FILUMO. 2218.

Substantiva radiko.

2. Filumo estas nomo por unu el la klasoj de botaniko kaj zoologio, la plej plej fundamenta en la speco.

FINANCO (+) (aspektoj). 2220.

A: finance. F: finance. G: Finanzen (pl). H: I: finanza. P: finança. R: (financy).

1. Etimologie, financo devenas, tra la franca, el la mezepoka latino finantia (= finpago, plenumo), siavice el la klasica finis (= fino).

Substantiva radiko. Vortformoj: financo, financa, financi (tr), financisto, financistaro, financoficisto.

2. Financo estas monrimedo rigardata administracie.

Intime interrilatas financo al kapitalo, mono kaj îiuj konfidaj sistemoj de valoroj.

3. Specoj. Laöforme, financo povas esti administracia kono pri la monrimedoj, kaj sekve studfako, aö arto de administrado. ...

4. Financo fariûis la îefa en îiu administro de kapitalo. Konfidaj valoroj rapide interïanûas, kaj kun la modernaj rimedoj de komunikado ili trairas la terglobon, kaj influas la ekonomiajn interagojn. Per tiu rapideco, financo povas influi pozitive kaj negative ie ajn. Sekve de tio, financo fariûis afero devige kontrolenda de la publika leûaro kaj regpovo.

FINI (*). 2221.

L: finio, -ivi, -itum, -ire.

A: finish; end. F: finir, terminer, cesser. G: enden, endigen, beenden, vollender. H: finalizar; acabar; concluir. I: finire; compire; cessare. P: finalizar, finar, findar, concluir. R: (konchát).

1. Etimologie, fini devenas el la latina verbo finire (= fini, plenumi, kompletigi, morti), enkadre de radiko fundamente nur latina. Proksimaj radikoj: final-o, fini-a, finitiv-o.

Verba radiko. Vortoformoj: fini, fina, fine, fino, finado, finaëo, finigi, finiûi, finiûo, finita (=finia) (vd), finulo, finofara, alfinigi, nefinita, senfina, senfine, mondfino (vd), semajnofino. Proksimaj radikoj; finalo, finia (vd), finitivo, infinitivo, infinito (vd).

2. Fini estas operacii, kaj je certa atingo, ne plu operacii. Ekzemple, fini ekzisti, fini paroli, fini sian vivon.

Nuance, îesi estas pasive halti, dum fini estas aktive ne plu operacii. Por fini okazas îiam la îeso, sed ne nur la îeso.

3. Specoj. Laöforme, fini povas esti kompletigi; ekzemple, fini paroli, fini raporton, fini laboron.

Fini povas esti îesi, kiam îeso estas rigardebla samtempe kiel aktiva iniciato de tiu, kiu akceptas îesi; ekzemple, post la averto, li finis petoli (îesis petoli), finis paroli (îesis paroli).

Laömaterie, okazas tiom da specoj de operacioj fini, kiom da operacioj imageblas. La plej ûenerala estas tiu de la esto (aö ento), kiu estas (aö entas) kaj oni demandas, îu ûi kapablas fini. Se oni dividas la eston en ekziston kaj esencon, denove uzeblas la verbo: fini la ekziston, fini la esencon.

E. Pauli.

FINIA. 2222.

L: finitus, -a, -um.

A: finite. F: fini. G: endlich. H: finito. I: finito. P: finito. R:

1. Etimologie, finia devenas el la latina finis (= fino).

Adjektiva radiko. Vortformoj: finia, finio, nefinia, nefiniganto, finiismo (vd), transfinia. Proksimaj radikoj: fin-i (vd), final-o, finitiv-o, infinitiv-o, infinit-o.

2. Finia estas tio, kies absoluta valoro ne superas certan limon, kontraste kun infinita. Ekzemple, finia mondo (laö opinias unuj); ne finia mondo (kiel opinias aliaj).

Nuance, fina kaj finita (el la radiko fin-i) estas komplete farita, aö îesinta fariûi, dum finia estas io limigata sen amplekso de io plus.

3. En matematiko, finia estas abstrakta nocio de grando. Ekzemple, grando finia, tio estas konceptata kiel havanta nur certan kvanton.

Kontraste, transfinia (vd) estas io troviûanta en ne finia distanco. Ekzemple, du paralelaj rektoj sin intertranîas sur la rekto transfinia (vd).

FINIISMO (finia mondo). 2223.

A: finitism. F: finitisme. G: Finitismus. H: finitismo. I: finitismo. P: finitismo. R:

1. Erudicia vortformado el fini-a (vd) kaj la doktrina sufikso -ism-o. Jen vortformo kreita de modernuloj, por afero jam antikva en filozofia diskutado.

2 Finiismo estas doktrino laý kiu îiu realo estas finia, lima, neinfinia, kaj obeas la leûon de la numeroj. Do, nenio estas infinita laý finiismo.

4. Doktrino. Îu la mondo kiel tutaëo estas kvanto finia, aö nefinia, jen fundamenta demando, pri kio respondis malsame la filozofoj. Tiu finio kaj nefinio rilatas la kvanton kiel etendo en la spaco. Simila demando estas tiu pri la metafizika infiniteco (vd), kiu diriûas intensive senlima pri îiuj aspektoj.

Klarigi la eblecon de la finia limo estas tasko de la metafiziko. Metode, oni konsideru tri tezojn: nur ekzistas la finio; nur ekzistas la nefinio (aö infinito); ekzistas la finio kaj la nefinio.

Îio fariûas per ricevo de formo, tio estas, de limoj, per kiuj la aferoj fariûas finiaj. Kompreneble, la infinito de Anaksimandro signifas la nean infiniton, ne la intensivan infiniton. Sed li enkondukis per tiu hipotezo la diskutadon pri finio kaj nefinio.

6. Surbaze de la aristotela filozofio, la skolastika filozofio (de Tomaso el Akvino) konceptis al la nefinia kiel dependa de la infinito; sen la antaöa ekzisto de la infinito kiel kaözo de la finio, tiu îi ne ekzistus.

Laö tiu racionalisma filozofio, îio devas havi kialo, pro kio ûi ekzistas; tiu kialo estas, aö en si mem, aö en alia. Nu, finio ne havas la kialon en si mem; do ûi dependas de alia, de la nefinio.

Okazas internaj diferencoj inter la finio kaj nefinio en la rilato al aktualo kaj potencialo; la nefinio estas îiam en aktualo; la finio ne îiam. Same, diferenciûas la rilatoj inter esenco kaj ekzisto, malsamaj en la nefinio kaj en la finio; la nefinio estas esence la ekzisto, dum en la finio ambaö estas reale distingaj.

La finio eblas nur kiel dependa de infinito. Do kiel imagis Nikolao el Kuzo, la finio estas speco de "kontrahita infinito", aö kiel speco de "kreita Dio".

