FIKCIO. 2192.

L: fictio, -onis.

A: fiction. F: fiction. G: Fiction. H: ficción. I: finzione. P: ficção. R:

1. Etimologie, fikcio devenas el la latina fictio (= kreo), siavice el fingere (=modeligi).

Substantiva radiko. Vorformoj: fikcio, fikcia, fikcii (tr).

2. Fikcio estas literatura ûenro, kies temo okazas nur image. Sed tamen okazas logikeco en la agado. Pro tio, fikciaj temoj kapablas krei mesaøon, pri kio restas la intereso de tiu arto.

Kiel sciate, îiu konsiderinda diferenco de temo, aparte influas la esprimmanieron kaj pro tio okazigas specifan ûenron. Fikciaj temoj kontrastas kun la realaj temoj, do ankaö kiel ûenro de esprimo.

3. Specoj. Pro la granda diverseco de la imageblaj temoj, fikcio redividiûas en diversajn aliajn specojn de ûenrojn.

Laöforme, fikcio povas esti proza fikcio, poezia fikcio.

Laömaterie, do rekte, laö la temoj estas denove pluraj la specoj de fikciaj ûenroj.

Enkadre de la prozo, oni citas specojn, - laýmaterie, - precipe rakonton (vd), novelon (vd), romanon (vd).

Ne tiel klara estas la divido – laýmaterie, - de la fikciaj ûenroj en poezio. Ordinare la realaj temoj enhavas multon de fikcio, æar la realo kapablas asocii fikciajn imagojn. Inverse la fikciaj temoj en poezio enhavas multon de realo, kaj sekve ili kablas asocii la realon.

E. Pauli.

FIKSISMO DE LA SPECOJ. 2193.

1. Surbaze de la stabileco de la genetikaj strukturoj tendencas la vivaj specoj al fiksismo.

Sed la stabileco de la genoj (vd) ne estas absoluta, kaj sekve la fiksismo de la specoj estas relativa.

Principe, do, ne okazas absoluta fiksismo de la specoj, kaj tio signifas ke teorie eblas æiuj ïanøoj.

Do, la sciencaj eksperimentoj por koni kaj eventuale por ïanøi specojn ne estas io kontraýnatura.

2. La kompreno pri la fiksismo de la specoj dependas de la ûenerala hipotezo pri la vivo. Simplaj elementoj estas per si mem fiksaj; kunmetoj, tamen, povas varii, kaj sekve ankaö povas varii la vivon en kunmetitaj estaëoj. La emerøo (vd) de la vivo okazas varie, laý la kreita strukturo.

Pro tio gravas determini, - îu la vivo jam ekzistas en la plej simplaj elementoj de la naturo, - îu la vivo ne apartenas al tiuj elementoj, kaj en tiu dua hipotezo estas io aparta enloûanto.

La vivo konceptata kiel jam ekzistanta em la plej simplaj elementoj povas resti sen manifestiøo, kaj tiu manifestiøo povas okazi kiel emerøo pere de pli komplikaj strukturoj.

Kiam, tio, kio manifestiûas estas en dependo de la strukturo, tiam, se la strukturo estas pli kompleksa, aö pli adekvata, la vivaj fenomenoj aperas pli intensaj, ol kiam la strukturo estas malplikompleksa.

Kompare, kemiaj kunmetoj dependas el la sumo de la kunmetitaj elementoj; sed tiuj elementoj ne varias en si mem, kiam ili pasas al alia kunmeto, kie ili favoras la emerøon de novaj fenomenoj. Same en fizika kampo, la samaj pecetoj ne reagas egale kiam aparte lasataj, kaj kiam organizitaj kiel motoro.

Estas do kohera la spekulacia hipotezo, laö kiu la vivo apartenas al la plej simplaj elementoj. En tiu kazo, la postaj kombinoj de la elementoj, en progresemaj organizaëoj helpas la emerøo de la vivaj fenomenoj. Tiam, klarigeblas ke, la distingo inter animalaj specoj dependas de la strukturo atingata, kaj ke la fiksismo de la specoj ankaö restas en la dependo de la stabileco de tiuj atingataj strukturoj.

Kompreneble la monisma sistemo pli facile tendencas al al akcepto de la universaleco de la vivo. Sed principe, ankaö dualismaj sistemoj povas proponi, ke ekde la komenco îiu simpla elemento enhavas du principojn,- korpon kaj animon -, kiel substance tute apartaj.

FILANTROPIO (+). 2194.

A: philantropy. F: philanthropie. G: Philanthropie. H: filantropia. I: filantropia. P: filantropia. R:

Substantiva radiko. Vortformoj: filantropio, filantropia, filantropiaëo, filantropismo. Proksimaj radikoj: filantropo, filodoksio (vd).

2. Filantropio estas praktikado de amo de homo al aliaj homoj per faroj.

Nuance, amo (vd) rekte nur estas sinteno, kaj povas atingi ne nur aliajn homojn, sed ankaö objektojn, dum filantropio rilatas nur al homoj kaj efektiviûas en praktika helpo, precipe al tiuj kiuj bezonas vivrimedojn. La praktika helpado de filantropio estas aktiva, kun propra iniciato de la filantropo tiel, ke la filantropiaëoj iras al helpato, sen ke tiu îi petu; inverse, almozo (vd) estas io donata kutime post la peto.

Karitato (vd) interligas la homojn pli larûe, kiel filoj de la granda dia familio, do religie.

Inter filantropio kaj altruismo (vd) okazas la distingo, ke filantropio elstarigas la amon, dum altruismo kontrastas kun egoismo; cetere, filantropio estas vorto kun pli longa tradicio, dum altruismo estis kreita enkadre de la pozitivismaj sociaj ideoj de A. Comte.

3. La ideologia bazo de filantropio situas rekte sur la homeco, kiu interligas îiujn homojn en la saman specon, kaj ke pro tio postulas la solidarecon.

Kompreneble, humanismo estas pli grava ol naciismo, etnismo, rasismo.

Em la pasinto nacionalistoj ordinare konceptis la aliajn kiel malamikojn.

4. Historia senco de filantropio. Kvankam homogena koncepto, filantropio ricevis de multaj pensistoj apartajn prikonsiderojn.

En transcenda senco, kiel uzis la vorton la klasikaj grekoj, filantropio estis rigardata kiel la ekstera amo de la dioj rilate al la homa speco.

Poste, tiu origina religia senco pasis al karitato, disvastigita precipe de la kristanoj. Sekve filantropio perdis la originanan religian sencon de la dia amo al homoj. Kontraste fariûis kutima la aserto, ke filantropio ne enhavas tiun religian sencon, sed la karakteron de homa amo pro la homeco en si mem.

Takse, filantropio enhavas pli esence la motivon, pro kio la homoj devas ami unuj la aliajn. Koncerne al karitato, elstariganta ke îiuj estas filoj de la sama Dio, jen koncepto tre nobla, sed nur pri la ekstera rilato de la homoj.

