombejo kaj la tago dua de novembro estas speciale dediîata al tiu kulto al mortoj.

Kristanoj, per pagana heredo, praktikis sur la tomboj la sanktan manûon, kaj dum jarmiloj, ûis nuntempe la Meso fariûas sur malgranda ïtono kun restaëoj de la sanktuloj, kaj restas kutime enmetita en la tablon sur kiu metiûas la kalikon.

4. Tre gravas socie kaj individue la funebro. Laö la morala kaj eduka aspekto, funebro devas esti rigardata kiel persona delikateco de sentoj, îar ûi okazas pro perdata la perdo de valora kunulo - foje patro aö patrino, foje frato aö fratino, foje filo aö filino, foje amiko aö amikono, ktp. Cetere, oni ankaö funebras pro la sentoj de homareco, solidareco, kaj similaj.

5. Funebraj artoj. Kulto al mortintoj estis temo ofta en arto. La tombejoj mem estas konstruataj kun arta zorgo. Egiptaj piramidoj estas grandparte funebraj monumentoj, cele al konservo de la korpoj de mortintoj kaj por garantii al ili sufiîe agrablan medion interne de la konstruaëo. Sarkofagoj kaj kunelasitaj objektoj, jen aliaj formoj de funebra esprimo. Surla tombejo oftas la alegoriaj statuoj. En tombaj surskriboj, aö epitafoj, oftas pintaj manifestacioj de la homaj sentoj kaj geniaj elpensoj. Trafe la civitanoj de Koenigsberg metis sur la tombo de Kant, lian frazon, per kiu li miris ekster de si la îielon el ïteloj, ene de si la moralan konscion.

E. Pauli.

FUNKCIA. 2337.

A: functional. F: Functionnel. G: funktional. H: funcional. I: funzional. P: funcional. R:

1. Tio, kio funkcias, plenumante sian apartan operacion. Ekzemple funkcia disvolviûo, funkcia normaleco, funkcia malordo.

2. Per la adjektiva formo eldireblas la diversaj specoj de funkcio: funkcia psikologio (vd 2341), funkcia eduko (2338), funkcia ekspliko (2340).

(Lalande I,514).

FUNKCIA EDUKO. 2338.

A: F: G: H: teoria funcional de la educación. I: P: teoria funcional da educação. R:

1. Funkcia teorio de eduko estas tiu, kiu elstarigas, ke la eduka disvolviûo okazas per la ekzercado de la funkcioj. Jen principo reduktektebla al la fundamenta naturo de la eduko mem, laö kio la eduko okazas kiel ago, kiu, dum ûi okazas, perfektiûas (vd 1484) (vd ....g024).

2. Obeas la funkcia eduko al certa ordo de disvolviûo tiamaniere, ke kelkaj bazaj funkcioj devas esti unue disvolvigataj, por ke tiuj dependaj povu tuj poste komenci sian la ordan aperon.

Cetere, la infano ne estas traktata kiel malperfekta homo, kiun oni perfektigu kun la adolto kiel modelo. Sed îiu stato havas sian propran perfektecon, kaj tiu îi estas la vera modelo de la edukado. Jen akcentoj de la pedagogio de Rousseau, esplorataj de Ed. Claparède (J.-J. Rousseau et la conception fonctionelle de l'enfance, en Revue de Métaphysique, majo, 1912), citita de Lalande).

E. Pauli.

FUNKCIA EKSPLIKO. 2340

A: F: explication fonctionelle. G: H: I: P: explicação funcional. R:

(Jacob fonctionnelle)

FUNKCIA PSIKOLOGIO. 2341

A: F: G: H: psicología funcional. I: P: psicologia funcional. R:

1. Funkcia psikologio temas pri la mensaj procezoj la la dinamika vidpunkto, kontraste kun strukturisma psikologio (vd ....), avertante la partoprenon de tiaj procezoj en la biologia vivo. La kampo de funkcia psikologio estas la psikaj funkcioj (vd 2348).

2. Precipe en Usono funkcia psikologio ricevis malsamajn signifojn (vd Ruckmich, The use of the term function in english text-books of psychology, American Journal of Psychology, jan. 1913, citite de Lalande).

La funkciisma skolo de Îikago, reprezentata de Angell, Dewey, Carra, elstarigis en psikologio kaj eduko ne la enhavon de la sperto, sed kiel kaj kial io okazas, do pri la funkcio de la operacio. La rezulto estis la konstato, ke la mensa operacio funkcias kiel procezo de adaptiûo al medio, kiu kontroleblas pere de tiu adekvata adaptiûo.

Same, W. James esploris la spiritan aktivecon kiel funkcio de la organismo rigardata tutaëe.

E. Pauli.

FUNKCIO (*). 2343.

L: functio, -onis.

A: function. E: function. G: Funktion. H: función. I: funzione. P: função. R: (funkcija).

1. Etimologie, funkcio devenas el la latina functio, siavice el fungor, functus sum, -i (= plenumi, deëori postenon, ûui, morti).

Substantiva radiko. Vortformoj: funkcio, funkcia, funkcii (ntr), funkciado, funkciisto, funkciisto, funkciulo, ekfunkcii (ntr), ekfunkciigi, misfunkcii, unusenca funkcio, plursenca funkcio.