7. Pri la temo finiismo elstaras la antinomioj de Kant (vd 0365). Unu el la antinomioj kontraýmetas, ke spaco ne povas esti reala, se ne estus io samtempe finia kaj nefinia (Kritiko de la p. r.). Sed ne eblas tiu samtempeco de finio kaj nefinio; sekve, la reala spaco ne ekzistas.

7. En la monisma sistemo de Spinozo, finio estas unu el la modoj de la ununura nefinia substanco.

8. En la dialektika panteismo de Hegel, finio estas nur momento en la dialektiko de la Infinito.

9. Historie, inter alie estas finiistoj: Renouvier, Pillon, Evelllin. Menciindas dialogo inter finiisto kaj infiniisto, en verko de Couturat (Pri la matematika infinito - De l’infini mathématique, L. III).

10. Sen malfermo al nefinio, certaj ekzistencialismaj filozofioj restas nur en la finio.

La ekzistencialisma analizo de Heidegger restas en la strukturoj de la homa esto, kiu montriûas tempa, ëetita en la mondo, forlasita en la angoro de la esto. Jen temo deSein und Zeit.

Pli radikale, J. P. Sartre neas la eblecon mem de la nefinio, îar ûi devus esti kontraödire, samtempe esti "en si" (en soi) kaj por si (pour soi). Homo estas la absoluta libero.

11. N. Hartmann, post aserti la aötonomiecon de la homa volo, neas la eblecon de infinita Dio, îar estus en kontraödiro kun la homa realo.

FINLANDO. Filozofio en... 2225.

Ûeneralaëoj (vd 2225-000).

Filozofoj de Finlando (vd 2225).

Resumo de filozofio em Finlando (2225).

FINO, -A. 2227.

1. Etimologie, fino devenas el la latina finis (= fino, limo, plenumo, celo). Jen radiko nur latina.

2. Fino estas la limo en sinsekvo de serio, îu de spaco, îu de grado, îu de ago kaj do kun îeso de ago. Ekzemple, la fina spaco, la fina grado, fino de laboro, fino de la vivo, fino de la operacio, fino de la kontinento, fina parto de programo. La vasta senceco de la latina finis inkluzivas cel-o (vd); sed tio ne okazas en la internacia lingvo Esperanto.

Nuance, finita (pasinta pasiva participo de fini) enhavas la verban karakteron, de tio, kio estas operaciita ûis la fino, ekzemple finita tasko, dum fina enhavas nur la adjektivan karakteron. Ekzemploj de ambaý kazoj: fina parto de la programo; finita tasko.

Finia (vd) signifas esti ne infinita, esti kun limo.

Fina kaözo (vd) estas la lasta kaözo, kiu plenumas la serion. Havanta finon, estas ago îesanta, kiel en fina parolo.

3. En operacio, fino supozas la îeson de ago. Fino estas en kontrasto kun komenca.

Nuance, lasta (vd) emfazas esti post îiuj aliaj, dum fina emfazas plenumon, îeson, limon.

FIZIKA. 2228.

A: physical. F: fisique. G: physisch. H: físico. I: fìsico. P: físico. R: (fisícheskyj).

1. Epistemologie, fizika signifas rilata al Fiziko (vd), kiel scienco. Ekzemple, fizika leciono.

2. Fizika estas tio, kio rilatas rekte al la korpeca aspekto de korpoj, kontraste kun la psikaj kaj moralaj.

Pli strikte, fizika estas tio pri kio okupiûas la fiziko (vd) kiel scienco; oni atentu, ke korpeco estas la studobjekto de la fiziko.

En Antikva kaj laölitera senco, fiziko rilatas îion en la naturo, do ankaö la kampon de kemio kaj de biologio. Nun, oni kunordigas tiun tutaëon per la esprimo naturo, kun la koncerna esprimoj natursciencoj (vd), naturfilozofio (vd).

3. En aparta signifo, fizika ekviavalentas al reala, kaj tiusence estas kontraöo de morala. Ekzemple, socio estas io morala. Animo kaj Dio estas io fizika, îar io ne morala.

E. Pauli.

FIZIKA ANTROPOLOGIO. 2230.

1. Fizika antropologio estas empiria scienco, pri la homo, sub la vidpunto de korpa esta¼o.

Filozofio opinias pri la fizika antropologio nur per la formalaj aspekto de la logiko (por defini) kaj epistemologie (por taksi valoron). . al

Aldone, la rezultoj de fizika antropologio povas influi malrekte la filozofian antropologion (vd).

2. Formale, kiel dirite, apartenas al logiko determini la adekvatecon de la nomo, kiel difini kaj kiel dividi.

La nomo fizika por signifi branîon en antropologio celas distingi la temon rilate al tio, kio estas kultura, politika, historia, psika.

Konsidere, ke fizika antropologio estas empiria pozitiva scienco, tiu nomo tamen ne signifas per si mem sufiîe klare ke la afero estas nefilozofia. Nur per la semantika uzo ûi distingas kontraö kelkaj partoj de la filozofia antropologio. Same kiel okazas em la filozofia psikologio kaj en la empiriisma filozofio, ankaö eblas paroli pri la fiziko filozofie kaj empirie.

Do, fizika antropologio estas pozitiva scienco, nur enkadre de elektita kunteksto, kiu fariûis kutima uzo.

3. Fizika antropologio, rigardata formalisme, estas unu el la fundamentaj partoj de la antropologio (vd 0384.4), en la genro de scienca antropologio (vd 0386), kies metodoj estas empiriaj.

Esploras fizika antropologio la fizikan aspekton de la homa specio, kontraste kun la fizika aspekto de la aliaj animalaj estaëoj, kaj ankaö kontraste kun la nefizikaj temoj pri la homo mem, pritraktataj de la kultura antropologio (vd 4396), socia antropologio (vd 8294), kaj similaj.

4. Divido. Laöforme, la interna divido de fizika antropologio okazas akorde kun la formo per kiu ûi estas esplorata. Tiaj diferencoj povas okazi laömetode ...

Laömaterie, divideblas la fizika antropologio en:

- øenelan fizikan antropologion ;

- specialan fizikan antropologion.

Æi tiu lasta, la speciala antropologio dividiøas inter alie, en genetikan antropologion, citologian kaj histan antropologion, organisman antropologion, ekologian antropologion.

5. Koncerne al la epistemologia aspekto de la fizika antropologio, evidentas ke homo estas specife io fizika, kaj ke pro tio fizika antropologio havas legitiman temon de esploro per empiriaj metodoj. Kiel pozitiva, aö empiria scienco, fizika antropologio rekte dependas de la konstatoj.

Sisteme, fizika antropologio komenciûas la esploroj enkadre de fiziko-kemiaj elementoj kiuj konsistigas la homan korpon.

Sinsekve, la demandoj estas pri la karakero de la genoj, de îeloj kaj histoj, de la organoj, fine ankaö de la somataj formoj.