5. Jam je la sokrata tempo (5-a jarcento aK.) filantropio estis atribuata al eksterordinaraj homoj, ekzemple Kiro (Ksenofono, Kiropedio, I, 2, 1).

En Platono, sed precipe en Aristotelo kaj en stoikistoj filantropio estas virto atribuata al bonaj homoj kaj postulata al îiuj.

Platono, laö Diogeno Laerta (Vivoj III, 98), dividis la koncepton de filantropio en tri agojn:

- saluton,

- helpon,

- gastigadon.

Aristotelo interpretis filantropion kiel la devigan amon de homo al alia homo pro la samspececo (Etiko al N., VIII, 1. 1155a 20).

Same stoikistoj rigardis la homon kiel havantan naturan ligon kun la tuta homaro, kies karaktero estas esti granda organismo.

Cicerono:

"el tio devenas ke estas ankaö natura la reciproka solidareco de la homoj inter si, îar pro la fakto mem ke li estas homo, necese homo ne povas resti fremda al alia homo" (De finibus, III, 63).

7. Modernepoke, filantropio surbaze de la homara aspekto fariûis denove tre ofta temo, kun elstaro æe framasonistoj, pozitivistoj, spiritistoj.

Tiu filantropia senco estas ankaö promociita de la esperantisma movado.

Kontraöaj tendencoj al filatropiismo estas la radikalaj naciismoj, etnicismo. Dum filantropiistoj elstaras la homarecon, radikalaj naciistoj kaj etnicistoj rigardas egoisme nur sian grupon, kaj la aliajn nur kiel malamikojn.

4. Enkadre de la filozofio pri eduko, filantropio inspiras la pedagogiajn ideojn de tiuj, kiuj elstarigas la homecon kiel ûeneralan celon de la homa eduko. Tiaj estas precipe la pedagogiaj ideoj de Basedow, la germano Johann Bernhard (1724-1790), praktikitaj en Instituto filantropia de Dessau, de li fondita.

En filozofio pri eduko oni multe pli oni elstarigu la konceptojn pri filantroprio, karitato, altruismo, homamo, humanismo, esperantismo ol ekzemple, naciismo.

Ankaö oni zorgu ke patriotismaj sentoj ne fariûu agresema naciismo, sed pozitiva sento de kunlaboro por la kolektivo al kiu la individuo apartenas. Oni preferu esprimoj kiel Tago de la Nacio, ol Tago de la Sendependeco (vd). Naciaj himnoj estu gajaj esprimo de grupo apartenanta al homaro, kaj ne agresemaj memstaraj esprimoj de brutoj.

FILAUTIA, -AS. (Gr: 2195).

FILA PIECO. 2196.

1. La specifa virto de la gefiloj rilate la gepatrojn nomiûas fila pieco. Ûi konsistas el respektoplena sinteno al ili pro la signifo de la vivo, kiu multflanke dependis de ili. Same, multflanke dependis de ili la vivrimedojn kaj la edukado.

Kiam Konfuceo predikis la filan piecon, li avertis pri unu el la plej justaj homaj sentoj, pri kiu precipe la îinoj fariûis elstara ekzemplo. Same en pluraj nacioj kaj sociaj medioj, la fila pieco fariûis altestimata virto.

2. La fila pieco konu tamen ûis kie iras la motivoj de îi-tiu bela virto. Gepatroj sciu, ke la dependeco de filoj ne iras ûis la totala dependeco; ili ne postulu do de la gefiloj la dependecon de personeco, de penso, de volo.

La novnaskitoj, koncerne al individueco (vd), ne dependas substance de la gepatroj, pro tio ke naskiûo (en la kazo de naskiûo pere de gameta sistemo) ne estas substanca kaözado, sed okazas per redivido kaj nova kunmeto, por sekvi antaöen. Pri la limoj de dependeco.

La fila pieco ne estu interpretata kiel tradicio, en la senco de fiksiûo de la gepatraj kutimoj kaj ideologioj. Instruu la gepatroj mem al siaj gefiloj pri la ïanøemo de la realo. Homoj devas esti evoluemaj îiurilate, precipe en penso kaj volo. La devas atingi la staton de kritika penso. La volo devas celi ïanûi la realon en la homan intereson.

3. Kiam je la maljuneco la gepatroj atingas la emeritecon (vd), okazas speco de inversiûo. Kiuj kapablis helpi kiel gepatroj, pasas al bezono de helpo; jen kiam la kutima fila pieco jam ne restas kontempliva.

Pro la cikla karaktero de la vivo unuj dependas de la aliaj socie. Dum kelka tempo unuj dependas de la servoj de gepatroj. Dum aliatempo la gepatroj, kiuj servis, bezonas servon de la gefiloj. Post tria tempo, la gefiloj, fariøintaj siavice ankaý gepatroj, bezonos la servon de la tria generacio. Jen la æenoj de la vivo per etapoj de cirklaj revenoj.

4. La fila pieco de la generacioj konsistas em tio ke la maljunaj homoj dependas ne nur de la fila pieco enkadre de la familio, sed ankaö de la socio ûenerale.

Em tiu øenerala kadro de la generacioj la praktika formo de helpo al maljuna homoj fariøas per pensio (vd). Okazas aliaj sociaj subtenoj, ekzemple ricevi avantaûojn pagi nur parton de vojaûbiletoj.

Enkadre de la familio la sociaj devoj de la gefiloj montriûas tre relativaj tiel ke ili gajnas ofte apartajn solvojn laö la situacio de la familianoj.

FILIPINOJ. Filozofio en... 2198.

Ûeneralaëoj (vd 2198-000).

Filozofoj de Filipinoj (vd 2198-002).

Resumo de filozofio en Filipinoj (2198-002).

FILMO (+). 2200.

A: film. F: film. G: film. H: film, cinta, pelicula. I: film, pelicula P: filme; pelicula R: (film).

1. Etimologie, filmo devenas el la angla film, ûermana radiko, same kiel la angla fell kaj la germana Fell, îiuj signifantaj felo, haöto, enkadre de la eöropa radiko pel- (= felo), komuna radiko de similaj vortoj en la latina (pellis = felo), kaj latinidaj franca (Peau = felo), hispana (piel = felo, haöto), portugala (pele = pele).

Substatntiva radiko. Vortformoj: filmo, filma, filmi (tr), filmado, filmeto, filmeinda, filmisto, filmaktoro, filmbazo, filmludi, filmoprezentado, parolfilmo, sonfilmo (nur muziko sur la sonstreko).

2. Filmo estas bendo (kutime el nitrata aö acetata celulozo, kovrita el fotoemulsio) kapabla gravuri sonojn kaj imagojn, povantaj esti reprodukteblaj. Simile al libro, filmo fariûis notinda tekniko de artoesprimo.

