FILOZOFIO. Historio de historio de la... 2214.

- historio de la historio de la filozofio (la nuna temo);

- historio de la filozofio kiel scienca disciplino (2215);

- Okazinta historio de la filozofio (vd 2216).

2. Hodiaö vastas la literaturo pri historio de la filozofio, ne nur pri la filozofio mem.

Oni atentu ankaö pri du malfacilaëoj; se jam la filozofio ne estis klara afero, nek povis esti klara la historio pri la filozofio. Pro tio historio de la filozofio ne havis tra la tempo klaran pritraktadon.

Tiuj, kiuj faris la historion de la filozofio, havis samtempe ian teorian difinon pri ûi. Sekve, oni distingu inter la teoria afero kaj la efektiva esploro pri la historio de la filozofio.

Estas klare, ekzemple, ke Hegel difinis sian koncepton pri historio de la filozofio kaj poste esploris kun tiu direktivo la historion mem de la filozofio.

Aparte, oni distingu inter la esploro mem kaj la verkado, per kiu fariûas la literaturo pri la historio de la filozofio.

Kiel konate, îiu temo korespondas al difinita ûenro de esprimo. Por verki pri sciencoj, kutime estas uzataj la ûenroj de traktaëo, eseo, artikolo, enciklopedio; foje fariûas biografio, kun enmeto de filozofia idearo.

3. Komenciûis la historio de la filozofio kiel scienco, ne kiam komenciûis la filozofio mem. Kelka tempo poste, kelkaj aliaj (filozofoj, kiel Aristotelo kaj Teofrasto), aö nefilozofoj (kiel Ksenofonto, Diogeno Laerta) empirie konstatis pri la apero de aparta maniero pensi. Jen la komenciûo de la historio de la filozofio. Kvankam ankoraö ne sufiîe sistema.

Heraklito, kiu samtempe deëoris kiel filozofo, estis unu el tiuj unuaj nesistemaj historiistoj. De li venas la nomo filozofo (vd) por la esploristo de saûo:

"Îar estas necese, ke pri multaj aferoj estu esploristoj de homoj amantaj de la saûo"(frag 35, H. Diels, citita de Klemento el Aleksandrio, Tapiïoj, V. 141). Cetere, Heraklito eldiris kritikajn opiniojn:

"Multa instruo ne instruas havi inteligentecon; ûi estus instruinta Hesiodon kaj Pitagoron, Ksenofanon kaj Hekateon" (Frag. 40 H. Diels, citita de D. Laerta, IX, 1).

La historio de la filozofio jam progresis en la dialogoj de Platono (427 - 347 a. K.), kaj jam relative bone disvolviûis en Aristotelo. Ofte Platono deziris nur ridindigi literature siajn dialogantojn, pro tio oni devas prudente uzi liajn informojn.

La historio de la filozofio de Aristotelo havas kiel îefan celon enkonduki la esploron de temo; kutime li faras tion montrante la diversecon de opinioj pri la diskutendaj temoj; nur malmulte la granda Majstro okupiûas rekte pri la historia evoluo de tiuj opinioj. Helpi la kritikan diskutadon de la temoj estas ja unu el la plej gravaj didaktikaj funkcioj de la historio, sed ne la esenca; historio devas esti nur historia.

4. Kun Teofrasto, disîiplo de Aristotelo, komenciûis la efektiva historio de la filozofio kiel celo en si mem, kvankam ankoraö ne atinganta klaran nocion pri la difino de la tuta afero.

Oni reduktis tiujn fragmentojn de Teofrasto: la unua Pri la materialaj principoj, parte konservita per la citaëoj de Simplicio, kiu citis tekstojn, kiujn li, sivice, prenis el komentarioj, nun ankaö perditaj, fare de Aleksando el Afrodizo; la dua Pri la sensaëo, grandparte konservita.

5. Oni praktikis tri tipojn de historio de la filozofio tuj post Teofrasto:

- doktrinaj doksografioj (doktrinaj opinioj),

- biografioj doksografioj;

- sinsekvoj, aldone okazis kronologioj.

a) La doktrinaj doksografioj (vd) grupigis la opiniojn laö la kriterio de la temoj aö problemoj.

En tiu kadro situas la verko de Teofrasto mem. Surbaze de Teofrasto, aperis, laö nomo donita de Diels, iu Vetusta placita (= malnovaj opinioj), eble de disîiplo de Posidonio, kun almeto de informoj ankaö pri la postaj peripatetikuoj, stoikistoj, epikuranoj, ûis la 1-a jarcento.

En la sekvo, je la 2-a jarcento, aperis du gravaj verkoj, denove surbaze de la antaöaj: Aetii placita (= Opinioj de Aetio), dumtempe erare atribuita al Plutarko (apokrifa), ankaö nomata Epitome sive placita philosophorum (= Epitomo aö opinioj de la filozofoj); Eclogae (= Eklogoj, aö eltiraëoj) de Stobeo, fino de la 5-a kaj mokenco de la 6-a jarcento.

b) La biografiaj doksografioj estis organizitaj kiel speco de enciklopedio laö la aötoroj, sed ne laö la skola kaj kronologia ordo, kun aspekto de traktaëo de historio de la filozofio.

c) La doksografioj laö la sinsekvoj de la skolestroj grupigis la filozofojn en rilato kun sia skolo kaj îefaj skolestroj. Tiu metodo elstarigis la diferencojn inter diversaj filozofioj.

Notindas la distingo inter jonia skolo kaj itala skolo, enkondukita de Sociono el Aleksandrio.

Eventualaj multaj fontoj de informo pri la antikva filozofio troviûas en Marcus Terentius Varus (1-a jarcento), Plutarko, Cicerono, Seksto la Empiria... Îar multaj el la pli antikvaj aötoroj perdiûis sed konserviûis en cititaj tekstoj de tiuj doksografoj, oni havas ilin almenaö fragmente.

La unuaj kristanoj okupiûintaj pri la religiaj sektoj inkluzivis inter ili la filozofiajn doktrinojn; jen pro kio okazas fontoj de filozofiaj informoj îe fruaj kristanaj verkistoj.

La germana Hermann Diels (1848-1922) organizis la doksografojn kaj fragmentojn de la antikvaj filozofoj, per formo, kiu fariûis notinda: Doxographi graeci (= Grekaj doksografoj), 1879.

5. Dum mezepoke ne evoluis en Okcidento la historion de la filozofio, same kiel ankaö ne evoluis la historion ûenerale.

Tamen oni uzis ofte rekte plurajn antikvajn tekstojn. Je la unua parto de la 14-a jarcento G. Burleigh publikigis verkojn De vitis et moribus philosophorum (= pri la vivoj kaj kutimoj de la filozofoj), ankoraö en la stilo de Diogeno Laerta (vd 2214.13b).

6. Modernepoke evoluis la historio de la filozofio per la pli klara averto pri la internaj kaözoj de la ideoj de unuj sur tiuj de la aliaj.

Tamen, tiu nova orientiûo progresis malrapide.

Kun sinkretisma tendenco de akordo inter la doktrinoj, Goclenius publikigis Conciliator philosophicus (= Filozofia harmoniigo), 1609.