Sed îio pri konsisto samtempe estas studata laö la dinamika vidpunkto; jen kiam la fizika antropologio provas montri kio fakte okazas, en kia grado okazas stabileco, en kia grado transformo, eî en kia grado la homo per la scienco kapablas ïanûi sin mem.

6. Historie, îiutempe oni opiniis pri fizika antropologio. Îar en fizika antropologio mankis dum jarmiloj la plej elementaj rimedoj por pli profunda esploro, tiuj mankoj malhelpis la epistemologian sekurecon pri la rezultoj, kaj la spekulacioj ne sukcesis krei taögajn teoriojn pri la homa specio.

Laý la koncernaj kredoj, la tradiciaj religioj prezentis kiel dian revelacion, ke la homoj ricevis korpon rekte kreita de Dio.

"Kaj Dio la Eternulo kreis la homon el polvo de la tero, kaj Li enblovis en lian nazon spiron de vivo" (Gen. 2,7).

Surbaze de kelkaj eltrovitaj restaëoj, la unuaj grekaj filozofoj jam opiniis pri la evolucia origino de la homa specio. Laö la analizoj de Anaksimandro el Mileto (î 610-545 a.K.) ni homoj eble estas evolucio de fiïo (vd).

Sed nur ekde Blumenbach (1752-1840) De generis humani varietate nativa, (= pri la denaska varieco de homa specio, 1790), oni serioze kaj efike esploras la fizikan antropologion. Do, nur moderepoke, oni atentis pli serioze la restaëojn kaj aliajn fenomenojn per kiuj montriûas la evolucia karaktero de la vivo de animaloj ûenerale kaj de la homo speciale. Ekde tiam ïanûiûis ankaö la antropometriaj teknikoj, por adapti ilin al la fenomenoj de transformo okazintaj en la pasinteco, kaj antaövideblaj rilate la estontecon pere de la biologiaj eksperimentoj.

Okazis nova historia païo en fizika antropologio, ekde la esploroj en la kampo de genoj (vd). Jen baza organizaëo de la viva estaëo, kiu entenas la kodon de la somataj formoj kaj de pluraj funkcioj.

Geno havas tre stabilan strukturon, kiu tamen ne estas absoluta. Sekve, la fizika antropologio fariûas dinamika, ne nur evolucia, sed plivaste skizebla, laö pluraj elektoj. Je la fino de la 20 jarcento la fizika antropologio ankoraö ne estis klara, sed jam sufiæe prospera por montri kia estas la loko de homo enkadre de la naturo.

7. La intereso de filozofio pri fizika antropologio, krom la metodika kaj epistemologia vidpunkto, estas en tio ke la sciencaj rezultoj de tiu esploro influas la filozofiajn konceptojn pri la vivo øenerale kaj pri la homo mem.

FIZIKISMO. 2230.

A: physicalism. F: Physicalisme; physicisme. G: Physicalismus. H: fisicalismo; fisicismo. I: P: fisicalismo; fisicismo. R:

1. Erudicia vortformado, per almeto de la doktrina sufikso -ism/o al fizik-o, same kiel estas formata ideismo per ide/ kaj -ism/o. En la latina formo fisicalis, -ismus la sufikso -alis (= havanta la kvaliton de la radiko al kiu ûi estas almetitaj) elstarigas la signifitan sencon de la tuta termino.

2. Laövorte, fizikismo signifas iun ajn doktrinon elstariganta la fizikan aspekton de fenomeno, kontraste al io ne fizika.

Fizikismo, en la ûenerala kadro de la filozofio, estas la tendenco redukti la filozofion mem al la natursciencoj. Tiusence, Aristotelo nomis fizikisto fusiologos al la antaösokrataj filozofoj, precipe la ionianojn, kontraste kun la okcidentanoj el la pitagora kaj eleana skoloj. Kompreneble, la nomo uzita de Aristotelo fusiologos estis tiam pli ampleksa, nun pri biologiaj aferoj, same kiel fizikisto nun ne ampleksas la tutan natursciencon.

3. En la kampo de la psikologio, fizikismo estas doktrino pri la reduktado de la psikaj fenomenoj al apartaj fizikaj procezoj. Kelkaj faras tion pli radikale, aliaj malpli.

4. Enkadre de la logiko, gnozeologio, epistemologio, fizikismo estas doktrino elstariganta la fizikan sciencon, kies konceptoj kaj terminoj regus îiujn aliajn sciencojn.

La vortuzo de fizikismo aperis en la neopozitivisma Cirklo de Vieno. Neurath proponis tiun nomon (dirite de Abbagnano, kiu citas Erkentnis, 1931, p.393).

Termino kreita de R. Carnap, en artikolo nome La lingvo de la fiziko kiel universala lingvo de la scienco, Die physiche Sprache als Universalsprache der Wissenschaft,en Erkenntnis, vol II, 1931, p.462).

La franca R. Ruyer konstruis latinigitan formon de la sama vorto, nome physicisme, en simila kunteksto.

Fizikismo, en lingvistika kaj gnozeologia kunteksto, estas doktrino laö kiu la lingvo uzenda en îiu scienco, inkluzive en filozofio, devas esti tiu de la fiziko; îiu scienca kono estus reduktebla al la fizikaj konoj kaj al metodoj de la fiziko. Tiu propono de Neurath kaj disvolvita de Carnab, karakterizis la pozitivismon de plimulto de la reprezentantoj de Cirklo de Vieno kaj de filozofoj al ûi ligita.

Neurath, la enoncanto de la tezo, deklaris ke îiu nelogika termino en scienca lingvaëo devas esti reduktebla al la "protokolaraj eldiraëoj" (portugale enunciados protocolares), kiuj mencias rezultojn de la sperto.

Carnab mildigis la postulon pri la protokolaraj eldiraëoj, sed pligrandigas la rigorecon de la konstruo (laý tekstoj publikigitaj inter 1926 kaj 1937).

"La lingvo de la fiziko estas universala lingvaëo, kiu ampleksas la enhavojn de îiuj aliaj sciencaj lingvaëoj. Alivorte: îiu propozicio de branîo de la scienca lingvaëo ekvivalentas al iuj propozicioj de la fizika lingvo, kaj povas esti tradukita al ûi, sen ïanûi sian enhavon" (Carnap, Philosophy and logical syntax, 1935, p.89).

Disvolvi tiun ekvivalentecon de îiuj lingvaëoj de la sciencoj kaj filozofio estis la interna ideo aö celo serîata de la Enciklopedio de la unuiûinta scienco.

En nova fazo de esploro, Carnap interpretis la fizikalismon en scienca lingvo kiel koza (coisal) lingvaëo.

5. Takse, kelkaj konsideras ke tiu fizikalismo estas revo, kiun la fiziko mem, enkadre de la relativeca teorio kaj kvanta fiziko, kontraödiras (Logos: Fizicalismo).