Nuance, kino (vd) estas arto per uzo de filmo, dum filmo mem estas unuaëo de kino, kiel libro estas unuaëo de biblioteko.

FILO, -INO (*). 2201.

A: son; daughter. F: fils; fille. G: Sohn; Tochter. H: hijo.; hija. I: figlio; figlia. P: filho; filha. R: (cyn); (doch).

1. Etimologie, filo devenas el la latina filius, enkadre de la hindeöropa radiko dhe- (= suîi), same kiel felare (=suîi), femina ( =ino), fecundus (= fekunda, fruktodona), felix (= feliîa).

Substantiva radiko. Vortformoj: filo, fila, fileto, filino, filinito, bofilo, bofilino, duonfilo, gefiloj, prafilo, senfilulo, solfilo, solfilino.

2. Filo estas ido rigardata rilate la gepatrojn.

Biologiaj kaj sociaj aspektoj de filo montriûas tre apartaj.

3. Simplismaj interpretoj elpensas filon kiel rezultintan el substanca efiko.

La faktoj sugestas ekzameni alian hipotezon, laý kiu la vivo multobliøas per redivido, kies rezulto estas la apero de du fratoj, kie antaýe estis nur unu individuo. Tiusence, ne ekzistas filo en la senco de substanca efiko.

Nur aperas fratoj rezultintaj el divido de îelo. Pluraj æeloj estas nur pluraj fratoj. Pluraj spermatozoj kaj pluraj ovoloj estas nur pluraj fratoj kaj fratinoj.

Oni nur konas apero de vivo el divido de alia viva æelo. Se vivo estus simpla kreo, øi povus aperi ekde afero ne viva. Sed tiu fenomeno oni neniam konstatis. Antikvulo pensis, sed erare, ke la sunradioj ekvekis la vivon el ïlimo de la tero.

4. La kresko de filoj povas fariøi per komplikaj manieroj. Sekve de tio okzas unuæelaj filoj kaj pluræelaj filoj.

Kiam la îeloj restas kunaj, unu fariûas protektanto de la alia; per novaj dividoj fariøas pluraj æeloj restantaj kune. La kuneco kaj kunlaboro fariøas kreskeme pli specialigita, kaj tiam fariøas malsamaj teksažoj.

Ankoraý pli komplikaj teksažoj povas agi kiel organo produktanta funkciojn. Fundamente, organo estas sumo de pluraj æeloj, sed kun kolektiva funkcio. Per pluraj diversaj organoj, fine kontruiûas supera organismo.

En malsuperaj animaloj tiu protektado inter æeloj kaj organoj preskaö ne okazas, îar la novaj îeloj, rezultintaj el antaöa dividita îelo, iras sian aötonoman vojon.

En kreskeme superaj vivuloj specialigitaj îeloj fariûas tre dependaj unuj de aliaj; sed îiuj jam estas tiel specialigitaj, ke la fina rezulto estas altsignifa.

5. Tre komplica interplektado de la æeloj estas la seksa. Kelkaj æeloj simple kuniøas kaj la rezulto estas nur unu æelo. Aliaj estas ankoraý pli komplikaj, æar unue ili dividiøas kaj poste kuniøas. Jen la seksa generado, karakteriza de superaj animaloj. Estas tiuj, kiel abeloj, kiuj generas per ambaý formoj.

Kutime la seksa generado fariøas per faro de tre granda redivido, en kiu la plimulto mortas post kelka tempo, pro manko de ïanco. Sukcesa spermatozojdo kutime havas miliardojn da fratoj kaj milojn da fratinoj, sed nur li antaýenvivas, progresas kaj fariøas supera organismo.

4. En familia planado (vd 2108), filo aperas nur laö la objektiva ebleco, racie establita, do ne nur laö amo. Tiu signifas, ke la feliîulo, kiu havis la ïancon kreski, ne nur devas piece mediti pri la amo de la gepatroj, sed ankaö pri la ekzistencialisma kontigenteco de la vivo.

Tamen, laý la monisma interpreto de la vivo, la afero ne estas tute katastrofa. Æio estas viva, kvankam nur kelkaj vivuloj progresas øis la supera stato de granda organismo. Ne okazas efektiva morto øis la fino, sed nur gradoj de efektivigo de la vivo.

5. Filo kompletiûas per eduko. Efektive per eduko efikiøas îiuspecaj operacioj.

Atingeblas pluraj gradoj de eduko. Kelkaj pli altaj, kelkaj ne tiel altaj. Tiel same kiel la gradoj de efektivigo de la vivo, la eduko okazas kun tre granda diverseco.

El la kunordigo de edukitaj homoj emerøas la civilizacio (vd).

6. Fila pieco (vd 2196) elstaras kiel vorto rekomendinda al filoj rilate la gepatrojn. La akiro de la virto de pieco fariûas per la mema konsidero de îiu filo pri la afero kaj devas esti ankaö proponitaj de la edukistoj. Motiviøas la fila pieco precipe en la rilatoj okazintaj en la biologia kaj en la eduka kampoj.

Kvankam îiu vivo naskiûas per simpla divido de îelo kaj pro tio la rilato al la gepatroj estas fundamente nurrilato de frato al aliaj fratoj, aldonaj rilatoj okazas kaj kiuj estas tre decidaj pri la konservo kaj evoluo de unuj rilate la aliajn.

En superaj animaloj la senpera frato estas nur la alia parto de la dividita îelo, kiu ordinare tuj pereas, kiel dirite, pro manko de ïanco; sekve nur restas malproksima frato (aö tuta malproksima frataro) por helpi la restantan; tiam okazas la efektiva rilato de filo kaj gepatroj, inter alie la senta rilato de fila pieco. Kompreneble, por establi la filan piecon ne estas necese prikonsideri tiom da îelaj detaloj; sed se iu realisme kaj pli profunde vivas sian filan piecon, li devas trakuri tiujn multajn padojn tra kiuj venis al li helpon.

Multe motiviûas la fila pieco, se la eduko ricevita estis tre efika. Des pli bona eduko ricevita, ju pli la filo povos sukcesi. Se iu do sukcesis, rigardu en tiu sukceso ne nur la propra strebo, sed dividu en partojn la sukceson, kaj pie atribuu elkore ion al la eduka helpo de la gefratoj.

Ne forgesu atribui ion al la helpoj de aliaj gefratoj kaj al la socio kiel komunumo.

FILODOKSIO (N). 2203.

A: philodoxy. F: philodoxie. G: Philodoxia. H: filodoxia. I: P: filodoxia. R:

Sbstantiva radiko.

2. Filodoxio estas amo pri la opinio, same kiel filozofio estas amo pri la saûo; paralele, estas filodoksoj (N) la amantoj de la filodoksio, kiel estas filozofoj la amantoj de la filozofio.