2. Funkcio estas ago, aö operacio, rigardata en rilato al la celo atingenda. Certamaniere, funkcio estas tasko de la operacio. Ekzemple, la funkcio de la stomako estas digesti, la funkcio de tranîilo estas tranîi, la funkcio de publika funkciulo estas plenumi taskojn interesaj al kolektivo.

Nuance, operacio (vd) estas aktivado kontraste al tio, kio ne aktivas, dum funkcio rilatas al la celo de tiu operacio. Certamaniere, unue okazas la operacio, kaj aldone la funkcio. Korpo, ekzemple, moviûas kiel operacio; sed la funkcio de la korpa movo estas païi, promeni. Operacio estas ago, sed aldone ago havas iun celon, kies atingo estas la funkcio de la operacio. Koncepto, ekzemple, estas operacio esprimanta kio la objekto estas; sed, la koncepto ankaö havas, per tiu informo pri la objekto, gvidi la homan agon. Funkciulo, kohere kun la etimologia signifo, fariûas efektive tia, nur per la plenumo de siaj funkcioj.

Ekvivalentas operacio al la greka , per kiu estas priskribitaj la sensaj kaj mensaj operacioj, per Platono (Resp., I, 352 e ks) kaj Aristotelo (Met.,IX, 1050a 21). Pli klara averto pri la aparta uzo de funkcio okazas en matematiko (vd 2346), kiel okazas en la uzo de Bernouilli (1654-1705), Leibniz, Euler. En filozofio la nocio de funkcio fariûis ofta ekde E. Husserl (Ideen, § 86).

Kiam ne montriûas klare la diferenco, funkcio diferenciûas kiel malplivasta operacio. Foje pli vaste gravas la funkcio, foje la operacio. Se oni konsideras la logikajn operaciojn de la menso (koncepti, juûi, rezoni), ne estas tiel elstare pritraktitaj kiel funkcioj, kiel okazas en matematiko, (sumi, dividi, multobligi), biologio, sociologio; tamen, okazas funkcioj en logiko, ekzemple, meza termino, en silogismo, havas la funkcion fari la komparojn du foje (vd Lalande I, 5l3). (Abbagnano, Jacob).

3. Specoj. Laömaterie, estas rimarkindaj: mensaj funkcioj (vd ...), funkcioj en propozicio (vd 2347), en matematiko (vd 2346), en biologio (vd 2344), en psikologio (vd 2348), en sociologio (vd 2350).

La klasifikado de la funkcioj atentas al vidpunkto rilata al kaözo, îar funkcio kaözas ion. Kiel konate, la rilatoj de kaözo fundamente estas de efika kaözo kaj efika rezulto (vd....), de forma kaözo kaj forma rezulto (vd...). Laöforme do okazas fundamente du genroj de funkcio; en la unua kazo, la efiko de la funkcio restas sendependa, kiel aparta enteca rezulto, ekzemple, la rezulto de mekanika laboro; en la dua kazo la efiko de rezulto restas ne apartigebla, kiel ekzemple en la matematika funkcio.

Precipe modernepoke estis enkondukita la vortuzo de funkcio por la dua genro, kun rezulto ne apartigebla; sed la senco jam estis en uzo ekde la antikveco. Platono instruas, ke la funkcioj de la okuloj estas vidi, de la oreloj estas aödi, ke la virtoj estas apartaj funkcioj de la animo, kaj ke la funkcioj de la animo estas gvidi kaj komandi (Respubliko, I. 352e ks.). Same, Aristotelo esploras pri la propraj operacioj de homo (Met., IX.1050a21).

a) Funkcio, enkadre de la vidpunkto de efika kaözo kaj efika rezulto, îi apartigata de la kaözo, estas operacio kies efikoj restas en sendependa nova agado. Ekzemple, la sekretiga funkcio de la glandoj, kreas produktojn, kiuj siavice pasas al nova funkcio, kiu jam ne dependas de la sekretiga funkcio de la glandoj. Jen la plejforta uzo de funkcio kaj pli adekvate ekvivalenta al la greka érgon (= laboro, ago).

Simila estas la formo de funkcio difinita de Kant. Konceptoj estas funkcioj, "en la mezuro ke ili estas fonditaj en la spontaneeco de la penso, tiel same ke la sensaj intuicioj fondiûas en sia ricevebleco de la impresoj". Pro tio "la unueco de la ago, kiu konsistas en ordigi diversajn reprezentojn sub unu komuna" (Kritikko de la p. r. , B93). Sekve, juûo estas funkcio de la konceptoj, "Îiuj juûoj estas funkcio de la unueco inter siaj reprezentantoj".

E. Husserl difinis kiel funkcion la aktivecon de la konscio direktata al difinita celo. La cela karaktero de la funkcio de la konscio ebligas sintezan unuecon (Ideen, § 86).

b) Subtila funkcia rilato okazas inter forma kaözo kaj forma efiko. Ekzemple, inter esenco kaj rezultinta propraëo; inter simileco kaj signifo atingata per la simileco; inter grando kaj aliaj dependaj matematikaj grandoj.