7. Ekde la 18-a jarcento fariûas la granda diskutado pri kio fakte estas historio de la filozofio, kun la sekva nova maniero verki ûin. Samtempe, tamen oni konservis la platonan kaj aristotelan uzon fari la historian enkondukon por îiu temo pritraktata en formo de tezo.

Krom tiu tradicia kutimo aperas nun la sisteman esploron de la historio de la filozofio. Cetere, aperis ankaö la sociologio de la historia filozofia evoluo (vd), kaj la filozofio pri la historio (vd); la teologio de la historio de la filozofio (vd), la kritiko de la historio de la filosofio (vd). Ofte oni konfuzis la vidpunktojn, farante, ekzemple, sociologion, filozofion de la historio, kritikon, teologion, sub la nomo historio de la filozofio. Îiuj vidpunktoj pravas, kondiîe ke sen konfuzo kun la aliaj.

Dum la sekvanta 18-a jarcento jam notindas kelkaj verkoj pri - kio estas historio de la filozofio:

Deslandes, Kritika historio de la filozofio (Histoire critique de la philosophie, 1730, 1736), kontraö la tradicia maniero;

Johann Jacob Brucker, de la Akademio de Sciencoj de Berlino, Kritika historio de la filozofio (Historia critica philosophiae, Leipzig, 1741, 1744), eklektikisma, îar reprenas la kritikon de la unuaj pastroj al la grekaj filozofoj kaj metas la originon de la filozofio en la praa Moseo.

Elstariûis la esploro de J. Condorcet Skizo de historia kadro de la progresoj de la homa spirito (Esquisse d’un tableau historique des progrés de l’esprito humain, 1793), tre influa pri la rigardo de la historio kiel difinita temo, kaj kun elstaro de Sokrato en la greka filozofio, kaj de la greka en Okcidento

Karl L. Reinhold, filózofo kaj historiisto Pri la koncepto de historio de la filozofio (Über den Begriff der Geschichte der Philosophie, 1791), avertante pri la sendependeco de la historio rilate la naturon mem de la historiata filozofio;

Tannemann, historiisto, Historio de la filozofio (Geschichte der Philosophie, 1798-1819), ankaö kontraö la antaöjuûoj en historio de la filozofio.

8. Vasta laboro pri historio de la filozofio fariûis dum la 19-a jarcento, pri kio jam estas longa kaj riîa la historio de filozofio, kaj kun difinita metodo.

Kvankam la fundamenta karaktero de la historio estas kronologia, la historia de la 19-a jarcento insistas pri aliaj internaj kriteriorioj de kunordigo, kelkaj pli analizaj, aliaj pli sintezaj.

Principe, tiuj internaj kriterioj pravas, sed ili tamen devas estis konsiderataj de la filozofio mem, kaj ne de la historio. Efektive, filozofio estas io sistema, kaj ne povas ekzisti konkrete sen esti, ekzemple, aö empiriisma, aö racionalisma, aö realisma, aö ideisma, ktp. Apartenas al historio konstati tiujn faktojn kiel temon, kaj ne kiel tasko mem de la historio.

Kompreneble, pro la interdisciplinaj interrilatoj, la historiisto elektas fari la historion de tiuj temoj kiuj falas en la intereso de aliaj disciplinoj; sed tion li faras konscie pri la interdisciplina interrilato de la sciencoj.

La klasifikado fare de la historiistoj per sistemoj fariûis ofta dum la 19-a jarcento, kaj kreskeme pli objektive, tio estas, pli neötrale; kontraste, sektismaj historiistoj elektas laö sia propra sekto, partio, aö ideologio.

La interna unueco fariûas per elekto de fundamentaj gravaj temoj, kies malsama solvo dividis la doktrinojn, kaj koncernaj filozofoj.

Jen la metodo de J. M. Dégerando, franca politikisto kaj eklektikisma filozofo, aötoro de Kompara historio de la filozofio (Histoire comparée des systèmes de philosophie, 1804); li akcentis la originon de la kono, kiel îefa distingilo de la sistemoj.

Post dekoj, la eklektikisto Victor Cousin adoptis la saman vidpunkton, en sia Ûemnerala historio de la filozofio (Histoire générale de la philosophie, 1867).

A. Comte (1798-1857) proponis sociologian principon, kiun li supozis gvidi la historian disvolviûon de la homa penso. Certe la socia interago de kaözoj okazas, kaj ankaö okazas la individuaj kaýzoj, îiuj determineblaj per la empiriisma scienco.

Sed la specifa historia vidpunkto de la historio estas subtile alia.

Distingis Comte inter teologia penso, kiu progresas al la metafizika (pure racionalisma), kaj fine atingas la sciencian, kiu estas nur pozitiva. Krom tiuj ûeneralajn historiajn prikonsiderojn, Comte ne verkis historion pri la filozofio.

Hegel kreis filozofian sistemon reduktanta îion al dialektika progreso, ankaö la historian evoluon. Ekzistas nur unu speco de filozofio en diversaj stadioj de disvolviûo.

Laö tiu orientiûo Hegel verkis faman tekston, nome Lecionoj pri historio de la filozofio (Vorlesungen über der Geschichte der Philosophie, 1833-1835).

9. Ekde la parto de la 19-a jarcento kaj transiro al la 20-a jarcento notindas, ke la historiografio fariûas kreskeme pli objektiva, per la simpla rekta konstato de tio, kio okazas. Principe, la konstato estas sinteza juûo; sed la ûeneraligo fariûas per analizo, per kio estas malkovrataj la implicoj kaj la induktaj rezultoj.

Eduard Zeller (1814-1908), folasante parte hegelismon favore de neokantismo, verkis trakta¼ojn øis tiam egle la plej bonajn:

La filozofio de grekoj (Die Philosophie der Griechen,1844-1852);

Historio de la germana filozofio ekde Leibniz (Geschichte der deutschen Philosophie seit Leibniz, 1873);

Grekaj Doksografoj (Doxographi graeci, 1879).

Notindas la verko de Friedrich Überweg (1826-1871) Fundamentoj de la historio de la filozofio (Grundriss der Geschichte der Philosophie, 1863-1866), reellaboritaj de Max Heinze, kaj poste de aliaj, per pligrandigo, ûis 18 volumoj.

Wilhelm Windelband(1848-1915) verkis la historion de la filozofio kiel granda sintezo, en kiu la doktrinoj estas rigardataj kiel inter si rilatigitaj:

Historio de la moderna filozofio (Geschichte der neueren Philosophie, 2 vol.878-1880);

Historio de la filozofio (Geschichte der Philosophie, 1902.

Charles Renouvier (1815-1903), en Francio, lasis la principon de interna neceso de la historio, karakteriza de Comte kaj Hegel. Verkoj:

Skizo de sistema klasifikado de filozofiaj doktrinoj (Esquisse d’une classification systématique des doctines philosophiques), publikigita julie 1892 en La critique religieuse;

Analitika filozofio de la historio (Philosophi analytique de l’histoire, 4 vols., 1896-1898).

Li avertas pri du ne redukteblaj metafizikoj - libereco kaj determinismo - kiu dividas jam fundamente la filozofiojn.

Dum la 20 jarcento la historiistoj de la filozofio estas precipe atentaj al periodeco de la historio, kun malpli da atento al la metahistoriaj elementoj de la historia kaözeco de la aferoj kaj ideoj.