Jam Platono estis nomanta filodoksoj al tiuj, kiuj esploras nur la sentajnsupraëecojn de la aferoj, kontraste al la amantoj de la scienco aö saûo, kiuj estas la filozofoj. Filodoksianoj ïatas aöskulti belajn voîojn, rigardi belajn kolorojn, ktp, kaj evitas kompreni la belon kiel estaëon en si (Resp. V, 489a).

3. Kant, analogie al uzo fare de Platono, estis nominta filodoksianoj al tiuj supraëuloj, kiuj ne metode esploras la veron, per la ekzameno de principoj, konceptoj kaj demonstroj, sed okupiûas pri sensignifaj subtilaëoj.

Oni konsideru, ke Kant reagis per tiu nomo kontraö la neakceptantoj de sia kritika metodo kaj la metoda fundamentado jam antaöe proponita de Wolff (Kritiko de la p. r., Prefaco, 2-a eld.).

E. Pauli.

FILOGENEZO. 2204.

A: phylogenesis. F: phylogenèse. G: Phylogenese. H: filogénesis. I: filogenesi. P: filogênese; filogenesia. R: (filogenés).

Substaniva radiko. Proksima radiko: filogeni-o (vd).

2. Filogenezo estas "evoluo de tuta grupo da animaloj aö vegetaëoj" (PIV). Kontraste, ontogenezo (vd) estas la sama evoluo, sed de la individuo.

Kompare, filogenezo kaj filogenio estas foje uzataj kiel samsignifaj. Kiam oni distingas, nuance, filogenio (vd) estas evoluo de animaloj kiel grupo kaj koncernaj subgrupoj, dum filogenezo pli vaste rilatas al la evoluo ûenerale.

4. La filozofia okupiûo pri filogenezo øenerale, kaj aparte pri filogenio (vd) kaj ontogenio (vd) okazas, unue pro tio, ke la logikaj kaj epistemologiaj problemoj devas esti determinataj; due, îar tiaj temoj malrekte influas la filozofian antropologion kaj pli vaste la tutan filozofion pri la naturo.

La epistemologiaj problemoj de filogenezo certe grandas, îar tre varias la vivantaj specoj kaj la tempodaöro jam estas miljonoj da jaroj; tamen la restaëoj de la pasinteco kaj la nunaj observoj dum pli ol jarcento multon prezentas, por ke oni jam havu kelkajn ûeneralajn sistemajn konojn.

FILOGENIO. 2205.

A: philogeny; philogenesis; philogenetics. F: phylogènie; philogenèse. G: Phylogenie; Philogenese. H: filogenia. I: filogenia; filogenesi. P: filogenia. R:

Substantiva radiko. Proksima radiko: filogenezo (vd).

2. Filogenio estas evoluo de animaloj kiel grupo kaj koncernaj subgrupoj.

Kontraste, ontogenezo (vd) estas la individua evoluo ekde la stato de îelo ûis la plena kapalbla stato.

Biogenetika leûo (vd 0812) estas la paralelismo inter la individua evoluo ekde la embrio kun la evoluo de la speco al kiu apartenas inviduo.

Îio restas en pli ûenerala kadro de morfologio (vd), kies subdivido filogenio estas.

Sutilaëoj dividas opiniojn pri la difino de filogenio. Por unuj filogenio estas studo pri la evoluo de la grupoj per kiuj distribuiûas la vivantaj estaëoj. Por aliaj filogenio estas la evolua historio de tiuj vivantaj grupoj. Fine aliaj preferas difini filogenion kiel historio de la vivo.

PIV prezentas kiel estantaj apartaj radikoj filogenezo kaj filogenio; same ontogenezo kaj ontogenio. En suplemento sub filogenio diras

"anstataöiûu per historio de la evoluo de la grupo de animaloj kaj vegetaloj. Komparu: ontogenio".

Antaöe estis dirinta sub "Filogenio 1 rasa disvolviûo de la bestaj aö vegetaj grupoj. 2. La koncerna historio kaj scienco". Sub "ontogenezo Evoluo de tuta grupo da animaloj aö vegetaëoj".

En tre apartaj uzoj, filogenio estas uzata koncepto por signifi evoluajn sistemojn okazintaj en biokemio kaj en fiziologio. Aldone ankoraö por signifi sistemojn de evoluo de la animala konduto; tiu filogenia konduto rilatas jam al etologio (vd).

3. Pri la doktrinoj mem en la kampo de la filogenio la esploro konsistas en montri detale la vojojn, per kiuj païis la evoluo.

Kelkaj trakuritaj etapoj lasis pli klarajn spurojn, aliaj preskaö neniun indicon. Pro tio multobliûis la fragilaj hipotezoj, precipe kiam la afero estas pri detaloj.

Post dekoj de esploro, kelkaj teorioj fariûis historiaj restaëoj; sed ili tamen konservas tiun historian signifon.

En la transformisma hipotezo la nunaj specoj havis îiun sian koncernan linion de evoluo, kaj tiu linio ricevis erudicie la grekan nomon Phylum (vd).

FILOLOGIO (+). 2207.

Substantiva radiko. Vortformoj: filologo, filologio, filologia.

2. Filologio estas scienco pri la lingvo, laö la vidpunkto de tio, kio ûi efektive esprimas kiel interkonsentita organo de esprimo de popolo.

La materia objekto de filologio estas do la lingvo enkadre de la fakto, ke îiu popolo havas apartan spiriton, kompreneble determinita de multaj eventualaëoj, rezulte de kiuj la lingvo fariûas kun apartaj kuntekstoj. Determini tiajn apartajn kuntekstojn, por garantii la validecon de esprimo, jen la vidpunkto de la filologio.

Kompreneble, filologio estas signifa enkadre de la lingvoj, kiu naskiûas spontanee, influataj de la medio kaj laö la popola saûo. Tiuj folkloraj lingvoj, - foje nomataj etnaj, foje naciaj, foje naturaj, - prezentas pli grandan temaron por la filologio, ol la planitaj lingvoj, laö la scienca saûo. Tamen, unuj kaj aliaj estas invento de la homoj, kaj enhavas do filologian bazon.

3. La donitaëoj, sur kiuj restas la manifestacioj de la lingvo, estas, inter alie, parolata lingvo, literaturo, historio, arkeologio, mitologio, folkloro. Do filologio estas la kritika studo de la îefaj dokumentaj tekstoj de lingvo, cele al korekta interpretado.

Konsiderinte ke lingvoj evoluas kaj eî prezentas ïanûiûojn en la konvencia strukturo, filologio estas en la praktiko studo de la historia stato de la signifoj de lingvo.

Aldone, filologio helpas la interpreton de pasintaj gravaj tekstoj, precipe de la filozofiio, inkluzive de la religioj kiuj kredas je sanktaj skribažoj.

4. En pasinta historia kunteksto, filologio, kiel uzata en la klasika greka kaj latina uzo de la vorto, signifis pli vaste kaj ne îiam kun klare difinita objekto, amon al elokventeco kaj lingvaj studoj; tio koheras ja kun la etimologia formado amiko de logos, tio estas, interalie, de diskurso.