Enkadre de la gnozeologioj, kiuj akceptas la empirian originon de îiu kono, la metafizikaj konceptoj pri ento kaj Dio fariûas analogie kun la fizikaj spertitaj aferoj.

Tion jam postulis Aristotelo kontraö la radikala racionalismo de Platono. Tiu radikala racionalismo konserviûis en la neoplatonisma doktrino de Plotino kaj en Aögsteno.

Mezepoke, Tomaso el Akvino reagis kontraö la aögustenisma skolo, favore de Aristotelo.

Sed denove, modernepoke la radikala racionalismo floris kun Kartezio, Wolff, Leibniz.

6. Fizikismo (france physicisme), en la kunteksto de R. Ruyer, "estas la tezo, laö kiu îiu realo estas fundamente fakto, aö fizika, lokigita, figurita kaj datita okazintaëo; la tezo, ke nenio estas malïarûita ekzisti fizike, figuri en loko kaj en sia kategorio en la kadro pre kiu fiziko estas la kontinuo spco-tempo; la tezo, ke nenio nek valoro, nek signifo ïvebas super la mondo de la etendaj kaj ekzistantaj estaëoj" (Ce qui est vivant et ce qui est mort dans le materialisme, Revue Philosophique, 1933, II, p. 29).

FIZIKO (*) (kiel scienco). 2232.

A: Physics. F: physique. G: Physik. H: física. I: física. P: física. R: (fízika).

Substantiva radiko. Vortformo: fiziko, fizika (vd), fizikismo (vd), fizikisto, kerfiziko (pri atomkoernoj), fizikismo (vd).

3. Laö la nuntempa signifo, fiziko estas parto de la naturscienco (vd), didaktike memstare organizita. Restas la demando, pri kiu parto de la naturscienco temas la fiziko? Jen grava paragrafo pri la formala enkonduko al fiziko, kies koncepto ne facile determineblas.

Por kompletigi la formalan enkondukon en la fizikon, oni pritraktu la dividon kaj diru ion pri la historia disvolviûo.

4. Difino de fiziko kiel scienco. Fiziko partoprenas el la ûenerala karaktero de la naturscienco, kiel empiria, kaj do esploranta sian objekton per empiriaj konstatoj. Tio signifas, ke fiziko nur atingas la eksterajn rilatojn de la fenomenoj (vd).

La specifa vidpunkto de la naturscienco estas la sama por æiuj materiaj partoj de la natursciencoj, - la korpeco.

Efektive, ne estas specifaj apartaj sciencoj la fiziko, la kemio, la biologio. Jen unu cienco, kiu foje estas øenerala, kaj rigardata per la nomo naturscienco, foje dividita en partojn kaj kun aparta didaktika aranøo.

Se okazus diferenco en la vidpunkto de la naturscienco kaj de fiziko, jam ne estus la sama scienco, sed du sciencoj. Kia estas la specifa vidpunkto de la natursciencoj? Estas la korpeco. Kia estas la specifa vidpunkto de la fiziko? Denove, estas la korpeco. Same oni povas respondi por la kemio, kies specifa vidpunikto estas la korpo. Tiel denove, por la biologio la specifa vidpunkto estas la korpeco.

Tamen, materie okazas vario inter fiziko, kemio, biologio. La aspekto estas ke ekzistas ûenerala scienco, kies specialaj partoj estas fiziko, kemio, biologio.

Efektive, en fiziko la temo estas pri la tiel nomataj fizikaj propraëoj (varmo, pezo, elsasteco, movo, ktp); en kemio la temo estas pri kunmetoj de la korpoj, en nivelo de molekuloj; en biologio la temo estas pri memmovaj korpoj, en nivelo de vivo.

Oni rimarku pri la linguaëo kaj koncernaj nuancaj signifoj, kies diferenco restas nur materia. En fiziko oni atentis pri la tiel nomataj fizikaj propraëoj; ankaö en kemio la afero estas pri propraëoj, kunmetiûi en nivelo de molekuloj; denove, en biologio la afero restas en la kampo de propraëo de korpo, kiu en certaj kazoj estas memmova. Îiam temas pri korpo kaj propraëoj, sed en îiu instanco okazas materia distingo, per kiu la naturscienco dividiûas en specialajn natursciencojn.

Al fiziko apartenas, sub la vidpunkto de la korpeco, esplori, interalie, la varmon, lumon, sonon, elektron, magnetismon, radioaktivecon, atoman strukturon, sen inkluzivo de la strukturo de la molekuloj, - rezervita al kemio (vd) -, kaj de la vivaj fenomenoj, tio estas de la per si mem movaj fenomenoj, - temo de la biologio( vd).

Sekve de la klasado de fiziko, kemio, biologio kiel partoj de la sama ununura ûenerala scienco, nome scienco pri la naturo (vd), estas necese atenti pri la komuna karaktero inter la tri partoj kaj pri kiamaniere fariûas tiu divido.

Por difini fizikon per genro enkadre de iu pli ûenerala genro de scienco, estas necese unue elekti ian klason, îar la proponitaj klasadoj prezentitaj estas pluraj (vd); post la elekto de klasado, fariûas ebla kaj komprenebla la difino. Se oni klasas la sciencojn en filozofiajn (aö raciajn) ka empiriajn (aö pozitivajn), fiziko restas en la genro de la empiriaj sciencoj. En la klasifikado de la sciencoj en teoriajn (pri la enteco) kaj formalajn (pri la operacia fluo), fiziko restas inter la teoriaj. Laö la klasifikado kiu distingas inter homaj sciencoj kaj naturaj sciencoj, fiziko restas kiel naturscienco.

Sed la supraj difinoj per la pli altaj genroj de sciencoj ne tuïas ankoraö la specifecon mem de la scienco. Ne sufiîas tio, kio estas genro. En difino la specifa objekto devas esti rekte menciata, kiel vidpunkto de esploro.

La korpeco estas tio, kion esploras la natursciencoj kaj estas komuna objekto de fiziko, kemio, biologio. Pritraktas fiziko korpajn fenomenojn; same kemio, korpan strukturon; biologio korpan memmovon.

Pro tio, ke oni dividis la natursciencon en tri, la afero ne restas klara. Bona divido estas dikotoma, kaj la subdivido en progresema ordo. Tiu divido en fizikon, kemion, biologion estas almenaö didaktika, îar ûi montriûas resti en kampoj konkrete distingaj.

5. Kiel îiuj pozitivaj sciencoj, la fiziko studas la fizikajn fenomenojn celante eksterajn interrilatojn, precipe de la kvalitoj kun la kvanto. La rezulto estas operaciaj juûoj kaj difinoj. Kiel granda estas la premo de la aero? Tiu respondo fariûas per la komparo de premo (kvalito) kun kvanto(alia propraëo de la korpoj).