FILOZOFIO. Historio de la...(kiel scienca disciplino). 2215.

1. Unue okazas la efektiva historio de la filozofio (vd 2216), tiu fenomeno aý okazaëo tra la tempo. Post tiu fakto venas la historio de la filozofio kiel scienca disciplino, - jen la nuna temo. Æefa celo de tiu scienco estas pruvi, ke la filozofio ekzistis tra la tempo kaj kun kia specoj de sistemoj, kun kia intenseco kaj kun kia varieco de tendencoj.

La unua historio de la filozofio (la pasintaj faktoj) fariûis temo de la dua (la disciplino).

Nuance, okazas ankaý la historio pri la historio de la filozofio kiel scienco (vd 2215); sed pri tiu tria vidpunto ne estas nun la temo.

Kiel pri îiu scienco aö branîo de scienco didaktike organizita por la instruo, oni metu paragrafojn por klarigi la difinon. La tutaëo de îi temoj, kiam situas je la komenco de trataëo de Historio de la filozofio, estas kutime nomata Enkonduko en la filozofion pri historio

2. Gravas la difino pri historio de la filozofio, îar historio apartenas al la sciencoj de la spirito, kaj pro tio ûi ne tuj precize estas komprenata. Kiel empiria scienco, historio pruvas, ke ekzistis pasinteco; sed kiel historio de la penso, historio de la filozofio pruvas, ke ekzistis pasinteco en la pensantaj kapoj de la filozofoj.

Formale difinita, historio de la filozofio temas pri la filozofio en la pasinteco, per sistema pruvado, kiel ûi aperis kaj disvolviûis en la subjektivaj homaj mensoj. La demando ne estas rekte pri la objektiva vero de la filozofio atingata, sed pri la filozofio efektive elpensata de la filozofoj.

Oni avertu, ke ne ekzistas objektiva filozofio, sed nur la filozofio en ies kapo, kiu subjektive elpensas ûin (vd 2217.3).

La objektiveco estas nur io abstrakte prenata, kaj kio estas en ies kapo. Se îiuj subjektoj malaperus, ankaö îesus tion, kio estas abstrakte nomata objektiva filozofio kaj ûenerale objektiva penso.

3. Historio estas ankaö genetika, montrante rilatojn de kaözo kaj efikoj en la pasinteco. Ûi ne estas ja nur fenomenologia priskribo de stabiloj faktoj.

Ekde la faktoj, asertataj per sinteza juûoj, historio eniras ankaö la virtualaëojn, analize (indukte) kaj sinteze (dedukte), celante precipe, kiel jam dirite, la kaözojn.

Ideoj facile interagas; pro tio gravas la historia sociologio de la penso, precipe la sociologio de la filozofiaj pensoj.

La antikvaj historiistoj de la filozofio restis precipe en la faktoj, ekzemple de la biografoj, verkoj, doktrinoj. Koncerne la doktrinojn, tiuj estis notitaj preskaö nur kiel faktoj, malmulte kiel interagantaj fenomenoj.

Modernepoke oni avertis pli klare pri la internaj kaözoj de la ideoj de unuj sur tiuj de la aliaj. Efektive, kaözoj ankaö apartenas al la realo. Ne nur estas kaýzoj en la de la fizikaj aferoj, sed ankaö de tiuj de la spirito. Jen la genetika historio, tre utila por la historia kompreno de la filozofio.

Gravas ankaö la ekstera interago de la filozofiaj ideoj kun la ekonomiaj kaj sociaj faktoj, kun la discolviûo de la tekniko kaj scienco.

Religioj îiutempe influis la filozofion. Principe, la fundamentaj elementoj de la religio apartenas al la filozofia esploro. Kaj tiuj temoj gravas en si mem. Sed, aldone, la tradiciaj religioj kredas je apartaj revelacioj; precipe tiuj religioj, en la pasinteco (pli ol nuntempe), influis el la ekstero la filozofion, kiu fariûis, laö la kazo, pagana filozofio, juda filozofio, kristana filozofio, islama filozofio, hinduisma filozofio, budhana filozofio.

Sed historie valora filozofio filozofio, kiam evoluis la teknikoj je la 5-a jarcento antaýa la kristana erao. Homoj lernis per la tekniko la rilatojn inter kaýzo kaj efiko. Ekde tiam komencis la malapero de la magia penso kaj kreskis la logika penso.

5. Komparo estas ankaö tasko de historio de filozofio: komparo de la biografioj, de la verkoj, de la doktrinoj, precipe de tiuj lastaj. Sed ne apartenas rekte al la historio de la filozofio deklari, post komparo, ke doktrino estas vera, alia falsa.

Sed tamen, la historiisto povas kompari la doktrinojn kun sia propra vidpunkto, kaj opinii pri la vereco, aö falseco, pri la subtileco aö supraëeco; sed tiu estas aldona didaktika iniciato, foje utila, sed ne estas en si mem tasko de historio de la filozofio.

Tamen, povas aparteni al historio de la filozofio, konstati, per komparo, îu unu doktrino estas egala aö kohera kun alia, îu øi ne estas; ekzemple, decidi îu platonismo koheras kun kristanismo, îu aristotelismo kun islamismo; îu kristanismo kaj gnozo interrilatas.

Kelkaj modernaj historiistoj konservis la platonan stilon de ridindigo de la filozofioj, kiujn ili taksas falsajn; laödo de tiuj, kiujn ili konsideras verajn, aö pli akcepteblajn.

Aristotelo uzis didaktike la historion de la filozofio nur por taksi la filozofiajn ideojn rilate la tezon de li defendata. En didaktika kunteksto, tiu uzo de la historio de filozofio estas korekta, kaj tre efika en la esploro de la vero. Sed tiu uzo ne povas esti la historio en si mem. Tiu uso jam supozas la historion de la filozofio jam plenumata, por esti poste uzata.

En historio de la filozofio oni nur povas taksi relative; ekzemple, kiel jam dirite, la ideoj de kontraöaj filozofioj estas veraj aö eraraj unu rilate la aliajn. Sed tio estas rekte ne veron aö malveron, îar nur estas kompara historio, per kiu oni konstatas la diferencojn inter filozofioj.

6. Selekto de la plej signifaj filozofiaj fenomenoj estas unu el la taskoj de historio de la filozofio. Kompreneble, pro la kvanto de faktoj estas necese elekti nur kelkajn. Sed en tiu selekto, la elekto obeas kriteriojn. Unue, la elektitaj faktoj devas esti sufiîaj por resti kiel montraëeto. Due, îar la graveco de la faktoj ne estas egalaj, estas necesa la prefero de la fenomenoj kiuj per si mem estas sufiîe interesaj. Trie, en kazo de hipotezoj, estas elektitaj fenomenoj kiuj servas al pruvo.

Scienco estas sistema, îar ûi metas la faktojn enkadre de pli vastaj hipotezoj, per kiuj pli amplese ili estas komprenataj. Kiam pluraj similaj fenomenoj sugestas iun hipotezon, ûi estas proponata por pli vasta esploro. Per tiu procezo la esploro gajnas preferan direktivon, en la selektado de faktoj, kiuj kreskeme konfirmas kiel definitivan eksplikigan doktrinon.