Jen senco jam uzata en antikva tempo por mencii mensajn funkciojn, sed ankoraö ne de la matematikaj funkcioj. Kompreneble, la matematikaj funkcioj ne reduktiûas al genro de la funkcioj okazintaj inter efikaj kaözoj kaj efikaj sendependaj rezultoj; sed ili ne estas tamen nova senco de funkcio, îar reduktiûas al funkcioj de la kampo de rilato inter forma kaözo kaj forma efiko, al kiu apartenas la mensaj funkcioj.

La moderna matematika senco de Kartezio havas siajn antecedentojn en la analiza geometrio de Kartezio. La uzo eksplicitiûis fare de la matematikisto Bernoulli (1654-1705) kaj de Leibniz. Jam la matematikisto Leonardo Euler en 1734 enkondukis la notacion (f(x). En y = f(x) la varioj estas y kaj x, tiu îi sendependa vario, aö argumento. En tiu kunteksto la valoroj de y , kiel dependa vario, estas funkcioj de la valoroj de x.

En nuntempa logiko la matematika nocio de funkcio ricevis apartan disvolviûon, en la kampo de la propozicia funkcio (vd 2347), fare de Gotlob Frege (1848-1925), de Bertrand Russel kaj Alfred North Whitehead, tiu du lastaj aötoroj de Principia mathematica (The principles of mathematics, 1903).

Kompare, la proporcio inter kaözo kaj efiko estas multe pli streîa en la kazo de la formaj kaözoj kaj formaj efikoj; pro tio, la vario de la dependaj matematikaj konstantoj rigide proporcias kun la reganta konstanto. Tile same, en arto, la funkcioj de signifato rigide signifas la objekton, kaj ïanûigas la signifon, kiam unuflanke ïanûiûas la îefa elemento.

(plus en Logos, II, 769-771).

4. Laömaterie, la funkcioj diferenciûas nur per la speco de estaëo, ne per la forma maniero laö kiuj ili okazas. La materia vario de la funkcio tre multas kaj kelkaj estas tre gravaj, postulantaj apartan studon. Ekzemple , biologiaj funkcioj (vd 2344), matematikaj funkcioj (vd 2346), propozicia funkcio (vd 2347), psikaj funkcioj (vd 2348), sociologiaj funkcioj (vd 2350); simile, funkcio de la aötoritato, funkcio de la polico, funkcio de la administracio, funkcio de la Ïtato, funkcio de la familio, funkcio de la arto, ktp.

Kompreneble, post kiam oni apartigas la funkcion laömaterie, îiu povas esti ekzamenata ankaö laöforme. Ekzemple, mensaj funkcioj kaj biologiaj funkcioj de la glandoj diferencas materie inter si. Post îi unua materia diferenciûo, en nova etapo la mensaj funkcioj estas esplorataj kiel funkcioj enkadre de la formaj kaözoj kaj formaj efikoj.

5. Kompare, kelkaj aferoj estas prefere pritraktataj kiel operacioj, dum aliaj kiel funkcioj. Ekzemple se oni konsideras la logikajn operaciojn de la menso (koncepti, juûi, ezoni), ili ne estas aldone tiel elstare pritraktataj ankaö kiel funkcioj, kiel aldone okazas en matematiko, biologio, sociologio.

Tamen, ambaö flankoj gravas, la operacioj kaj la funkcioj de la operacioj. Oni esploras ekzemple rekte la logikajn operaciojn de la menso, kies rezulto estas la tre vasta logikoscienco; sed, ankaö oni esploras la funkciojn de la mensaj operacioj en rilato al la homa vivo, kies rezulto estas la funkcia psikologio (vd 2340), funkcia eduko (vd 2348) ktp. Ne apartaj kazoj, ankaö ekzistas kelkaj notindaj funkcioj en logiko mem, ekzemple la propoziciaj funkcioj. (vd Lalande I, 513).

FUNKCIO. Biologia... 2344.

1. Kiam vivanta estaëo operacias, tiu operacio havas celon, kaj pro tio estas rigardata ankaö kiel funkcio. Inter la plej gravaj biologiaj funkcioj estas la memmovo kaj la asimilo de alimentoj. La plej kompleksa memmovo estas tiu, per kiu la vivanto iras de unu loko al ali; sed memmoveco signifas iun ajn kapablon moviûi: mulkola kontraho, elspiro kaj enspiro, cirkulado de la sango. Koncerne al la funkcio de asimilo (vd) de alimentoj, ûi estas la alpreno de io alia al si. Certamaniere, okazas absoluta kresko (vd); estas ja kresko la sumo, fare de pli forta kun malpliforta, per tre intime kompleta reekvivlibro. En îi reekvilibro konsistas la asimilado.

En pli ampleksaj organismoj la funkcioj okazas en apartaj organoj kaj estas pli specialigitaj; ekzemple, funkcioj de la hepato, de la muskoloj, de la cerbo. Sed la samaj funkcioj en pli simplaj organismoj apartenas al tutaëo.