Ne estas korekte aserti, ke la fiziko ne ekzamenas la kvaliton en si mem; tiu kvalito estas rekte trovita en la empiria fenomeno. Sed, tiu studo perfektiûas per komparo kun aliaj propraëoj, precipe tiun de kvanto. Tamen estas pli utila tiu kompara studo, precipe per komparo kun la kvanto. Pro tio la progreso de la matematiko, fare de Galileo kaj Keplero.

Oni povas ankaö kompari kvalitojn kun aliaj kvalitoj. Ekzemple, la koloroj komparataj kun la gradoj de varmo, sugestas ke la plulumaj koloroj estas varmaj kaj ke la aliaj estas malvarmaj koloroj.

Tiu studo pri la dinamiko de la koloroj interesas la pentristojn kaj psikologojn. La ruûa kaj ora koloroj estas pli entuziasmigaj; la blua kaj verda estas pli lacigaj. Facile la kvalitoj kreas privivaëon kaj tiurilate ili ligiûas kun kelkaj situacioj; la ruûa ligiûas kun amoro, la ora kun la reûeco kaj riîeco, la blua kun la îielo kaj feliîo, la verda kun la vivo kaj espero.

Tiuj studoj komenciûas en la fiziko kaj daöras en la psikologio, artoscienco kaj sociologio.

6. Divido de la fiziko. Îar fiziko jam estas divido de naturscienco, klaras ke dividi nun la fizikon, fakte estas, en tiu ûenerala kadro, redivido. Tiu subdivido de la fiziko (daörigo de la divido de naturscienco) povas esti en ûeneralan fizikon kaj specialan fizikon

a) Kompreneble, la ûenerala fiziko serîas la fundamentan karakteron de la korpoj (aö de la materio). Per tiu fundamenta karaktero kreiûas ankaö lumo por la fundamenta karaktero de ûeneralaj fenomenoj kiel tiuj de magnetismo, korpa altiro, radioaktiveco, kiuj per si mem estas partoj de la speciala fiziko.

La fina celo de la fiziko estas atingi tute ûeneralajn eksplikojn pri la materio. Ordigante apartajn konojn, hipotezojn, teoriojn, ûi fine devas rezultigi la tutaëan teorion pri la signifo de tiu îi fizika mondo.

Kion atingis ûis nun la ûenerala fiziko? Certe fiziko jam prezentis revoluciajn rezultojn, kiuj forëetis la mitajn eksplikojn kaj klarigis tre multe per la atoma teorio, kun la lastaj teorioj pri kampoj de energio, relativeco, ktp. Tamen, fiziko restas ankoraö tre malproksime de siaj definitivaj rezultoj.

Tiu neatingo de siaj celoj havas gravajn sekvojn, îar aliaj sciencoj malrekte dependas de la fundamenta koncepto pri la materio. Îu oni povas decidi, - se oni ankoraö ne scias kio estas la materio mem, - ke la spiritaj operacioj (penso kaj volo) estas operaciitaj de la materio mem? Aö ke ke ili ne estas operaciitaj de tiu materio?

En tiu dua hipotezo, la spiritaj operacioj postulas aldonan nematerian bazon, substancan specifan animon. Aliflanke, oni ne povas nei fundamentajn psikajn kapablojn de la materio, se ûi restas nesufiîe konata.

b) koncerne la specialan fizikon, kelkaj rezultoj estas tre precizaj. Mirinda nombro de fizikaj leûoj jam estas konataj pri magnetismo, pri korpa altiro, pri radioaktiveco, ktp.

En fizika scienco la leûoj estas pli precize konataj ol en sociaj sciencoj. Kompare, la fiziko, precipe la ûenerala fiziko trovas pli da malfacilaëoj en siaj hipotezoj kaj teorioj ol la matematiko; sed ûi trovas malpli da malfacilaëoj ol la psikologio kaj la sociaj sciencoj.

7. Metodo de fiziko. Nur formale rigardata, estas metodo de pensado temo de la logiko, æar øi estas en mensa nivelo, kaj tiam specife filozofia. Estas fiziko empiria scienco, sed tamen elpensata de la menso, kiu devas metode organizi la empiriajn donitaëojn, kaj scii kiel racie operacii ilin, îefe kiel indukte rezoni, helpe de hipotezoj. Metodo ankaö estas la tekniko, kaj kiuj gravas en fiziko.

La fizika scienco komenciûas per la konstato de faktoj pri la korpoj kiel korpoj. Tiu unua operacio konsistas el sintezaj juûoj (vd).

Îi-rilate, la fiziko estas kiel îiuj sciencoj, kaj sekvas la ûeneralajn trajtojn de la metodiko ûenerale - la sinteza juûo estas analizata tiamaniere, ke tuj aperas la konceptoj (kun dividoj kaj klasifikoj), la analizitaj konceptoj fariûas denove sintezaj (kun kunmetoj kaj difinoj) la sintezaj juûoj analiziûas en analizajn juûojn (implicajn, inter ili principojn kaj aksiomoj de la fiziko), kaj fine la juûoj estas premisoj de rezonoj (jen analizaj aö induktoj, jen sintezaj aö deduktoj).

Kompreneble, îiu fizikisto devas koni tiujn ûeneralajn aspektojn de la fundamenta metodiko, por ke li povu vere sinteni laö la scienca spirito. La ofta scienca spirito de la fizikistoj ne atingas tamen tiun plenecon.

Aliflanke, la fizikaj faktoj prezentiûas karakterize precizaj. Tiu facila objektiveco estas proksima al tiu de la matematiko, kaj pro tio la matematikaj procedoj, por determini la interrilatojn de la fizikaj faktoj, fariûas pli facilaj ol en aliaj pozitivaj sciencoj.

Kvankam îiuj pozitivaj sciencoj uzas la matematikon (vd), tiu uzo okazas sukcese precipe en fiziko. Îiu fizika fenomeno kutime estas tuj nombrebla en disaj kvantoj kaj kontinuaj kvantoj; ekzemple, kiom da buletoj Galileo faligis de la alto de la turo, kiom da specoj de buletoj, kian alton havis la turo, ktp. Eî en la plej mikroskopaj aferoj, kiel la subatoma mondo, tiuj mezuroj estas eblaj per ampleksaj kalkuloj.

La objektiveco tiel preciza de la fizikaj fenomenoj ebligis la sukcesojn de la fizika scienco ûis sufiîa kvanto de rezultoj, por ke ûi aperu antaö la homaj okuloj kiel ekzemplo de modela scienco. Tamen, ûi estas scienco, kies finaj esencaj atingoj oni ankoraö ne antaövidas.

La fundamentoj mem de la generala fiziko restas ankoraö en preskaö vakuaj hipotezoj pri la naturo de la materio. Kaj pro tio aliaj sciencoj, kiel ekzemple la psikologio, pro kelkaj dependecoj de ilia rezonado (vd), ankaö ne sukcesas determini sian fundamenton.