Laýmaterie, la divido de historio de la filozofio fariøas per la historiitaj faktoj. Tiu materia divido ordinare fariøas per landoj, regionoj, urboj, kaj ankaö per temoj, sistemoj, doktrinoj.

Îar historio estas empiria scienco, la trovo de la efektivaj dividoj dependas de konstato. Post kiam estas konataj la donitaëoj, la historiisto ordigas ilin, por atingi pli ol la simpla konstato.Sekve, la historiaj dividoj apartenas al konsisto mem de la historio, kiu per tiuj dividoj kompletiûas.

8. Oni konsideru, ke tempo ligiûas al spaco, kaj al aliaj cirkonstancoj, per kiuj la tempodaöro de la faktoj estas atingataj de diferencoj, per kiuj ili estas:

- unue simple diakronaj, restante simple laölonge de la tempo;

- due sinkronaj, restante samtempaj, sed kun diferencoj, foje nomataj anakronismaj, precipe rilate malproksimajn regionojn.

Îiam okazas la diakrona aspekto, îar la fenomenoj daöras per sinsekvo en la tempodaöro; kelkaj estas stabilaj, sed multaj estas anstataöigataj de aliaj. Kaöze de la spaco, ankaö îiam okazas sinkronaj okazaëoj.

9. Diakrone, historio de la filozofio dividiûas per konkretaj tempoj en epokojn, periodojn, fazojn, kaj per tempoj abstrakte indikitaj, en milojn, jarcentojn, dekojn, jarojn.

Oni avertu ke epoko (vd), periodo (vd), fazo (vd) estas konkretaj tempoj, markitaj de la tempodaöro de iu îefa okazaëo, kiu ne dependas de matematike preciza tempa longeco; malsame, tempoj indikataj per miloj, jarcentoj, dekoj, jaroj estas tute precizaj, kaj pro tio ili mezuras pli abstrakte la tempon.

Estas konata la divido de historio de la filozofio en antikvan, mezepokan, modernan.

Pri la antikva filozofio ankaö estas tre konada la redivido en periodojn; la antaösokratan, la sokratatan, la postsokratan (heleno-romiana).

Por krei tiajn dividojn ka subdividojn estas necese praktiki la historion mem, por empirie malkovri ilin. Kiel jam avertite, unue oni konstatas la donitaëojn de la historio, kaj poste plibonigas tiujn konojn per la divido kaj klasado.

La diakrona divido de historio de la filozofio en epokojn, periodojn, fazojn prezentas la saman tendencon de divido de la ûenerala historio. Kvankam ne necese, tiu paralelismo estas sociologia rezulto de la homogena evoluo de la homaj okupiûoj.

Kiam ekzemple, evoluis la teknikoj îe la grekoj, samtempe evoluis la logikeco de la penso; teknikisto komprenas, per la îiutaga sperto, ke okazas proporcio inter kaözo kaj efiko; se per tiu praktiko evoluas la mensa logikeco, okazas ke li ankaö pli logike pensu pri ûeneralaj temoj, ekzemple pri la filozofiaj.

Sed inverse, la filozofia evoluo povas instigi la teknikan evoluon, kaj gvidi la tutan civilizacion.

Cetere, filozofio kaj scienco destiniûas ne nur al la teoria kompreno de la realo, sed ankaö al la ïanûiûo de la realo, por ke tiu îi servu al homo. Sekve îiuj grandaj ïanûiûoj tra la jarcentoj kaj miloj ligiûas kun la filozofio kaj scienco.

Kompreneble do estas iom da senco en tiu fakto, per kiu la historio de la filozofio dividiûas en antikvan, mezepokan, modernan, preskaý same kiel la ûenerala historio de la civilizacio kaj politika evoluo de la homaro.

10. Pro la materia multobleco de la fenomenoj, ili povas okazi samtempe, kaj estas pro tio sinkronaj. Kaj tiu sinkroneco faciligas la materian variecon.

Sinkronaj estas la historiaj filozofiaj fenomenoj de pluraj landoj; kelkaj estas sinkronaj kun universala influo, kelkaj sinkronaj kun nur regiona influo.

Samtempe, ke la filozofiaj fenomenoj estas sinkronaj, ili estas ankaö diakronaj, îar ili havas sian tempan sinsekvon.

Konsiderinte, ke la sinkronaj fenomenoj ne egale interrilatas, oni serîas vidpunkton por klasifiki ilin.

Sistema vidpunkto estas tiu, kiu konsideras aparte tion, kio estas ûenerala al îiuj fenomenoj, kaj tion, kio estas de apartaj grupoj. Jen la divido en ûeneralan historion kaj specialan historion. Tiusence, okazas ûenerala historio de la filozofio kaj speciala historio de la filozofio.

11. Per multaj vidpunktoj eblas subdividi, por organizi sinkrone la historion de la filozofio.

En abstrakta subdivido nur atingeblas malrekta sinkrona ordigo. Tio okazas en subdivido per la interna vidpunkto de la filozofio mem (sed ne de la diakroneco kaj de la sinkroneco); sed kiel dirite, eblas ordigi, almenaö malrekte, la sinkronajn fenomenojn.

La interna divido fariûas unue laö la temoj, per kiuj dividiûas la filozofiaj sciencoj; ekzemple, historio de logiko, de la gnozeologio, de la ontologio, de la metafiziko, de la etiko, de la politikaj filozofiaj ideoj, de la estetiko, ktp.

Oni povas dividi abstrakte ankaö laö la fazo de la esploro; ekzemple, historio de la filozofiaj terminoj, de la filozofiaj principoj, de la filozifa sistemigo.

Aö abstrakte dividi laö la konkludoj de îiu aparta speco de sistemo; ekzemple, historio de la skeptikismo, de la dogmatismo, de la ideismo, de la realismo, de la racionalismo, de la empiriismo (pozitivismo), de la relativismo, de la intuicionismo.

Sed, îar sinkroneco okazas konkrete, la sinkrona organizado de la historiaj faktoj fariûas en la konkreta kampo mem de la okazintaëoj. La speciala historio de la filozofio povas esti rigardata profite kiel ûi okazis en la kapo de filozofoj individue, de filozofoj de nacio, kaj fine de filozofoj de la tuta mondo samtempe.

Gravas la individua filozofio, îar la kapo de filozofo estas la deirpunkto de la filozofiado; genia filozofo tre influas siajn samtempulojn.

Ankaý gravas la regiona filozofio (aö landa, aö nacia), îar la kolektivoj operacias pli forte kun la proksimeco de la individuoj; cetere, la apartigo de la naciaj lingvoj fortikigas la samlingvanojn rilate la grupojn de aliaj regionoj.

Fine, gravas la universala filozofio, kontraste al regiona. Sed universala filozofio nur okazas, se la fenomeno efektive agas sinkrone en la tuta mondo. Efektive tiuj influoj okazas precipe ekde la 16-a jarcento.

Estas konate en historio de la filozofio, ke kelkaj fenomenoj restas regionaj, aö naciaj; aliaj agas internacie. Precipe je la komenco, la historio de la filozofio okazis preskaö izola en Okcidento kaj Oriento. Kreskis la influo de Okcidento, ûis kiam modernepoke fariûis la definitiva interaga universaleco de la fenomenoj, kvankam multaj restas nur regionaj.