2. Pri la specifeco de la biologiaj funkcioj, oni avertu ke ili en si mem ne necese estas distingaj de fenomenoj fizikaj kaj kemiaj. Kvankam la iniciato de la biologiaj funkcioj povas esti specife imanenta, la celo de funkcio povas esti ekstera, fizika, kemia, fiziko-kemia. En funkcioj ïajne sen imanenta iniciato, la vivo montriûas nur fizikokemia. Jen la kazo de plantoj, ïajne sen psikismo, sen ia ajn iniciato, kun funkcioj kies karaktero estas nur fizikokemia. Ne klare distingiûas de fiziko-kemiaj fenomenoj (vd) de plantoj kaj de la aliaj laboratoriaj fenomenoj. Movo okazas en fizika mondo per malekvilibro, kaj kiam la reekvilibro reaperas, îio restas denove senmova. Se biologia vivo estas rigardata esence kiel iniciato de memmovo, tiu memmovo fakte devas ne nur montriûi kiel fizikokemia sekvo de malekvilibroj kaj reekvilibroj. Oni ne konstatas, ke en plantoj okzas iu psika iniciato de ago. Malsame, en animaloj psikismo evidente partoprenas en la vivaj movoj.

Dum oni ne kapablas pruvi, ke okazas biologiaj funkcioj, krom tiuj fizikokemiaj funkcioj, la specifeco de la biologiaj funkcioj restas en nivelo ne specifa rilate al fizikokemiaj fenomenoj. Vegetativa vivo estas do nenio specifa, sed nur io tre mirinda.

La vegeta asimilado, per kio fariûas kelkaj substancoj, kiel ekzemple, celulozo en plantoj, kaj proteino en plantoj kaj animaloj, estas io tre atingata ankoraö de la homaj laboratorioj. Sed la ekstera aspekto de tiaj biologiaj funkcioj aspektas tamen nur fizikokemiaj, kvankam tre komplikaj. Inverse, nenio montriûas ke tiaj kombinoj estas iniciato de aparta nekemia faktoro. Kelkaj substancoj, kiel ekzemple ureo CO(NH2)2, kreita de la organismo per malkombinaëo de proteinoj, dum tempe estis konsiderata nur biologia funkcio; la sukceso artifike krei ureon, povas okazi iutage rilate al celulozo (vd) kaj al proteino (vd).

E. Pauli

FUNKCIO, Matematika... 2346.

1. Okulfrape, matematika ekzemplo de funkcio estas la vario de unu kvanto en rilato kun alia tiamaniere, ke kiam unu varias, ankaö varias la alia. Ne reduktiûas la matematika funkcio al tiu okazinta inter efika kaözo (ekzemple glando) kaj efika rezulto apartigita (ekzemple, sekretaëo), kiu daöras en aparta agado. Sed la matematika funkcio reduktiûas al funkcioj de la kampo de rilato inter forma kaözo kaj forma efiko (vd 2343-3b).

La moderna matematika senco de funkcio havas siajn antecedentojn en la analiza geometrio de Kartezio. La uzo eksplicitiûis fare de la matematikisto Bernouilli (1654-1705) kaj de Leibniz. Jem Euler en 1734 enkondukis la notacion (f(x). En Y=f(x) la varioj estas Y kaj x, tiu îi sendependa vario, aö argumento. En tiu kunteksto la valoroj de Y , kiel dependa vario, estas funkcioj de la valoroj de X.

En la nuntempa logiko la matematika nocio de funkcio ricevis apartan disvolviûon fare de Frege (n. 1879) kaj de B. Russel kaj Whitehead, aötoroj de Principia mathematica. (vd 2347). (vd Funkcialo) (PIV, Supl.)

E. Pauli.

FUNKCIO. Propozicia.. (Logika...). 2347

A: propositional function (Russel). F: fonction propositionelle. G: Funkcion (dirite de Abbagnano). H: función proposicional. I: P: função proposicional. R:

1. En la kampo de logiko okazas pluraj funkcioj. Jelka enkadrer de la propozicio. Kelkaj enkadre de la rezono.

2. En propozicio la funkcioj de subjekto estas ricevi; tiuj de la predikato, estas atribui. Sed en tiaj funkcio okazas per pluraj formoj. Ekzemple, la sendependa variebleco de kla propozicioj povas esti monodiada, diada... n-diada.

Sub la karaktero de funkcio, tiu nocio estas enkondukata kaj avertita de Frege (1879), kaj poste vaste esplorata de Arussel kaj Whitehead, kun samtempa uzo de simbola notacio.

3. En rezono elstaras la funkcio de la meza termino, foje per komparo kun unu el la aliaj terminoj, foje kun la aliaj.

E. Pauli.

FUNKCIO. Psika... 2348.

1. La psikaj operacioj estas ne nur operacioj, sed ankaö funkcioj kun apartaj celoj, aö taskoj. Parto de funkcia psikologio (vd 2341) temas pri la psikaj funkcioj.

2. Divide, kelkaj psikaj funkcioj foje agas pli proksime sur aliaj psikaj operacioj; foje pli vaste kaj ekstere de la psiko, per faro de aferoj kiuj restas sendependaj de la psika interno.