Platono parolis pri filologio kiel en senco de amo je diskurso (Teeteto, 161a). Sed jam en la antikveco filologio multe rilatis al la pasinteco de la lingvo, por ke la praaj tekstoj estu rekonataj kiel ili estis komprenataj en la originaj tempoj.

Tamen, nuance, la pasinteco restis flanko esplorenda precipe de la etimologio (vd), dum filologio pli amplekse okupiûis pri la aötenta signifo de la lingvo ûenerale.

Gravas la aötenteco de la signifo de la lingvo. Îi-rilate, oni avertu pri alia nuanco. Lingvistiko (vd) emfazas la lingvon kiel strukturon kapablan funkcii kiel sistemon de komunikado, dum filologio, laö jam avertite, rilatas al la identigo de la aötenta enhavo de signifo de ekzistanta lingvo.

En planita lingvo Esperanto, la aötenta enhavo determineblas ekde la Fundamento.

En spontanee kreitaj lingvoj, tio determineblas certe malfacile.

Nuancaj alproksimiûoj de filologio okazas ankaö kun semantiko (vd), semiologio (vd), semasiologio (vd), sematologio (vd), semiotiko (vd). Post kiam la aliaj branîoj de scienco pri la lingvo evoluis, fariûis iom post iom pli difinita la kampo de filologio. Pro tio, ofte filologio estas uzata dusence, per atento al temoj de ûi fakte atingataj, kaj per atento al pluraj aliaj, sed malrekte.

Paralele al filologio okazas ankoraö simila interpretado de la signifoj de simboloj ûenerale, îe kiu la koncernaj konvencioj baziûas sur analogioj, kaj kiu ankaö oscilas kiel la dokumentoj de la lingvoj. Heraldiko, ekzemple, ne estas la sama en diversaj epokoj kaj ankaö ne en la diversaj landoj. Ekzistas simboloj, kiel ekzemple la grafiaj, kiuj malmulte rilatas al analogioj, ilia aötenta interpreto postulas kodojn, kiuj kiel filologio, dependas de scienco, kiu kvankam ûi ne havas ûeneralan nomon sed kelkfoje apartajn nomojn, okupiûas pri garantiado de interpreto por îiu tempo kaj dokumento.

5. Divido de filologio. Per materia divido de la materialoj, eblas unue apartigi ûeneralan filologion, kiu pritraktus la lingvon kiel oscilantan tuton, kaj specialan filologion, kiu okupiûus pri la diferencaj lingvoj.

En îi tiu lasta kazo pri la speciala filologio disvolviûis branîoj, kiel klasika filologio (pri la greka kaj latina), latinida filologio (pri la franca, itala, hispana, portugala, rumena), ûermana, slava ktp.

Gravas ankaö la kompara filologio.

4. Historie, la unuaj filologiaj studoj estis stimulataj de la religia neceso komprenigi sufiîe bone al la tiel nomataj sanktaj skribaëoj. Aldone, iom post iom ekvekiûis la literatura kaj filozofia intereso, fine de la lingva spirito ûenerale.

Modernepoke okcidentanoj malkorvris la komunan originon de la eöropaj lingvoj kaj de la sanskrita (vd) de hindio, la plej antikva de îi familio kun skribitaj dokumentoj; sekve evoluis rapide la filologian studadon de la hinde-eöropa familio de lingvoj, kies îefaj branîoj estas la ûermanaj, romanikaj, grekaj, indo-iraniaj, slavaj, keltaj lingvoj.

Precipe, ekde la 19-a jarcento evoluis la metodoj, per kiuj oni determinis la spontanean evoluon de la lingvoj kaj interrilatoj inter ili. Jen kiam aperis la kompara gramatiko (vd). Konsekvence de tiuj praktikaj konoj, fariûis eblaj la kreo de planitaj lingvoj, inter alie de Esperanto.

5. Okazas iom da rilatoj inter filozofio kaj filologio, kaj kiuj estas determinataj de la logiko kaj epistemologio.

J.B. Vicco (1668-1744) oponis filozofion kaj filologion (Scienza nuova, dign. 10). Kompreneble, filozofio estas spekulacia kaj atingas aliajn temojn ol filologio, kies empiria serîado malkovras en la lingvoj historiajn enhavojn, enkadre de la lingvoj kaj ties rilatoj al la popoloj kaj aötoroj parolantaj ilin. Hegel avertis pri similaj distingoj. E. Pauli.

FILOZOFEMO (N). 2210.

A: philosopheme, philosophema. F: philosophème. G: Philosophem. H: filosofema. I: filosofema. P: filosofema. R:

Substantiva radiko.

2. Filozofemo, enkadre de la logiko, estas ia ajn propozicio specife filozofia, kontraste al propozicio ne filozofia. Ekzemple, logika vero estas proporcio inter kono kaj objekto konata; substanco estas io ekzistanta sub la akcidencoj. Okazas kontrasto kun la propozicioj de la pozitiva scienco, kiu asertas nur eksterajn rilatojn okazintaj inter la fenomenoj kaj kiuj estas empirie konstateblaj.

Enkadre de ne filozofiaj sciencoj oftas la filozofemoj. Îar la sciencoj distingiûas per la abstrakta vidpunkto de ili elektita, la tutaëo de konoj pri la sama objekto apartenas al pluraj sciencoj.

Kutime ne eblas paroli pri empiriaj sciencoj sen uzo de filozofemoj, kaj pri kio estas la parasciencoj (vd), aö metasciencoj (vd).

3. Enkadre de valoro, filozofemo estas iu ajn filozofia opinio, kontraste kun la strukturita filozofia sistemo. En Aristotelo troviûas ankaö tiu uzo (Pri la îielo, I, i. 279a 30; II, 13. 294a 19), kiu konserviûas en la posta tradicio, ûis hodiaö.

En la ordinaraj homaj manifestacioj oftas la filozofemoj. Ili komencas malaperigi, ekde la momento kiam strukturiûas logika sekvo, per kiu aperas la rilatoj per kio iom montriûas kiel dedukto.

Maksimoj, proverboj, sentencoj, aforismoj jam estas eliroj el la simpleco de la malaranûoj de la filozofema pensado. Oni avertu, tamen, ke tiuj malgrandaj strukturitaj pensoj ne îiam havas la saman sufiîan disvolviûon en la homaj kapoj. La sama elparolata frazo en unuj havas kuntekston de vere strukturita penso, en aliaj estas simplaj filozofemoj.

4. En aparta uzo de la aristotela logiko, filozofemo estas la "demonstra silogismo" (Topoj, VIII, 11. 162a 15). Tiu estas ja la apodiktika silogismo, kontraste kun la dialektika kaj sofista.

FILOZOFIAJ SCIENCOJ. 2211.