Sinkrone, okazas do la universala historio de la filozofio kaj la naciaj historioj de la filozofio.

Didaktike, oni povas apartigi la studadon de la historio de la filozofio en izolitajn artikolojn; sed ne eblas fari tion plene, sen averti, kiam naciaj filozofiaj fenomenoj dependas de la internacia influo; inverse, sen averti, kiam nacia filozofia fenomeno havis efikon ekstere.

FILOZOFIO. Okazinta historio de la ... 2216.

1. Kutime, oni asertas, akorde kun Aritotelo, ke la sistema filozofio komenciûis kun Taleso el Mileto, de la 6-a jarcento a. K. , kaj ke tuj estos disvastiûinta en la helenan mondon, tiam etendiûanta ekde la malgranda Azio ûis la suda regiono de Italio.

Antaö tiu helena tempo, jam estis aperinta la civilizacio en Egipto (vd), Babilonio (vd), Irano (vd), Fenicio (vd) kaj Sirio (vd). Sed la sistema esploro, de tekniko, scienco kaj filozofio okazis pli sukcese nur en la helenaj urboj. Precipe koncerne al filozofio, post iom da tempo ûi centriûis en Ateno (vd).

En aliaj regionoj de la mondo, - Hindio kaj Îinio - ankaö aperas iniciatoj en la kampo de la filozofio. Nur post okazos la kontaktoj inter okcidenta kaj orienta filozofio. Sed la okcidenta fariûis multe pli signifa en la ûenerala filozofia agado. El îiuj fariûis la okazinta historio de la filozofio.

Historio de la filozofio pruvas, ke tiel okazis en la pasinteco. Sisteme, unue tiu historio pruvas tiujn ûeneralajn liniojn, poste iras al detaloj (vd h-000 ks). Nun la temo estas nur pri la ûeneralaj linioj.

2. La antikva epoko de la filozofia historio estas, en Okcidento, kulture markita de la personeco de Sokrato (469-399 aK) kaj partopreno de Platono kaj Aristotelo. Pro tio dividiûas la filozofia movado de la antikveco en tri periodojn, valida precipe por la greke verkita filozofio:

- Antaösokrata periodo (vd 0334), okupiûinta precipe pri la naturo;

- Sokrata periodo (vd), pri la homo; P

- Postsokrata periodo (vd), aý Heleno-romia periodo, precipe pri la etikaj valoroj.

Restas nur fragmentoj de la skribaëoj de la antaösokrataj filozofj, kiuj tamen valoras, îar cititaj de la posteuloj.

Kompense, de la sokrata periodo oni konservis la kompletan verkaron de Platono (427-347 a. K.) kaj preskaö kompletan de Aristotelo (384-322 a. K.); kompreneble, tiu konservo okazis pro la elstara penso de tiuj du plej konataj filozofoj de la tuta homaro.

Preskaö miljaro longa estas la postsokrata periodo de la antikva filozofio. Elstaras du neoplatonanoj Ploteno (î. 205-270), Aögusteno (354-430), kies verko ankaö konserviûis. Tiel same gravas la verkoj de la komentariistoj de Aristotelo kaj multaj de stoikistoj.

3. Mezepoka filozofio komenciûas (vd) - post la falo de la okcidenta Romia Imperio, 476.

Dum la 4-a jarcento, pro la kresko de la ûermanaj nacioj en centra Eöropo, la politikaj kondiîoj rapide ïanûiûis kaj tiel profunde, ke en Okcidento vere finiûis unu epoko. Tiu ïanûiûo montriûas ankaö en filozofio:

- diakrone, rilate la pasintecon;

- sinkrone rilate la plurecon de regionoj - de la okcidenta latina filozofio, de la orienta greklingva bizancia filozofio, de la islama (araba) filozofio.

La Romia Imperio translokigis sian îefurbon en 330 p. K. Al Bizanco, sub la nova nomo Konstantinopolo (hodiaö Istanbulo) per decido de la Imperiestro Konstanteno la Granda. En tiu strategia situo, la imperia îefurbo sukcesis rezisti ûis 1453, dum la tuta Mezepoko.

La novaj popoloj - la barbaroj -, de tempo al tempo invadis la okcidentan imperion, kiu falas definitive en 476. La bizancaj imperistroj influas en Italio , kaj foje ili provas la rekonkeron kaj reunuiûon de la Imperio, sed vane, îar definitive restis kiel venkantoj la lombardoj, frankoj, angloj, saksoj, vizigotoj en Hispanio, Sveboj en Luzitanio.

La novaj popoloj, elvenintaj el la sovaûaj arbaroj en la okcidentan Roman Imperion, rapide evoluis pro influo de la antaöaj socioj.

Cetere, îe la primitiva homo tre valoras la religiaj celoj. Pro tio la kristana eklezio, kiu jam venas organizita el la roma imperio, sukcesas influi la novajn popolojn. Efektive la ekleziuloj pozitive kontribuis al la kolektiva plibonigo de la sociaj kaj kulturaj kondiîoj en tiu nova okcidenta Eöropo.

Tamen, ankaý malbone agis la Romkatolika Eklezio, æar øi provis pli kaj pli starigi la teokration. Dum la tuta mezepoko oni vidos la lukton inter la politika povo de la princoj kaj la roma eklezio.

Cetere, la mezepoka popolo vivas servutece, dum nobeluloj kaj ekleziuloj ruzece dividas inter si la estradon.

La mezepoka eduko, kiel jam en la stoikisma kaj neoplatonisma Romia Imperio, estas moralisma, îu en la latina Okcidento, îu en bizanca regiono, îu en la islamaj landoj.

En Okcidento nur la nobeluloj kaj religiuloj lernas intelekte, unuj por estri, la aliaj por gvidi la ritojn. La amaso restis analfabeta. La instruistoj ûenerale estis religiuloj. Konsekvence oni preskaö nur trovas en Mezepoko, la filozofion îe tiu îi socia tavolo. Ankaö pro tio, la mezepoka filozofio limiûas al religiaj kaj moralaj aferoj; la filozofio aperas preskaö nur kiam ûi rolas la eksteran funkcion de antaösupozo de la religio. Pro la ligiteco kun la skolo, ûi nomiûis simple skolastiko.

4. La subdivido de la mezepoka latina skolastiko en periodojn obeas la ideon, laö kiu la 13-a jarcento, markita de Tomaso el Akvino kaj fondo de la universitatoj, estis pinta:

- Frua mezepoka filozofio;

- Centra mezepoka filozofio;

- Fina mezopoka skolastiko.

Cetere, îiu periodo havas apartajn fazojn, pri kiu estas avertendaj, precipe rilate la fruan mezepokon.

Tute je la komenco ne okazis ûenerala centro de influo. En la Italio de Ostrogotoj, elstariûas Boecio, speco de patro de la latina skolastiko.