Funkcioj estas praktikataj unue de unuj fakultoj super la aliaj. Sensaj fakultoj havas la funkcion prezenti materialon al la intelekto; inverse, la intelekto agas super la sensoj. La grupo de konkapabloj havas funkciojn rilate la fakultojn de ago; inverse, tiuj de ago super tiuj de kono. Îiu kapablo havas specifan funkcion, per la propra operacio. Ekzemple, per la racio, intelekto gvidas la aliajn.

Platono asertis, ke la funkcio de la animo konsistas en la direktado kaj regado (Respubliko, I. 352e ks).

Aristotelo priparolas pri la operacio propra de la tiel nomata racia animalo (Met., IX 1050a 21).

FUNKCIO, Sociologia... 2350

1. Aro de agoj rigardataj kiel kapablaj subteni la socion. Oni rigardu la socion ne nur kiel enteca strukturo, sed kiel aro de funkcioj foje en ekvilibro, foje en aktiva disvolvo. Socia estas ja interaga procezo de multaj. Sen atento al la funkcio, ne eblas kompreni la socion.

Certe îiutempe oni estis avertataj pri la sociaj funkcioj, sed precipe modernepoke oni elstarigis tiun konsistigan faktoronn de la socia ekvilibro kaj vivo.

2. Spencer uzis la vorton funkcio por priparolli la socion. La socio ne estis difinita de li nur priskribe kiel estaëo, sed kiel io dinamike funkcia.

Same por Durkheim funkcio estas la "Objektiva celo"de la socio, kontraste kun la subjektiva individua volo.

(Lalande I, 512)

FUNKTORO (N). 2352

A: functor. F: functor. G: Funktor. H: I: P: functor (?).

1. Kiel vorto, funktoro devenas el ....

Substantiva radiko.

2. Funktoro estas, en logiko, signo de nepropozicia funkcio, tio estas numera (Reichenbach, Element of symbolic logic, 1947, p. 312; Carnap, Meaning and necessity,§ 2).

FURIOZA, -ECO (*). 2354

L: furiosus, furens, -entis (adj. part.); furia, -ae. A: furious; furiousness. F: furieux; furie. G: H: furioso; furia. I: furioso; fùria.P: furiososo; fúria. R:

1. Etimologie, furioza devenas el la latina furiosus (= furioza), siavice el la verbo furo, -ere (= esti furioza), kies substantivo estas furia (= furiozeco, Furio)..

Adjektiva radiko: furioza, furioze, furiozo, furioseco, furioziÛi, furiozulo. Proksima samdevena radiko: Furio (diino de venûo).

2. Furiozeco estas forta sento de kolero, kun emo de agreso kaj perdo de prudento.

3. La senco de furioza estas influata de la mitologio. En romia mitologio kaj latina lingvo Furia estis konata la diino de venûo, kutime nomataj plurale îar ilis estis pluraj, formantaj ina triunuo - Alekta, Megera, Fizifona (Cicerono, Natura deorum 3,46). Ili korespondas al la samnomaj helenaj erinioj, kaj kiuj punis la krimulojn.

4. Fiziologiaj faktoroj faciligas la furiozecon. ...

E. Paöli.

FUTURADO. 2358

A: futurition. F: futurition. G: H: futurición. I: P: futurição. R:

1. Vortformado, per substantivigo de futuradi, siavice el futuro. La filozofia vortuzo, en la (latina ?) franca, fariûis iniciate de Leibniz, por signifi la mensan operacion per kio ûi konas la futuron. Sekve, la vortformado signifas aktive.

2. Principe, futurado estas mensa operacio surbaze de io, pere de kio eblas iri al tio, kio okazos. Se la futuro ankoraö ne ekzistas, ne eblas koni ûin rekte, sed nur malrekte pere de la kaözoj, kiujn ûin efikos.

Laö tia kompreno, magia futurado estas en si mem sensenca, îar ne plus ol simpla divenado. Al tiu sama problemo rilatas la futurado surbazed de simboloj, inter alie de horoskopo (vd).

2. Futurado estas precipe kapablo de Dio kompreni la tutan cirkunstancaron por atingi senerare îion, kio okazos. Jen la tezo de Leibniz (Theod., I,§ 37). Sed estas diferenco inter kontingencaj futuroj, kiuj fakte okazos, kaj la futurebloj, aö kondiîitaj furuturoj, kiuj, kvankvam eblaj, tamen neniam okazos (vd 2356). Pri la unuaj eblas futuradi ilin per sinsekvo de la kaözoj agontaj; pri la aliaj, nur eblas futuradi ilin kiel eblaj; îar Dio scias, kion li elektos, li kapablos distingi unujn kaj aliajn.

3. Ortega y Gasset nomis futurigon la orientigon de la homa vivo al estonto.

E. Pauli.

FUTUREBLOJ (kondiîitaj futuroj). 2356.

L: futuribilia.