1. Filozofio estas nur kolekto de sciencoj. Ne estas filozofio nur unu granda scienco, sed genro de sciencoj, kontraste al genro de empiriaj sciencoj.

Ne estas ja filozofio unu granda scienco, poste redividata en partojn.

Îar filozofio estas genro de sciencoj, oni ne dividas filozofion en partojn, sed filozofion en specojn de kompletaj filozofiaj sciencoj. Nur siavice, la individuaj filozofiaj sciencoj divideblas en partojn. Same, pluraj empiriaj sciencoj ne estas partoj de unu sola granda empiria scienco.

Oni rimarku, ke la sciencoj distingiûas inter si per la elektita vidpunkto de la objekto studenda. Koncerne al divido inter filozofio kaj empiria scienco, la vidpunkto ne estas rekte diferenco de objekto, sed la epistemologia atingebleco de la objektoj.

Kelkaj objektoj estas atingeblaj empirie kaj nur empirie; jen la klaso de empiriaj sciencoj, apartigitaj per la epistemologia, aö gnozeologia vidpunkto, ne rekte per la objekto en si mem.

Siavice, filozofiaj sciencoj, kvankam kun deirpunkto en la empirio, temas pri objektoj atingeblaj nur per la pura racio, kaj pro tio ili estas racionalismaj. Jen denove, la objekto ne estas rekte la motivo de divido disde de la empiriaj sciencoj, sed la motivo estas la epistemologia ebleco de la racio.

2. Apartenas al la metodiko (parto de la logiko) la tasko klasifiki la konojn; jen kiam okazas la tasko klasifiki la sciencojn, kiel inter si neredukteblaj klasoj. Tiu sistema klasifikado rigore plenumata devas liveri la finan klasifikon de la filozofiaj sciencoj.

Por tiu atingo, oni avertu, ke specifa scienco havas forman vidpunkton neredukteblan al alia. Ekzemploj de vidpunktoj estas: la ûenerala enteco, per kiu estiûas la metafiziko; la aparta enteco, per kiu difiniûas la natura filozofio; la formala fluo de la penso, karakterizo de la logiko; la devo aö valoro, temo de la etiko.

La forma vidpunkto ne estu konfuzata kun la materia divido en partojn. Ûi estas valida nur por la didaktika organizado. Tiuj partoj povas ricevi nomojn kaj pro tio esti facile konfuzataj kun la efektivaj sciencoj. Ekzemple la materia divido de scienco en ûeneralan kaj specialajn partojn. Nek la ûenerala parto, nek iu ajn speciala parto, rezultintaj el tiu materia divido, estas apartaj aötonomaj sciencoj.

Ne estas aparta scienco, kiam estas prenata individua grava temo, pri kiu kolekto de pluraj sciencoj oni faras demandojn. Ekzemple, la individua astro nomata Tero, pro ties graveco por ni homoj, povas esti kolektive studata de pluraj empiriaj kaj filozofiaj sciencoj, kies kolekto fariûas la geografio kaj la antropologio. Tiuj kolektoj de sciencoj restas ligitaj al la originaj sciencoj el kiuj ili estis prenataj.

3. Specifaj filozofiaj sciencoj. Estas plej akceptataj kiel specifaj filozofiaj sciencoj: logiko (vd), metafiziko (vd), filozofio pri la naturo (vd), etiko (vd), filozofio pri la faro (poietiko) (vd).

Jen sciencoj kun specifaj vidpunktoj esplorendaj, esence diferencaj, pro ties formaj objektoj. Sekve îiuj el ili estas klaso de kono kiu ne redukteblas inter si.

Oni diskutadas pri kelkaj gravaj supre prezentitaj filozofiaj sciencoj.

4. Logiko (vd) estis îiam sendiskute konsiderata specifa scienco, kun aparta forma objekto.

Kaj metodiko? Metodiko de pensado temas pri fluo de la penso, kaj sekve situas en la sama kampo de logiko.

Oni rimarku, ke ekzistas ankaö metodiko de ago, aö administro, kaj metodiko de faro, aö tekniko. Tiuj du aliaj metodikoj ne estas filozofiaj, îar dependaj de empiria konstato; inverse, metodiko de penso dependas de la interna racia kompreno de la penso, kaj sekve estas tipe filozofia.

La tri metodikoj estas formalismaj, îar temas nur pri la fluo de sinsekvoj; sed en unu kazo la fluo atingeblas nur de la filozofio, kaj la aliaj restas en la empiria kampo.

Okazas diskuto pri la rilatoj inter logiko kaj matematiko (vd). Estas matematiko almenau didaktike memorganizata.

5. Metafiziko (vd) (nomata ankaö unua filozofio, aö ûenerala filozofio) estas îi-momente komprenata kiel esploro pri la ento ûenerale. Kiam la afero estas simple pri la enteco de io, simple pri afero, simple pri vero, simple pri bono aö valoro, nenio montriûas pli ûenerala, îar îi tiuj nocioj estas liberigataj al absoluto.

Sem esti sendependaj filozofiaj sciencoj, estas partoj de metafiziko gnozeologio, ontologio, teodiceo, îar tiuj kampoj îio estas pritraktata simple sub la vidpunkto de la enteco ûenerale

Se tiu reduktado ne eblus, tiuj temoj jam ne estus metafizikaj, kun la sekva ebleco esti specifaj aliaj sciencoj. Sed la reduktado al la ûeneraleco okazas:

- gnozeologio (vd) esploras la entecon, kiel efektive ekzistanta en la kono;

- ontologio (vd), la entecon kiel io en si ;

- teodiceo (vd), temanta pri la absolutaj kaözoj de la entoj, demando do rekte pri la ento ûenerale (kompreneble la nomo teodiceo estu komprenata en adekvata kunteksto).

6. Naturfilozofio (vd), aö filozofio pri la naturo, la afero estas demando pri partikulara enteco.

Cetere, enkadre de la naturfilozofio la demando estas, - æu ûi estas nur unu specifa filozofia scienco? La demando estas, îu la esploro pri la tri ïtupoj de partikularaj entoj - korpo, vivo, psiko - konsistigas tri apartajn filozofiajn sciencojn, nomeblaj filozofia kosmologio, filozofia biologio, filozofia psikologio (racionala psikologio)?

Denove, eblas trovi komunan specifan vidpunkton, kiu eblas redukti tiujn temojn al unu specifa filozofia scienco, kiu nomiûus natura filozofio. En aparta uzo, kelkaj modernuloj nomis ûin speciala metafiziko; pro la adekvateco de tiu nomo oni ankaö disputas.

Oftas la rezisto al reduktado de psikologio al natura filozofio; pro tio, en la plej ofta kunteksto, natura filozofio ne inkluzivas la psikologion. Pli facile oni reduktas la temojn de korpo (materio) kaj vivo al kosmologio (vd).