Dum la 8-a jarcento frankoj konkeris la hegemonion de la okcidenta Eöropo, kaj ili ordigas la lernejo-sistemon. Sekve de la Karolida Renesanco, - tiel nomata, îar atribuita îefe al la karolidaj regnoj, - la unua mezopoka filozofia periodo subdividiûas en : Preparan fazon (de antaö Karlo la Granda), Renesanca fazo (de la 9-a jarcento), Dekadenca fazo (ûis îirkaö la jaro 1073, kiam elektiûis la Papo Gregorio la VII-a).

La dua mezepoka periodo de la latina skolastika filozofio estas la granda marko de la 13-a jarcento.

La antaýpreparo de tiu dua periodo jam okazis en la fino de la 11-a jarcento, kiam kreskis la papa influo kaj firmiøis la eliteca la figuro de episkopoj kaj kardinaloj.

La lernejoj organiziûas kiel sindikatoj per la nomo de universitato. La interrilatoj kun la arabaj sciencoj kaj filozofio enkondukis novajn tekstojn kaj la intereson pri Aristotelo anstataö Platono.

Estiûis latinaj grandaj majstroj - Anselmo, Petro Abelardo, Petro Lombardo, Johano el Salisbury, Aleksandro el Halles, Bonaventuro, Tomaso el Akvino, Duns la skota -, kiuj kreis tutnovan situacion, nomebla ora skolastiko.

La tria mezepoka periodo de la latina skolastika filozofio estas markita de la intereso pri la empiria apogo de la spekulacio.

Dum tiu fina periodo de Mezepoko kreskis pluraj faktoroj de ïanûo de la socio. Burûoj progresas, per komerco kaj invento de industriaj varoj. Humanismaj sentoj invadis la plastikan arton kaj literaturon.

Ïanûiûis ankaý la ekstera situacio de la araboj kaj de Konstantinopolo, kaj sekve de la eöropanoj mem. Sed en Eöropo la ïanûoj estis substance nur de transformo, ne de dekadenco, kaj pro tio okcidenta Mezepoko mem ne falis, sed øi mem simple naskis la Novan Epokon.

Se okazis kelkaj dekadencoj, aliflanke okazis progresoj. Naskiûis nova filozofio, sen la morto de la antaöa, la skolastiko. Parte skolastiko transformiøis kaj parte konserviøis kiel speco de arøenta skolastiko.

5. La bizanca mezepoka filozofio havis sinkrone sian propran evoluon. Sen esti multe influata de la latina skolastiko, inverse ûi influis tiun îi.

Cetere, en Konstantinopolo daöris la antikva helena kulturo kaj la lingvo mem. En 330 kiel nova îefurbo de okcidenta kaj orienta imperio (latina kaj greka), Konstantinopolo restis post la falo de Romo en 476 nur greklingva, dum Mezepoko, øis 1453.

6. La bizanca mezepoka filozofio subdividiûas en periodojn kaj fazojn, preskaö simila al la okcidenta kristana filozofio.

a). La unua periodo de la bizantia filozofio komenciûis, kiam falis la okcidenta imperio kaj etendiûis ekde la 5-a ûis la 8-a jarcento.

Tiu unua fazo de la unua periodo restis pli vigla ol la koresponda fazo de la okcidenta filozofio. Kreskis la oficialaj helpoj al la kristana religio. Estis fondita universitato, en 425, iniciate de la imperiestro Teodozio II, kun 31 profesoroj, el kiuj 3 estas retoroj, 10 latinaj gramatikistoj, 10 grekaj gramatikistoj, 5 sofistoj, 2 juristoj, 1 filozofo ( kodo de teodoro, XIV, 9, 3). La biblioteko en 474 jam havis 120.000 volumojn.

Aliflanke, tiuj diritaj paganaj skoloj de Ateno estis perforte fermitaj en 529, per decido de la imperiestro Justiniano.

Ekde tempe tiuj atenaj skoloj suferis la mankon de la antaöaj lernantoj venintaj el la Okcidento.

Nun ili ankaö suferis la konkurencon de la kristana kaj oficiala universitato de Konstantinopolo. Anstataö helpataj ili esti fermitaj pro ideologiaj interesoj de la kristanaj instancoj.

Dum tiu unua fazo de la bizanca filozofio la araboj ankoraö ne estis detruintaj la bizancan povon en Egipto kaj Sirio, kies îefurboj estas Aleksandrio kaj Antiokio. Sekve la bizanca kulturo, en greka lingvo, ne nur konsistas el Grekio, sed ankoraö el la tuta Oriento.

La filozofoj de la unua fazo de la bizanca filozofio estas la signifaj nomoj de Pseödo Dionizio (î. 485-533), Johano Filipono (en la unua parto de la 6-a jarcento) el Aleksandrio, Johano el Damasko (î. 675-749).

Eble neniu el tiuj tri lekciis en Konstantinopolo mem. Tiu lasta - Johano el Damasko - jam estas sub araba reûimo, sed li ankoraö verkis greke. Okazis ankaö okcidenta signifo rilate tiujn tri bizancajn filozofojn. Pseöda Dionizio kaj Johano el Damasko tuj influos, precipe ekde la 8-a jarcento. Johano Filipono influos ekde la 13-a jarcento, pro la renovigo de la aristotelaj studoj.

b) Ekde la 9-a jarcento, kiel dua periodo de la bizanca filozofio, okazas la tiel nomata Bizanca Renesanco, paralele al le okcidenta Karolida Renesanco. Tio okazas en malgrandigita bizanca teritorio, æar tiutempe jam estis okazintaj la arabaj konkeroj de Antiokio, Aleksandrio, latina Afriko kaj Hispanio.

Dum la Bizanca Renesanco elstariûis Focio (820-891), Johano la Gramatikisto, Leono la Matematikisto, Aretas el Cezareo (860-932).

La kulturo floras denove dum 11-a kaj 12-a jarcentoj en Bizanco. Jen la tempo de kristanaj krucistoj, pro la peto je helpo farita de la bizantia imperiestro al okcidentanoj kontraý la islama ekspansio. Kreskas la internaciaj rilatoj. La venecianoj navigacias ofte ûis Konstantinopolo; foje ili eî konkeris la urbon (1204-1261).

Grandaj nomoj famiûis en la kultura kampo, inter alie Mikaelo Pselos, Johano Italo, Mikaelo el Efezo, Teodoro el Smirno.

c) Dum la lastaj jarcentoj de malforteco, ne disfalas la kulturo en Konstantinopolo kaj multas la erudiciuloj: Mikaelo la Itala (komenco de la 13-a jarcento), Neceforo Blemida (1197-1272), Maksimo Planudes (1260-1310, okcidentano,) maksimo Pakimeres (1242-1310), Pleton (î 1389 îirkaö 1450, kelka tempo en Florenco, Italio), Kardinalo Besarion el Trebizondo (î. 1389-1472) veninta al Romo, Teodoro el Gaza, Androniko Kalisto, Georgo el Trebizondo (1396-1485).

Konklude, pri la ûenerala signifo de la bizanca filozofio, ûi estis la linio de ne neinterrompita kontakto kun la antikveco. Ne estus Bizanco, multo perdiûus okaze de la invado de Eöropo per la novaj popoloj. Kvankam tiuj popoloj estus vigla nova forto por la monda civilizacio, ili tamen komence ne havis la sufiîan kriterion por adekvate profiti la pasintan civilizacion.