A: F: futurible. G: H: futuribles. I: P: futuríveis. R:

1. Koncerne al ekzisto, tri estas la koncepteblaj estaëoj: kelkaj aferoj estas îiam ekzistantaj, - do kiel eternaj esencoj îiutempe necesaj, en la pasinto, en la nuno kaj en la futuro (vd 2361); aliaj aferoj estas nur fakte ekzistantaj, - do kiel kontingencaj (vd 2361); estas ankoraö tria klaso de aferoj, kiuj neniam ekzistos, sed tamen estas eblaj - la futurebloj, aö kondiîitaj futuroj (pri kiuj temas îimomente). Futurebloj entenas koherecon, per kiu ili tamen povus fariûi realaj kaj ne estas egalaj al la kontraödiraj aferoj. Tiuj futurebloj, aö kondiîitaj futuroj, kontrastas kun la eterne necesaj aferoj kaj kun la kontigencaj ekzistantoj.

Nuance , potencialo (vd) estas tio, kio ankoraö ne efektiviûis, sed havas bazon en io reala, ekzemple, semo estas potenciala îar enhavanta realan bazon por aktualiûo, dum pura ebleco estas simpla ebleco, Sed kelkaj puraj eblecoj, per ekstera kaözo iutage realiûos, se iu kaözo efikos ilin; aliaj restas nur ebleco, îar unuflanke ili interkoheras, aliaflanke ili ne estas efikigaitaj de iu ajn ekstera kaözo, nek dia, nek nedia.

2. Pri la futurebloj elstaras la demando pri, kiamaniere Dio konas, tion, kio eblas ekzisti, sed tamen neniam ekzistos. Îu Dio kapablas koni ilin per futurado (vd) (?). Cetere, enmetiûas la problemo de lieraj kaözoj. La futurebloj, aö kondiîitaj futuroj, eblas koni ilin almenaö spekulacie, tra la sinsekvo de la eblaj efikigaj kaözoj, kiuj tamen ne okazos.

Pli malfacila estas la problemo pri la kontingencaj futuroj (vd 2162), dependaj de la libera volo de la homoj. Se tiuj estontaëoj dependas de la libereco de kontinencaj kaözoj, oni devas demandi, îu en tia kazo ekzistas vojo, tra kiu eblas la dia antaöa kono pri ili. Vaste diskutata de la jezuitoj Pedro da Fonseca (1528-1599) kaj de Molina (1535-1600), kies doktrino restis sub la nomo molinismo (vd), kontraste al la vidpunkto de la dominikano Bagnes, koresponda al bagnesismo (vd). Kvankam sen objektiva intereso, kiel avertas pluraj, îar la afero ne rilatas al io efektiva, la demando restas tamen interesa al la totala kompreno pri la dia maniero koni.

E. Pauli.

FUTURISMO. 2357.

A: F: futurisme. G: H: futurismo. I: futurismo. P: futurismo. R:

1. Erudicia vortformado, el futuro (vd) (verba tempo esprimanta estontecon) kaj la sufikso ;-ism-o, signifanta doktrinon, movadon.

2. Futurismo, hisstorie, estas artmovado, de la unuaj dekoj de la 19-a jarcento, kun ekfloro de post la unua mondmilito, gvide de la itala verkisto Felipe Tomás Marineti (1876-1944), aötoro de manifesto, publikigita en Parizo, en el Figaro, 20 de februaro, 1909.

Estas ja futurismo arto esprimata la objeton en siaj pluraj tempoj, elstariganta la moviûemon de la aferoj. Sekve la objektoj fariûas pli emociaj, sekve de la samtempa prezentado kiel ili estis antaö la nuno, en la nuno, post la nuno, tio estas en la futuro. 3. Cetere, futurismo havas kiel ideologian bazon, la valoron de la estonto, de la novo, de la arda vivo, de la maïina progreso, de la rapideco, de la ribelo kaj milito. Kiel aparta branîo de ekspresionismo kaj de la movado kontraö la tradicia kaj akademie klasika arto, futurismo instigis la rediskutado pri la arto.

4. Takse, la futurisma arto estis kondiîita de mondvidado, kvankam ne tute dependa de tio. Sed la mondvidado de la futuristoj kontribuis por iom da radikaleco de pluraj verkoj.

FUTURO (ûenerale). 2360.

L: futurus, -a, -um (adj).

A: future. F: future. G: H: futuro. I: futuro.P: futuro. R:

1. Etimologie, futuro devenas el la latina adjektivo futurus (= kio estos, aö estiûos), tra la helpa verbo esse (= esti), en la formo fui, enkadre de hinde ropa radiko bheu- (= kreski, esti).

Substantiva radiko. Vorformoj: futuro, futurismo (vd), futurigebloj (vd), futurologio (vd).

2. Futuro estas la estontaëo, kontraste al nuntempo, kaj al pasinto. En kunteksto de ago, aö verbo, futuro estas la verba tempo esprimanta la estontecon de la ago.

3. Specoj. Laöforme, kaj laö la vidpunkto de la estiûo kaj ekde la nuntempo, la estontaëo prezentas tri fundamentajn formojn: futuro necesa (vd 2362), futuro kontingenca (vd 2362), futureblo (vd), - futuro fakte ne okazonta, sed tamen ebla, pro tio kondiîita futuro.