Estas do la distingo inter kosmologio kaj psikologio kiel specifaj sciencoj tikla problemo solvenda de la logiko.

7. Etiko (vd) temas pri la devo aö nedevo en liberaj agoj. La fundamenta problemo de etiko estas la ekzisto mem de la objekto, pri kio ûi temas. Se la devo ne ekzistas malaperas simple la etiko. Do, en etiko la plej grava estas la etika devo (vd 1986)

Nur la metafiziko pruvas sian studobjekton. Îu la pruvo mem de la devo estas parto de la metafiziko? Pri la fundamentoj de la etiko okazas la granda diskuto, senkompare pri grava ol îio alia direnda interne de la etiko.

Îu etiko estas unu scienco aö nomo de multaj specife distingaj? Gravas la temo pri divido de la etiko (vd 1990.4).

La kutimaj partoj de la etiko, nomataj kun apartaj nomoj, rezultas el materia divido, kaj ne prezentas specifan alian vidpunkton, kiu restas la sama por îiuj eroj, - la devo, aö valoro.

Per la materia divido oni unue kreas la ûeneralan etikon kaj la specialan etikon.

Tiu îi subdivideblas en: individuan etikon (vd 1993), familian etikon (vd 1992), socian etikon (1997).

Ankoraö pli specialaj subdividoj okazas, inter aliaj kelkaj tre gravaj: Profesia etiko (vd 1994), Eduko-etiko (aö filozofio pri eduko strikta sence), etiko de la politiko (politika filozofio striktasence).

FILOZOFIO (difine, aö nur formale). 2212.

1. Vortformado ekde la radiko filozof-o (vd), per almeto de sufikso i-o, per kiu formiûas sciencaj nomoj, montranta sciencon el la nomo de la sciencisto.

Kiel nomo, filozofio ne havis je la komenco klare difinitan sencon, kaj tiam vaste signifis îiun sisteman esploron, kaj nur distingiûis de la opinio. Iom post iom kreskis la kontrasto kun teologio kiel dependa de revelacio; tiu distingo fariûis klara en Mezepoko, kiam oni eî plivaloris la teologion ol la filozofio.

2. Filozofio, difine, estas kolektiva nomo de genro de sciencoj surbaze de nur racia esploro, kontraste kun la genro de sciencoj surbase de la empiria esploro.

Pluraj aspektoj estas konsiderendaj pri filozofio. Nun la temo estas la difino mem.

Aldone, filozofio estas diskutenda unue rilate la gnozeologian validecon (vd 2213), due kiel didaktikan disciplinon kaj al kiuj ûi estas instruenda (vd.

Koncerne al historio de la filozofio (vd 2214), la afero jam ne estas filozofia, sed pozitiva scienco..

Oni avertu, ke perfekta kono estas sistema, kaj tiusence nomiûas scienca kono. Per apliko de la klasifikado, la sistemigo de la konoj reduktiûas al specifaj klasoj, nomataj sciencoj; denove, la specoj de sciencoj reduktiûas al genroj de sciencoj.

Jen kiam oni atingas la nocion de filozofio, kiel nomo de genro de sciencoj, pri temoj nur atingeblaj per la racio, dum la pozitivaj sciencoj restas kiel alia genro de sciencoj, kies objektoj estas atingeblaj per la empiria sperto.

3. Racia objekto estas tiu, kiun la racio elpensas per si mem, sen rekta dependo de empiria sensaëo. Ekzemple, la nocioj de ento, substanco, vero, bono estas ne empiriaj, sed tamen elpenseblaj objektoj.

Materie aö abstrakte, la filozofia objekto povas esti io sensa, îar fakte la sciencaj objektoj ne ekzistas aparte, se ne kiel abstraktaj objektoj. Laö la forma abstraktado (vd 0041-3), îiu rezultinta formo ne inkluzivas la enhavon de la aliaj formoj; ûi estas per si mem kompleta nocio kaj kreas dependan sciencon.

Ekzemple, îiuj raciaj nocioj kreas filozofiajn sciencojn, distingaj de la nocioj de la empiriaj sciencoj. La koncepto de varmo kiel kapabla krei novajn eksterajn empiriajn fenomenojn estas empiria scienca koncepto; tiu varmo kiel akcidenco de substanco estas filozofia koncepto, nur elpensebla per la racio.

Îu tiuj raciaj konceptoj validas? Almenaö semantike ili havas validecon de priatento al objekto. Sed, se tiu priatentita objekto okazas reale ekstere kaj sendepende de la racio, jen afero tre diskutata de la gnozeologiistoj. Pro tiu afero tamen la logiko kaj metodiko nenion demandas. Tiu objekto estas filozofio, kia ajn estu la gnozeologia respondo.

4. Priskriba (aö neesenca) difino de la filozofio estas tiu, kiu difinas ûin per signifaj propraëoj.

Certamaniere, tio kio distingas inter si filozofio kaj scienco estas propraëo. Kiel oni jam asertis, la objektoj de la filozofio estas la temoj nur racie atingeblaj, dum la objektoj de empiria scienco estas la temoj emopirie atingeblaj.

Parolante per nea formo, direblas ke la propraëo de la raciaj objektoj estas esti ne rekte eksperimenteblaj. Sekve, priskribe, filozofio difiniûas kiel scienco pri la neeksperimenteblaj objektoj. Jen difino per nea formo; ankaö îi difino per la nea formo estas iamaniere priskriba.

Inverse, per ekskludo rilate al la objekto de la empiria scienco, filozofio difiniûas esti la scio pri la restaëo, kiun la empiriaj sciencoj ne kapablas atingi. Ofte, la empiria scienco estas antaö limoj, kiuj sugestas la filozofian demandaron, precipe pri la kapablo mem de la scienco (filozofio pri la scienco), kaj pri la totala signifo de la ekzistaëoj (ontologio).

Filozofio estas studo pri la ena naturo (supoze ke la sensa naturo estu la ekstera naturo). Jen alia priskriba difino de la filozofio. Oni avertu tamen ke tiu distingo inter ena kaj ekstera postulas prudentecon.

Filozofio estas studo pri la lastaj kaözoj (supoze ke la empiriaj kaözoj estu la proksimaj kaözoj). Jen de nove priskriba difino pri la filozofio, kaj kiu montriûas tre interesa, kaj pro tio estas ofte uzata.

5. Kompare, Filozofio estas pli eksplikiga ol la pozitivaj sciencoj, îar la konceptoj de la filozofio estas pli raciaj, kaj pro tio ili atingas la komprenon mem de la kaözoj.

Filozofio parolas pri la interna signifo de kaözo kaj efiko. Pozitiva sciencisto pri la kaözo kaj efiko nur kiel venantaj unu post la alia.

Por la filozofio ekzistas interna rilato inter kaözo kaj efiko tiel, ke unu el tiuj terminoj ne eksplikiûas esence sen la alia. La samo okazas rilate la celon, kiun la filozofio esence klarigas kaj la pozitiva scienco nur konstatas post la okazintaëo.