Pere de Bizancio muto estis konservita de la pasinta kulturo, kvankam la kristana fanatikeco ankaö detruis multajn verkojn. Sed plurrilate la fina rezulto restis pozitiva. Danke al bizancanoj, heredis la okcidentanoj kaj heredis la araboj, inkluzive turkoj, la klasikan helenan kulturon.

7. La mezepoka araba filozofio (vd) komenciûis enkadre de la bizanca kunteksto de la regionoj konkeritaj, kies kulturo submetiûis al islamo.

Îar en la regiono (precipe en Sirio, frue konkerita kaj ekde 661 sidejo en Damasko de la omiadaj kalifoj) elstariûis la aristotela filozofio kun kelkaj neoplatonaj elementoj, okazis ke ankaö la araba filozofio fariûis aristotela.

Pro la neoplatonaj elementoj, la araba filozofio akcentis la transcendan karakteron de Dio; inter la materia mondo kaj Dio estas la universala intelekto.

Je la unua araba filozofia periodo (7-a, 8-a, 9-a jarcentoj) la araboj okupiûis precipe pri la traduko de la 1-aj grekaj verkoj.

Poste araboj verkas aötonome siajn proprajn kompendiojn; tiu laboro komenciûis ja en la 9-a jarcento kun Alkindo (800-873) el Irano, sed ûi okazos precipe ekde la 10-a jarcento, kun Alfarabio (î. 870-950), el Turkestano kaj enloûinta en Bagdado; Aviceno (980-1037) el Afchana, laste enloûinta en Irano; Algazalo (1058-1111), el Irano kaj loûinta precipe en Bagdado kaj Sirio; Averoeso (1126-1198) el Hispanio kaj la plej notinda araba komentariisto de Aristotelo.

La tradukoj en la latinan de la arabaj filozofiaj kaj sciencaj verkoj okazis precipe ekde la 12-a jarcento. Multrilate la influo sur la latina skolastiko estis bone akceptata. Pri apartaj doktrinoj okazis reagoj, îar ne îiuj doktrinoj koheris kun tiuj akceptitaj de la oficialaj instancoj.

Aparte, pri la juda mezepoka filozofio (vd), direndas ke ûi povis evolui en arabaj regionoj, ne en la kristanaj.

8. La modernepoka filozofio klare distingiûas de la antaöa per la intereso pri la gnozeologiaj esploroj kaj rezultoj. Okazis periodoj de evoluo.

La unua periodo de la moderna filozofio estas nomata kartezia, ankoraö kun realisma tendenco kaj fidanta la racionalismon. La dua periodo estas la kantisma, malpli realisma kaj malfido je la racionalismaj rezultoj.

a) Koncerne la unuan periodon de la moderna filozofio, ûi havis longan fazon de transiro, nomata Renesanco (vd), en kiu estis reprenataj la klasikaj artaj stiloj kaj filozofiajn tekstojn. La definitiva transformo en modernan filozofion okazis pli klare per la teksto de Kartezio, Diskurso de la metodo (1637).

Inter pluraj faktoroj de ïanûo, oni avertas pri la graveco de la falo de Konstantinopolo, konkerita de turkoj, en 1453. Konsekvence, la navigacio de la okcidentanoj serîis novajn vojojn de kontakto per la suda Afriko kaj malkovris Amerikon. La burûaro transformas la ekonomion kaj la princoj perdas sian gravecon, surbaze de la malfortiûanta feödisma sistemo.

Framasonistoj iom post iom transformas sian metian organizaëon en socialan aranûon, kaj adoptas deisman filozofion

Kreskas la scienco, kiu sendependiûas iom post iom rilate la filozofiajn kaj ideologiajn rondojn.

La protestanta reformacio estis speco de rezulto de la Renesanco. Judoj sukcesas pli da libereco en protestantaj landoj. Renoviûas ankaö la skolastiko, nun "skolastiko de arûento", precipe inter katolikoj, sed ankaö inter kelkaj protestantoj.

Paralele al kartezia racionalismo disvolviûis la empiriisma filozofio, precipe en Anglio, kun F. Bacon, Th. Hobbes, J. Loche, St. Mill.

Dum la luma jarcento tiu empiriisma movado disvatiøis en Francion, kun Rousseaj kaj aliaj enciklopediistoj.

b). La dua periodo de la moderna filozofio estas markita komence de la ideismo de Kant (1724-1804), kies verkoj ekde 1770, dato de la verketo De mundi sensibilis atque intelligibilis forma et principiis, ïanûis la direktojn de la moderna filozofio.

Evoluis la filozofio de Kant en la dialektikajn filozofiojn.

En absolutisman ideisman dialektikan filozofion evoluas Fichte, Scheling, Hegel.

En meteriisman dialektikan direkton iris la realismaj elementoj de la kantia filozofio: Herbart, Schopenhauer.

Simila realismo esploris la filozofoj de valoroj: Lotze, Scheler, Windelband.

Al la sama ûenerala kadro de la realisma kantia flanko apartenas certameniere la ekzistencialistoj: K. Jaspers, M. Heidegger, J. P. Sartre.

Dum la periodo de la moderna filozofio kreskis la movado de empiriismo (vd), kun la variantoj nomataj fenomenismo (vd), pozitivismo (vd), neopozitivismo (vd), neorealismo (vd), pragmatismo (vd), relativismo (vd).

10. Nuntempa filozofio jam ne dependas de unu homo, aö de grupo, aö de fama universitato, aö de lando. La rimedoj de komunikado donis al la granda publiko kaj al la intelektularo tute novan situacion.

11. Orientaj filozofioj penetris Okcidenton precipe ekde la 19-a jarcento. Tio okazis en religia kunteksto, kiam individuoj sentis mankojn en okcidentaj religioj, kaj pro tio tendencis aliri al aliaj fontoj de penso.

Cetere, la orienta penso enhavas kelkajn avertojn pri kiuj fariûis serioza atento.

FILOZOFO (+). 2217.

Gr: N 4 8 ` F @ N @ H , -@ < (adj kaj subst). L: philosophus, -i.

A: philosopher. F: philosophe. G: Philosoph. H: filósofo. I: filosofo.P: filósofo. R: (filósof).

1. Etimologie, filozofo devenas el la greka adjekivo N 4 8 ` F @ N @ H (= amanto de la arto, de la scienco, erudiciulo, filozofo), kunmeto el N \ 8 @ H (= amiko) kaj F @ N \ " (= saûo, kapablo, prudenteco). Aliaj grekaj formoj estas: N 4 8 @ F @ N X T (= serîi konojn, mediti, filozofii), N 4 8 @ F @ N \ @ (= amo al scienco, al studo, filozofio), N 4 8 @ F @ N \ " (= filosófico).

Substantiva radiko. Vortformoj: filozofo, filozofi (ntr), filozofio (vd), filozofia, filozofii (ntr). Proksima radiko: filozofemo (vd).

2. Apartaj historiaj versioj okazas pri la formado de la vorto filozofio, unu ligita al Heraklito el Efezo, alia al Krezo, ankoraö alia, kaj pli disvastigita, al Pitagoro.

a). Historie, unue aperis la adjektiva vortformo N 4 8 ` F @ N @ H (= filozofa), atribuata al Pitagoro.