Tiu tri specoj de futuro enhavas proprajn karakterojn, kaj rilate Dion kaj la homon ili okazigas apartajn demandojn: kiamaniere Dio konas kaj kontrolas ilin (vd 2362); kiamaniere ili estas antaödetermino (vd) rilate la homan liberecon.

Por klarigi la problemon pri la futuro, oni devas atenti unue, kiamaniere Dio konas. Due, îu tiu maniero kapablas atingi la futuron. Kelkaj prezentas du manierojn laö kiuj Dio konas - per scienco de simpla inteligenteco (vd), per la scienco de vizio (vd). Kelkaj aldonas trian - la meza scienco (vd).

a) per la scienco de simpla inteligenteco (vd) Dio konas kiel eblajn estojn kaj eblajn agojn: Tiel estas konataj la esencoj, la necesaj propozicioj, la eternaj veroj.

b) Per la scienco de vizio konas Dio la estojn kaj agojn en stato de aktualo kaj do kiel aktualajn. Tiel do esta konata îio kio efektive ekzistas.

c) Per la meza scienco (vd) Dio konas la futureblojn (vd), tio estas la kondiîitaj futuroj, kiuj fakte neniam okazos; sed Dio devas koni kio okazos, se li efektive elektus ilin por ekzisti. Tiu tria speco de kono estis enkondukita Molina, îar li konsideris ne sufiîan la antaöajn du formojn de dia kono, dum la alia defendas la suviîenco de la du menciitaj formoj de kono. Laö la meza scienco Dio konas la futureblojn en si mem, sendepende ke ili estu determinitaj. Subdividiûas la interpreto pri la meza scienco. Molina mem diras ke Dio konas la futureblojn, îar Dio konas, per absoluta kompreno, îiujn cirkonstancojn povantajn influi la liberan volon de la "duaj kaözoj". Francisko Suarez, îar li havas eterne antaö si la objektiva vero.

4. Laömaterie, oni demandas pri la futuro de îio konkreta ekzistanta afero: kia estas la homa futuro? (vd 2361). Kia estas la kosma futuro? Kompletige, demandeblas ankaö pri la futuro de Dio mem, tiel same kiel pri la futuro de la plej simplaj eroj de la dia kreitaëaro.

FUTURO. Homa... 2361.

1. Îar ni homoj estas kontingencaj, ni atentu pri nia historia kondiîo de inserto en la tempodaöro, kun ia pasinto, nuno kaj ne necesa estonto. Jen io esenca en filozofio de la historio (vd...). Kvankam la nuno estas centro de la homa intereso, la estonto estas implicata, kaj la pasinto restas interesa rememoro, krom esti majstro de la vivo. Kohere kun la ideo, ke ni homoj estas kontingencaj, faras nin historiaj, kaj en îi senco estas difinita la fundamentoj de la filozofio pri historio.

2. Pro la alterneco de la homa atento, kelkaj estas tre atentaj al pasinto, kelkaj al la nuno, kelkaj al estonto. Îiuj îi atentoj estas aötentaj, sed necesas malkovri la proporcion en tiu alterneco de atento pri la tri etapoj de nia ekzistenciala kondiîo.

Kiu estas en stato de bezono, malmulte pensas pri la estonto, kaj amare memoras pri la pasinteco. Kiam la pasinteco estis bona, li remoras ûin kun sopiro. Tendencas la homoj al peto je helpo, petata al aliaj homoj, kaj fine al îiuj kiel grupo, per formado de la kolektivo. Kiam tuta kolektivo restas en stato de bezono, aperas la kredo je karisma îefo, kaj eî je mesio, kies imago ofte ege kreskas en la kolektiva imagado. Homoj ankaö tendencas al kredo je transcendaj fortoj, magiaj kaj diaj. En îio îi tio montriûas la ekzistenciala situacio de la homoj, sendepende,îu vera, îu malvera.

3. La sinsekvo de kaözoj determinas la historion. Jen pro kio gravas la administracio de îiuj aferoj, - mensaj, agaj, faraj. Îar la moderna homo konas pli pri la administrado de kaözoj, li fariûis pli kapabla pensi pri la futuro, kaj pli kapabla rigardi sian vivon kiel projekto.

Kompreneble, projekto nur eblas kie decidas la projektanto. En la pasinteco la homoj sentis sin tre antaödestinitaj; ili sentis sin katenigitaj de la tradicioj, de la moroj, de la sociaj normoj, de la ïtatestroj, de la îefoj en la plej diversaj organizaëoj, inkluzive religiaj. Iom post iom liberiûis la spirito de la evoluanta homo, kaj li kreskeme pasis al pli vasta projektado de sia vivo kaj al la demokratia partopreno en la kolektivaj taskoj.

La futuro de la homoj estas la organiziûo en îiuj instancoj, kaj kun la fina faro de la tergloba integriûo. Post kiam okazas la totala absorbo per la projektado, îio restos en ordo. Dum la individuoj ne projektas sufiîe multe sian vivon, dum nek la nacioj mondskale organiziûas kiel homaro, ie ajn restos fragmentoj de malekvilibro. En perfekta administracio oni distingas inter projekto, programo, ûenerala plano. En kompletiga sinsekvo, projekto kunordiûas per programo (vd), siavice programoj restas en ûenerala plano (vd...). Jen la vojo, kaj per kiu la homoj en interkonsento atingos sian gloran futuron, kiu eble atingos la tutan kosmon.