8. Por komprenigi tutaëe la fizikan metodon, ûi devas esti ekzamenata kiel ûi okazas en îiu mensa operacio - koncepto, juûo, rezono.

La fizikaj konceptoj rilatas îiam al korpeco, kaj ili estas prenataj rekte el la fakto, per analizo de la empiriaj sintezaj juûoj.

Laöscie, îiu empiria konstato estas sinteza juûo. Sed, komencinte la analizon, unue la afero dividiûas en konceptojn kaj klasifikojn. La fiziko ne restas nur en tiu îi fazo de esploro; tamen, ûi devas fariûi kun precizeco.

Laödire, fiziko, kemio, biologio enhavas difektojn de divido kaj klasifiko (vd). Tiu difekto ne devas ripetiûi en aliaj partoj de la naturscienco.

a) Per sintezo, la fizikaj konceptoj organizas la plej ampleksajn konceptojn, celante tutaëojn îiam pli grandajn (vd). Per la difino, la sintezoj estas metataj kiel ekvivalentoj. Tiuj ekvivalentoj facile fariûas laö la matematikaj metodoj, pro la proksimeco de la fiziko kaj matematiko.

Koncerne la metodon de fizikaj juûoj, la afero komenciûas per la sintezaj juûoj, kiel jam supre dirite.

La metodo de konstato distingas du formojn laö la tekniko - metodo de simpla observo kaj metodo de laboratorio (vd).

Îiu fizika donitaëo havas signifon en si mem, kaj tiel ûi devas esti antaö îio pritraktata, per organizado de la simpla observo, kaj tuj kompletigata de la laboratoria observo.

Sed, postaj postuloj de la metodiko, kiel ekzemple la hipotezo, povas meti novajn interesojn, kiuj ordigos la direkton de la esploro. Kompare, îiu homa historia donitaëo povas prezenti pli da intereso ol îiu fizika individua fakto. Tamen, kiel fakto, la metodo restas la sama - antaö îio oni konsideru la fakton en si mem, nur poste ûian utilon koncerne la esploron de la pruvo postulata de hipotezo. Oni sciu ankaö, ke ne estas nur unu hipotezo petanta faktojn; pro tio, oni amasigu faktojn (îiam bone konstatitajn) kaj informu pri ili la komputorojn. Surprizoj okazas. Kiam oni tion ne atendas, subite la amasigitaj faktoj fariûas fruktodonaj.

b) Per analizo, la juûoj pri fizikaj faktoj povas prezenti novajn analizajn juûojn. Do ne nur rezultas analizaj konceptoj, sed ankaö analizaj juûoj. Tre valoras la implicaj juûoj, kiuj rezultas per komparo de konceptoj inter si.

Per komparo de juûoj inter si rezultas fine asertoj de virtuala evidenteco, kaýzataj de la premisoj. Jen la kampo de rezono, indukta kaj dedukta.

La indukto, aý analiza rezono, per analizo de la komparitaj juûoj, progresas ekde la individuaj faktoj al universala scio.

En fiziko progresis frue la metodo per la izoligita koincido (vd). Ankaö per la sciencaj hipotezoj (vd) operacias la fiziko. El multaj faktoj, asertataj per sintezaj juûoj , oni jam povas elpreni elementojn, por imagi hipotezan universalan eksplikigon pri tiuj faktoj; per daörigo de la esploro de novaj faktoj oni celas pruvi tiun hipotezon aö formeti ûin.

Per hipotezo la esploro ricevas direkton de esploro; sen tiu direkto oni esploros îiundirekten kun granda elspezo de tempo kaj eble eî de mono. Kiel jam avertite, îiu fakto havas sian valoron per si mem, kaj tiel ûi estas pritraktata de la konceptaj metodoj de divido, klasifiko, kunmeto, difino; nur kiam la afero estas pri individua projekto de esploro, la faktoj de intereso estas ne îiuj.

Fine, pere de la universaloj la scienco povas reiri al la individuaj faktoj. Jen la sinteza rezono, aö dedukto.

Ekzemple, se io estas konata kolektive pri la individuoj, eblas dedukti pri tiu îi, aö tiu alia individuo, tio, kio estas aktuale konata de la kolektivo, estas virtuale konata de la individuoj. Se do estas konate, ke varmo dilatas la metalojn, kaj se mi konstatas, ke tiu afero en mia mano estas metalo, mi povas dedukti, ke ankaö ûi povas grandiûi per la varmo.

La kunigo de îiuj metodaj rimedoj por koni la fizikajn fenomenojn rezultigas la ûeneralajn teoriojn de la fiziko-scienco.

9. La teknikaj rimedoj de la fiziko konsistas el la apartaj faroj por helpi la konon pri la fizikaj temoj. Kiam la afero estas pri la lingvo, la teknikoj estas similaj al tiuj uzataj de la matematiko. Sed, kiam estas pri instrumentoj, la teknikoj uzeblaj estas tre specifaj. Per la adekvata uzo de tiuj teknikoj progresas la fiziko.

10. Historia evoluo de la fiziko. La evoluo de la fiziko ofte estas rekte la evoluo de la teknikoj de esploro.

Unue la fizikistoj lernis mezuri la spacan etendon de la korpoj kaj determini la lokigon de unuj rilate la aliajn.

Aldone, ili lernis kiel mezuri la mason de la korpoj kaj ilia pezo. Jen teknikoj sugestitaj de la îiutagaj homaj bezonoj.

Nova etapo komenciûis, kiam oni atentis al premo kaj denseco. Al tio rilatas la atento al mekanikaj movoj kaj diversaj formoj de energio, rezistemo kaj laciûo de la materialoj.

Je la fino de mezepoko la scienca observo pasis al pli vastaj interesoj, inkluzive de la astronomio, kun apliko de la matematiko. Tiu tendenco floris la 16-an kaj 17-an jarcenton; jen kiam okazis la rezultoj de Galileo, kiu ïokis la publikan opinion kaj de la Romkatolika Eklezio, kiu kondamnis lin.

Je la 18-a jarcento disvolviûis ankaö la mikroobservo, per kies teknikoj tute nova mondo aperis antaö la erudiciaj homoj, kaj kies definitivaj rezultoj eble denove ïokos la publikan opinion, îar ankoraö navigacianta laö pasintaj fantaziaëoj.

FIZIKOTEOLOGIA PRUVO DE DIO. 2233.

1. La plej ofta pruvo, per kiu estas postulata la ekzisto de Dio, fariûas surbaze de la ordo en la mondo; jen fiziko-teologia pruvo de la ekzisto de Dio. En pli vasta kadro, fizikoteologia pruvo reduktiûas al la teleologia pruvo pri Dio (vd 9368).

Kvankam antikva pruvo, tiu nomo fizikoteleologia estis uzata unuafoje de William Derham, aötoro de Physico-theology, or a demonstration of the being and attibutes of God from his works of creation. Being the substance of XVI sermons preached...in the year 1711 and 1712, Londono, 1713). Iom poste Astro-theology, or a demonstration of the being and attributes of God from a survey of the heavens, Londono, 1715).