Sed la plej malfrua teksto enhavanta ûin estas de Heraklito (î. 544-484):

"La homoj amantaj la saûon (philosophous) havas vere multon por lerni" (H. Diels, Frag. 35, citita de Klemento el Aleksandrio, Tapiïoj, v. 141).

b) Kelkaj dekoj post Heraklito, la historiisto Herodoto (+425) ankaö uzis la vorton, metinte ûin sur la lipojn de Krezo, reûo de Lidio, alparolanta al Solono, veninta el Ateno:

"Mi aödis ke vi trairadis multajn landojn, kiel filozofo (hos philosofeon), por observi ilin" (Historio, I, 30).

c) Heraklito el Ponto, en verko malaperinta, sed sur kiu apogiûas Cicerono (el la unua jc. a.K.) kaj Diogeno Laerta (I, 12) (el la 3-a jc), oni nomis (= saûuloj), al homoj okupiûintaj pri aferoj diaj kaj homaj, kaj ke Pitagoro mem, pro modesteco, diris esti nur amiko de la saûo (= filozofo).

Eble ne estas vera la mafrua versio, laö kiu Pitagoro (î. 500 a.K.) kreis la nomon filozofo. Li mem nenion verkis; nek liaj disîiploj parolas pri tio. La plej antikva tiaspeca informo venas de Cicerono (106-43 a. K. ) kaj ûi povas esti interpreto kreita de tiutempaj neopitagoranoj kaj neoplatonaj rondoj.

"Îiuj tiuj , kiuj dediîis sin al la studo, per la pririgardo pri la estaëo, estas konsideritaj saûuloj (F @ N ` 4 ); kaj tiu nomo restis ûis la tempo de Pitagoro, kiu demandite de la Princo de Leonto, kun kiu li pridiskutadis saûe kaj abunde, sur kio li îefe apogiûas, li respondis: Neniun arton li sciis, sed li estis filozofo, aö amanto de saûeco (artem se scire nullam; sed esse filosofon, sive sapientiae amatorem aut studiosoum - Cicerono, Tuskulanaj Disputoj, L.5, î. 3, § 8-9).

La samon asertis Diogeno Laerta la 3-an jarcenton p.K., pli detale kaj pli kredende, îar apogita sur Heraklito el Ponto, siavice amiko de la pitagoranoj kaj konanto de la platona kaj aristotela tradicio:

"Pitagoro estis la unua, kiu nomis sin mem filozofoj en konversacio kiun li havis kun Leon, reûo de la sicionanoj aö filasioj, laö aserto de Heraklito el Ponto en sia eseo Pri la letargio: neniu homo estas vere saûa, diris li, nur dioj estas tiaj. Antaö li, la filozofio nomiûis saûo kaj oni donis la nomon de saûulo al tiuj kiuj profesiis per ûi, tio estas al tiuj kiuj alvenis al la plej alta perfekteco de la animo. La vorto filozofio kontraöe signifas nur la amon kaj la scion de la saûeco. La saûuloj estas nomataj ankaö sofistoj; tamen, tiu îi nomo ne estis rezervata nur al ili; ûi ankaö uzatas por nomi la poetojn" (D. Laerta, Pri la vivo de la filozofoj, I, 8).

Eble ankaö Cicerono, kiu ne menciis la fonton, prenis rekte aö malrekte la informon pri Pitagoro el Heraklito el Ponto; ambaö la praj fontoj havus do la saman orininan fonton kaj estus egale senbazaj kaj estus nur transfero ûis ni de la neopitagoranaj kaj neoplatonaj tradicioj, kiuj tendencis atribui îion al la unuaj majstroj, aö al Platono, aö al Pitagoro.

Koncerne al vortoj F @ N ` H (= saûa) kajF @ N 4 J Z H (= saûulo), ili estis la oftaj nomoj por la plej saûaj homoj. Tiel estis nomataj precipe tiuj de la listo konata kiel "sep saûuloj" de la malnova Grekio, inter ili Solono, Taleso, Pitagoro. Tiuj prestiûaj nomoj etis ankaö tiu de la majstroj pri îiu scienco dum multaj jarcentoj, kiam la orakolo de Delfo asertis pri Sokrato, ke li estas la plej saûa inter la homoj, ûi komparis lin al la saûuloj laö la uzata senco de tiuj vortoj, ne en iu alia speciala senco.

3. Filozofo, en faka senco, estas tiu, kiu okupiûas pri filozofio (vd), tio estas pri raciaj temoj, ne rekte empirie atingeblaj.

Nuance, saûulo diriûas de tiu, kiu altkvalite kaj ûuste kapablas juûi kaj rezoni, dum filozofio diriûas pri speco de fako, dirita racia, kontraste kun alia, tiu de la empiria scienco. Erudiciulo (vd) estas tiu, kiu scias multe pri multaj aferoj, dum filozofo ne rekte signifas scii multon, sed scii sian apartan fakon, kiel jam dirite.

En analoga senco, filozofo estas individuo en trankvila animstato, surbaze de koncio de kono praktike akirita pri la avantaûo toleri la malfeliîojn. Tiu toleremo inkluzivas la oftajn maloportunecojn kreitajn de la îirkaöantaj homoj. Kompreneble, la analogeco situas en tio ke, por atingi tiun praktikan sciencon pri la avantaûo de la toleremo, estas bezone iom da filozofiado

.

Kiel abstrakta kaj substantiva nomo, N 4 8 ` F @ N @ H (= filozofo) aperas unuafoje en la platona verko Protagoro; denove en Simpozio (203a), Fedro (278d). En tiu lasta:

"La nomo sofisto, Fedro, ïajnas al mi tro granda kaj nur adekvata por la dieco. Tiu de amiko de la saûo (filozofo), aö iu alia simila, tamen, taögus plibone, kaj ne estus tiel malakorda".

Sekve, kiam Platono lekcias en la Akademio, fondita îirkaö 387 a.K. Jam cent jaroj post Heraklito, la nomo de filozofo jam estas tre ofta, kaj tiu de sofisto jam havas siajn aîajn nuancojn.

4. Oni rimarku la subtilan distingon inter filozofo kiel subjektiva portanto de la filozofio, kaj la filozofio objektive sendependa de la filozofianto.

En pli larûa instanco, per la sama konsidero oni distingas inter la pensisto, kiel subjektiva portanto de la penso kaj la penso objektve en si mem.

Abstrakte, oni parolas pri la objektiva penso, pri la objektiva scienco, pri la objektiva filozofio; sed fakte tiuj objektivaj formoj de penso de scienco, de filozofio nur ekzistas en la kapo de subjekto, kaj do efektive aö konkrete nur ekzistas subjektiva penso, subjektiva scienco, subjektiva filozifo (vd). Oni nur zorgas ke la subjektiva alproksimiûu kiom eble de la objektiva.

Abstrakte, oni konsideras, ke la objektiva filozofio estu la vera, kaj ke îiuj filozofoj celas la veron, tio estas la objektivan filozofion. Se eventuale iuj filozofoj atingas la veron, almenaö pri kelkaj temoj, ili havas subjektive la objektivan. La supraj prikonsideroj gravas en gnozeologio (vd) kaj por la formala difino de historio de la filozofio (vd).