4. Ekistencialisma filozofio, enkadre de la homa difino kiel libero, avertis pri la karaktero de la homa vivo, kiel vivanta per antaömetata projekto, - Entwurf (= projekto), - en la germana lingvaëo de Heidegger.

E. Paöli.

FUTUROJ. Necesaj... Kontigencaj. 2362.

Gr: µ ; µ . L: futura necessaria; f. contigentia; futuribilia.

A: F: futures contingents; f. necessaires. G: H: futuros necesarios; f. contingentes. I: P: futuros necessários; f. contingentes. R:

1. Aristotelo (Pri la interpreto, î. 9) enkondukis la problemon pri necesaj kaj kontingencaj futuroj, respektive per la vortoj en pluralo µ (= ) kaj µ (= ). Oni avertu ke gramatikistoj nomas per µ la verban futuron. La latina skolastiko tradukis la aristotelajn esprimojn per: futura necessaria kaj futura contingentia.

2. Futuro estas tio, kio rigardeblas kiel okazonta.

3. Laöforme futuro divideblas en tri specojn (vd 2360), el kiuj elstaras necesaj futuroj kaj kontingencaj futuroj; aldone, mencieblas la futurebloj (vd), kiu povas ekzisti, sed tamen ne estas efektivigataj en la ekziston. Aristotelo jam distingis inter µ (= necesaj ..) kaj µ (= kontingencaj...). En la latina skolastiko la traduko elektita estis futura necessaria (= necesaj futuroj) kaj futura contingentia (= kontingencaj futuroj).

4. Koni estontaëojn estas intereso ne nur por praktikaj aferoj, sed anka por simpla scivolemo. Precipe en religia kampo oftas la temo pri estontaëoj.

5. Epistemologie, la estontaëoj estas koneblaj per kono de ka zoj en sinsekvo kaj kun efikoj determineblaj. Per tiu rimedo laboras la planado, kiu elektas la preferajn estontaëojn. Sed per tiu rimedo ankora estas anta videblaj pluraj estontaëoj pri kiuj ni simple nenion povas decidi. Ekologiaj konoj povas anta vidi tertremojn, malgraciûon de la polusoj, revenon de glacia erao. Astronomoj anta vidas ke iutage la Suno atingos la finan internajn atomesplodojn kaj perdos sian lumkapablon; ke la universo atingos la finon de la efikoj de la origina eksplodo kaj revenos al si mem.

6. Per apartaj "signoj" kelkaj kredas anta legi la okazontaëojn. Horoskopo (vd) estas unu el la formoj de tiuj rimedoj de anta vido.

7. Revelacioj de religiuloj anka okupiûas pri estontaëoj. La kristana revelacio prezentas teruran eskatologion (vd), la kiu okazos la finon de la nuna mondo kaj kun la fina juûo de la homoj fare de la reveninta Jesuo sur la nuboj. Kiam aperos homo sur la nuboj, kion fari por rekoni, îu li fakte estas Jesuo? Cetere, îu eblas rekoni homon sur alta nubo? Se li aperas sur la nubo, îu eblas fariûi rigardata de homoj de la aliaflanko de la mondo? En urbo de Sudameriko, homo konvinkita, ke li estas Jesuo reveninta, asertis ke li venis sur la nuboj, îar li venis aviadile! Kiom da epistemologiaj malfacilaëoj por paroli serioze pri la futuro!

E. Pauli.

FUTUROLOGIO. 2363.

A: futurology. F: futurologie. G: H: I: P: futurologia. R:

1. Erudicia vorto, per kunmeto de futuro kaj la greka radiko signifanta sciencon.

Substantiva radiko. Vortformoj: futurologo, futurologio.

2. Futurologio estas scienco pri la estontaj okazaëoj. Ekzemple, pri kio okazas dum la jaro.

Nuance, prospektivo (vd) metode antaövideblas la kapablo de realigo de ekzistanta sistemo, dum futurologio multe pli amplekse okupiûas pri la estontaëoj.

3. Gravas demandi pri la rimedoj de la futurologio. Kelkaj estas nur surbaze de kredoj laösupoze ricevitaj kiel revelacioj fare Dio pere de profetoj. Surbaze de tiaj kredoj disvolviûis en Mezoriento la eskatologiaj doktrinoj, pri la proksima fino de la mondo; tia estas la Zoroastrima, la juda, la esena, la kristana, la persa, la islama, la hindaj eskatologioj. Epistemologie, oni petu al îiu profeto striktajn pruvojn.

Oftas la futurologio surbaze de simboloj (vd); inter tiaj formoj de futurologio estas horoskopo (vd), kiu rilatigas la horon de naskiûo de infano kun la situacio de aparta planedo enkadre de la zodiako, helpe de simboloj. Kompreneble futurologio surbaze de simboloj enhavas epistemologiajn malfacilaëojn ne perceptataj de simplaj homoj, kiuj do kredas facile je tiaj futurologioj.

E. Pauli.