Ksenofono, per mirinda teksto (vd), atribuis al Sokrato la priskribon pri la ordo kaj celoj en la naturo, kiu pro tio postulas inteligentan Dion kiel aötoro.

Tomaso el Akvino metis la ordon de la naturo kiel kvinan vojon kaj lastan (Sum. Th., I. Q.3, art.1) (vd 1241.12) kiel kondukantan al Dio.

Sed enkadre de la optimisma koncepto de la Luma jarcento kaj de la deismo, inkluzive de framasonaro, la pruvo de la ekzisto de Dio per la mirinda naturo gajnis facilan akcepton kaj eî apartan nomon, fiziko-teologio.

2. La strukturo de la fiziko-teologia pruvo dependas de du ne facile pruvendaj premisoj.

La unua estas la konstato de la ordo en la mondo - îu estas ordo en la mondo?

La dua premiso estas la principo de celo: îiu ago al iu celo supozas uzon de la racio tiamaniere, ke se la aganto ne havas la racion, tiu racio devas ekzisti en alia, kiu ekde la ekstero gvidas la agon al celo.

3. Pri la konstato de la ordo en la mondo, estas efektive mirinde, ke îie ajn ûi okazas, almenaý ïsajne.

La samaj leûoj gvidas la naturon îie sur la tero, kaj îie ajn en la spaco. Tiu fakto, plifundamente nomiûas unueco de la naturo. Anstataö diri ordo de la naturo, oni preferu diri la unuecon de la naturo; okazas la ordo, îar ekzistas tiu unueco. Sekve, la demando fariûas pri la fakto de la unueco de la naturo.

4. Pri la dua premiso, - la atingo de la celo (por ke okazu unuecon de la naturo, kaj sekve la ordon) nur per ekzisto de racia ekstera kaözo, jen la necesa kondiîo, por ke la argumento pruvu la ekziston de Dio.

Îu fakte oni povas racionalisme pruvi la alternativon, ke devas ekzisti iu en la ekstero (Dio) kiu gvidas al celo? Se tiu postulo estas akceptata, la argumento pruvis la ekziston de Dio.

Sed, kiuj supozas ke tiu postulo povas esti nur iu mensa strukturo, petante tion nome de logiko, kiu en la realo tamen ne funkcias, tiuj reagas kontraý la valideco de la premiso.

Jen kampo por la ideismo de Kant kaj de la agnostikismo de empiriistoj, pozitivismo, ktp.

Kant malkceptis la puvon de ekzisto de Dio surbaze de la cela principo. Aserti la ordon de mondo supozus iu teodikeo laö kiu la malbono ekzistanta en la mondo devus esti pravigita kiel havanta sian lokon en la mondo (Kritiko de la juûo, par. 85).

Same la fenomenologiaj filozofoj restantaj nur en la senpera evidenteco.

FIZIOGNOMIKO. 2234.

A: physiognomonics. F: physiognomonie. G: Physiognomik. H: fisiognomica. I: P: fisiognômica. R:

Substantiva radiko.

2. Fiziognomiko estas scienco determini la karakteron de homoj pere de eksteraj korpaj trajtoj, speciale de la vizaûo. En sistema ordo, fiziognomiko apartenas al grupo de aliaj similaj teknikoj de esploro, per kiu montriûas la koheron inter korpo kaj psico: frenologio (vd).

Kvankam du sistemoj, korpo kaj psiko interrilatas, kun la sekva ebleco per unu koni la alian. Efektive, homo ne estas unu realo, dum ïajne li estas alia. Principe, la afero dependas nur de adekvata interpreto. Nur per ruza intenco, iu povas, per iu falsa ïajno, montri sin alia. Pro socia konveneco, multfoje oni faras tion.

Sed ankaö kiel montri sin alian, estas temo de fiziognomiko.

Kvankam epistemologie legitima scienco, fiziognomiko estas malfacila scienco. Pro tio oni distingu inter spontanea (aö populara, aö vulgara) fiziognomiko kaj la scienca (aö sistema, aö rigora, aö kritika) fiziognomiko. Se iu pli profunde kaj vaste intenceas determini la homan karakteron kaj distingi inter si la diversecon de personeco, la interpretoj fariûas multe pli malfacilaj, kaj postulas fakajn konojn, per kiu fariûas la scienco de la fiziognomiko kaj similaj.

3. Por sistemigi la fiziognomikon estas necese klasifiki la fenomenojn kapablajn esti signoj de la internaj karakteroj de individuo. Certe, oni devas distingi inter rekte fiziologiaj signoj, rekte psikaj signoj, rekte simbolaj signoj.

Oni supozas ke la korpaj formoj fiziologie kondiîas la kapablojn de la individuo; ekzemple, la korpaj formoj ne egale disvolviûintaj de infano, junulo, maljunulo, de viro, de virino kondiîas malegale la psikajn reagojn; en pli specifaj kazoj, oni demandas, îu la formoj de la kranio povas kondiîi la individuon.

Enkadre de la rekte fiziologiaj signoj fariûas ankaö la kompara fiziognomiko de îiuj specoj de animaloj.

Koncerne al la signoj rekte psikaj, ili multe facile montriûas signifaj kaj estas distingaj de la fiziologiaj. Se iu facile ridetas aö ne, kaj tiel same spontanee krias aö ne, parolas aö silentas, ploras aö dancas, tiuj signoj psikaj montras ekstere diversecon en la interna sinteno.

La simbolaj signoj esprimas specife kiel signoj, en kiu unu afero ekvivalentas la alian, kiel en iu ajn arta esprimo: parolo signifas per konvencio de ekvivalenteco, prentraëo kaj skulpturo per iu objetiva simileco.

Per la simbolaj signoj îiu homo kapablas eldiri ion pri sia interno. Sed, kiam oni didifnas la fiziognomion, la kampo de signifo restas nur de la rekte fiziologiaj signoj kaj de la rekte psikaj signoj.

Eblas fine subdistingi, fizionomio striktasence estas tiu farita per fiziologiaj signoj, kaj fiziognomiko larûasence estas tiu farita inkluzive per rekte psikaj signoj. Kompreneble, oni opvas uzi îiujn rimedojn samtempe; sed abstrakte kaj sisteme ili distingiûas kaj devas esti esplorataj aparte.

3. Historie, la scienca fiziognomiko evoluis tre malrapide, kaj nur iom post iom evoluis pli alte ol la populara praktikado. Pro ûiaj oftaj malsukcesoj, gravaj homoj enoncis kontraö ûi maljustaj vortoj.

Jam Hipokrato (469-399 aK), fondinto de la medicino kiel scienco, ligis inter si la diversecon de la likvaj humoroj de la organismo kun la diverseco de la temperamentoj, kiujn li klasifikis en nombro de kvar (vd).

Platono distingis la homojn en klasojn dependajn de la korpa konsisto, kaj per tiu divido proponis ke unuj estu edukitaj kiel filozofoj kaj politikistoj, aliaj kiel militistoj, fine aliaj kiel laboristoj en metiejoj kaj agrikulturo.

Aristotelo, en traktato atribuita al li, nome Physiognomiko kaj en aliaj tekstoj, esploris la eblecon juûi pri la personeco de iu surbaze de la korpa formo (An. Pr., II, 27. 70b7). Same Teofrasto avertis pri karakteroj ligitaj al korpa formado.

La latina proverbo mens sana in corpore sano (=sana menso en sana korpo) avertis ion, kio rekte montras en la praktiko ke la psika stato montriûas per la korpa situacio. Dum la heleno-romiana periodo la filozofio multe okupiûis pri la homa feliîo kaj estis do atenta pri la ekvilibro inter korpo kaj animo.

Cicerono informas pri iu vanta fizionomiisto, kiu diradis koni la homan naturon kaj karakteron simple per esploro de la korpo, precipe de la vizaûo, frunto, okuloj (De Fato, V, 10).

Same aliaj antikvuloj mencias la arton de fiziognomio: Plinio (Hist. Nat., XI, 3); Seneko (De Ira, II, 35); Seksto la Empiria, (Hyp. Pyrr., I, 85).

Mezepoke, Aviceno kaj Averoeso reprenas la aristotelan fiziognomion kun novaj prikonsideroj

La latina skolastikisto Mikaelo la Skota verkis De hominis Physiognomia, 1272, publikigita en 1447.

Intereso por tiu arto vastiûis dum la Renesanco: Campanella, en De sensu rerum, II, 31; A. Achilini, De Principiis physiognomia, 1593; aparte grava Giambaptista della Porta, De humana physiognomia, 1593, Physiognomia caelestis, 1603. Je la 17-a jarcento daöras Rudolf Goclenius, Physiognoia, 1625.

Vastiûis la intereso pri la fiziognomikaj teknikoj, kun la koncerna scienca plibonigo, ekde la 18-a jarcento, influe precipe de J. C. Lavater Physiognosche Fragmente zur Beforderung de Menschenerkentnis und Menschenliebe (Fiziognomikaj fragmentoj por disvolviûo de la kono pri la homo kaj pri la amo al homo) (I, 1775; II, 1776; III,1777, IV, 1778). En Germanio, laödis la esplorojn de Lavater.

En Hispanio la erudicia Fray B. J. Feijoo (+1764) komentariis tiun sciencon kaj distingis ke "La fizionomio ekzamenas la tutan korpon; la metoskopio, nur la vizaûon" (Teatro crítico, Disc. II, 2).

Kant agnoskis la validecon de la fiziognomiko (Antropologie, 11, 3).

Hegel laödis la fiziognomikon kiel kapablan montri la unuecon de la homa interno kaj la ekstero (Phanomenologie des Geistes, I, P.1, î.5).

Fine, la empiria psikologio sisteme esploris la eksterajn objektivajn reagojn de la psika vivo kaj en tio estis helpata de la novaj progresoj en medicino, fiziologio, anatomio, morfologio.

Per la frenologio (vd) Franz Jeseph Gall (1757-1828) specife ekzamenis la formojn de la Kranio kiel kapabla montri tendencojn de la individuo; liaj prelegoj en Vieno kaj vojaûe tra Eöropo instigis novajn esplorojn kaj konceptojn pri la tuta afero.

Ankaö en pli ûenerala kadro ol psikognomiko, la morfopsikologio esploras la rilaton inter la eksteraëo kaj la personeco; pri tio precipe L. Kormann prezentis novajn rezultojn.

Oni avertu ankaö pri la korpaj tipoj, pri kiuj E. Kretschmer prezentis la leptosoman, la atletan, la piknikan.

FIZIOGNOZIO (N) .2235.

A: physiognosy. F: G: Physiognosie. H: I: P: fisiognose. R:

Propono de Peirce por signifi tutaëe la fizikajn sciencojn (Coll. Pap. I, 242).

FIZIOKRATO (N). 2237.

Substantiva radiko. Vortformoj; fiziokrato, fiziokrata, fiziokratio.

2. Fiziokrato estas proponinto de ekonomika doktrino, laö kiu la ekonomiaj fenomenoj estas regataj de naturaj leûoj tiamaniere, ke sufiîas do malkovri tiujn leûojn por gvidi ilin (vd 1518).

Historie, la fiziokratia skolo en ekonomiko estis fondita de la franco Francois Quesnay (1694-1774), medicinisto de Luizo XV, kies bazaj tezoj estis prezentitaj en la libro Tableau economique - Economia kadro, 1758.

La unua fundamenta fiziokratia leûo estas la ekzisto de "natura kaj esenca ordo de la homaj socioj (titolo de verko de l afiziokrato Merci re de la Riviere.

Pro tio, laö la formulo laissez-faire (= lasu fari) fondiøas la liberalisma ekonomiko, per la forlaso, flanke de Ïtato, de artifikaj leûoj, regularoj, sistemoj.

La dua leûo estas la superregado de la agrikulturo rilate la industrion,îar la ununura fonto de riîeco estas la tero, kaj îar la industrio estas nur la transformo de la agrikulturaj produktaëoj, la komerco nur la koncerna distribuado.

Nur la agrikulturisto produktas pli ol tio necesa por sia subteno kaj povas vendi la reston. Sekve, impostoj devas fali sur la posedantoj de bienoj, dum la industrio kaj komerco laborus libere.

Fiziokratio kontrastas kun la merkantilismo (vd) de Colbert, kiu radikaligis favore de la ekonomiaj agadoj de la urboj.

3. Takse, la fiziokratiaj doktrinoj rolis kiel ïanco por la evoluado de la ekonomiko (vd) kiel scienco.

La mankoj de la komenciûinta ekonomiko flanke de la fiziokratoj, precipe en rilato al la lestaro atribuita al agrikulturo, okazis pro la triutempa franca ekonomio, ankaö vaste apogita en la agrikulturo.

Cetere, la ekzistanta industrio estis ankoraö okupiøinta pri la fabrikado de produktoj konsumendaj de la nobela socio, do pri luksaëoj.

La posta pli justa socio, burûa kaj laborista, konsumos aliajn utilaëojn; cetere, industria socio bezonas ankaö produkti pli fundamentajn varojn, ekzemple grandajn maïinojn, îarojn, trajnojn, ïipojn, aviadilojn, stratojn, uzinojn, domegojn. Samtempe kreskas la servoj de administrado, eduko, sano, ktp.

Koncerne al la natura karaktero donita al la ekonomiaj leûoj, ûi ne estas esence ligita al la elstaro de la agrikulturo. Pro tio eblas aliaj formoj de fiziokratiismo, sendepende de la historia formo.