Îu tiuj komprenigaj klarigoj de la filozofio havas iun valoron laö la gnozeologia vidpunkto koncerne la objektivan ekziston de tiuj informoj?

Efektive la gnozeologia valoro de la filozofio estas problemo, îar îio povus esti mensa konstruo sen paralela realaëo flanke de la objektoj (vd 2213).

Sed tion sama oni povas demandi pri la empiriaj konstatoj, kiuj ankaö povas resti paralela realaëo flanke de la objektoj en si mem

Por la logiko kaj por la metodiko îio estas pritraktata formalisme; tiel konceptata, filozofio estas pli eksplikiga ol pozitiva scienco. Filozofio respondas kaöze de kio (latine, propter quid) la afero okazas, kaj la pozitiva scienco pro kio (latine, quia) la sama afero okazas.

Kvankam malriîa, kiel komprenigo, pozitiva scienco estas riîa koncerne la nombron de objektoj konstateblaj, kiel ni jam menciis. Sekve, ûi estas tre vasta kaj utila.

Estas ekzemple, tre vasta la scienco pri la naturo kompare kun la filozofio pri la sama naturo. Vekas nian atenton, ke la filozofio prezentas preskaö nur dubendajn konceptojn pri la materio; oni miregas pri la teologiaj stultaëoj asertataj de la reprezentantoj de tradiciaj religioj pri îi tiu nia mondo.

Kontraste, kiel grandega estas la fiziko, kemio, botaniko, geologio, astronomio. Kvankam ankoraö komenciûintaj, la pozitivaj sciencoj informoj pri la psikaj fenomenoj estas multe pli utilaj ol tiuj de la filozofia psikologio.

Kiom da rezultoj de la empiria pedagogio, didaktiko, sociologio?

Tamen, la rekta vojo estas ke la filozofio kaj pozitiva scienco kompletigu unu la alian.

FILOZOFIO (gnozeologie). 2213.

1. Oftas la atakoj kontraö la filozofio kaj ankaö la defendoj. Sisteme, tiu afero apartenas al la gnozeologio, kiu esploras la enhavan valoron de la kono ûenerele kaj de îiuspecaj apartaj konoj, kaj do ankaö de la pozitivaj sciencoj kaj de la filozofiaj sciencoj.

La ununura scienco kiu devas meti sian propran legitimecon estas la metafiziko, kies unua parto estas la gnozeologio. Tiusence do filozofio al kiu apartenas la gnozeologio, devas defendi sin mem, dum la pozitiva scienco apogiûas sur la filozofio.

Sed ene de la filozofio ne îiuj branîoj de la filozofio estas defendataj de îiuj filozofoj. Kelkaj gnozeologiaj sistemoj, ekzemple empiriismo (vd), kontraste kun racionalismo (vd), nur akceptas parton de la filozofio, nome precize la gnozeologion, per kiu ili garantias la valoron de la pozitivaj sciencoj kaj la nevaloron de pluraj aliaj partoj de la filozofio, precipe ne la ontologion, ne la racian naturan filozofion, ne la racian etikon.

Kompreneble, ne eblas defendi empiriismon sen samtempe akcepti almenaö parton de la metafiziko, tiu kaze, la komenciûantan parton, kies nomo estas gnozeologio por garantii sian propran sistemon.

Restas tamen la demando, - îu empiriisto estas kohera, kiam li asertas unuflanke ke nur la empiriio validas, kaj aliflanke pruvante tion per ne empiria scienco, la gnozeologio?

2. Historie, la polemiko inter empiriistoj racionalistoj kaj racionalistoj venas ekde la entikveco kaj ekde tiam empiriistoj redividiûas kaj ankaö racionalistoj redividiûas. Oni estu do atentaj, îar forigi unu el la redividoj, ne signifas la tutan forigon de la sama flanko.

Subdistingiûas la empiristoj en empiriistojn pli radikalajn, kies ekzemploj estas kutime la pozitivistoj kaj neopozitivistoj, kaj en empiristoj malpli radikalaj, kies ekzemploj estas ofte eklektikistoj kaj intuiciistoj.

Subdistingiûas la racionalistoj en en racionalistojn pli radikalajn, ekzemple, Platono, Kartezio; kaj en racionalistojn pli moderajn, ekzemple, Aristotelo, Tomaso el Akvino.

Iamaniere, ekzistencialistoj estas moderaj racionalistoj. Koncerne al ideistoj, kvankam principe racionalismaj, validas ankaö la dividon, en pli radikalajn kaj en pli moderajn.

3. Takse, empiristoj pravas, kiam ili atentigas pri la valoro de la faktoj, kaj ke îio komenciûas per la fakto. Efektive, je la komanco estas nur fakto kaj faktoj. Sed, ïajnas ke ne eblas aserti tion, sen implice akcepti la racionalisman vidpunkton.

La racionalisma tezo estas la fenomenologia rekta konstato, ke, dum oni empirie konas, samtempe atingas la ontologian entecon de la objekto. Tiel, rekte situinta sur la ontologia ento, la filozofio havas sufiîan fundamenton por ekstarti kaj por krei tutan sistemon.

Radikalaj racionalistoj okupiûas pri la ento, sen tiu deirpunkto el la empiria fakto. Jen efektiva fragileco, kiu tamen ne estas tiu de la modera racionalismo de Aristotelo, kun deirpunkto en la empirio, en kies koro li trovas la realan enton.

Alidire, por la moderna racionalismo la ento estas samtempe empiria kaj racia, sed la atingebleco fariûas, empirie per la sentoj, racie per la inteligenteco.

Kompreneble, estas malfacile pruvi la racionalismon kiu proponas koni tute malligita de la empiria spertoj, kiel volis Platono kaj la platonismaj doktrinoj îi-rilate de Plotino, Aögusteno, Kartezio, Leibniz. Sed la modera racionalismo, ekzemple de Aristotelo, Tomaso el Akvino, volas ke la intelekto komprenu ene de la empiria objekto la entecon de tiu empiria objekto.

Por elîerpi la problemon pri kia estas la vero en la efektiva kono, estas bezone atenti la naturon de la konfakultoj. Inter la sento kaj la objekto okazas iom da identeco, sen mezaj aferoj; tiuj mezaj instrumentoj estas nur enmetoj de nia fantazio. Komparu kun du pilkoj kiuj ïokas unu kontraö la alia; nur estas tie egalaj pilkoj, kaj nenio alia inter ili. Jen preskaö tiel okazas dum la operacio de kono. La sento ne estas io tro distinga, îar ûi estas la ento mem kiel kapabla revelacii sin al alia ento; same la inteligenteco ne estas kiel apartigita rimedo aö instrumento inter la konanto kaj la konata objekto, sed estas preskaö nur la ento mem en kontakto kun la alia ento, kiu estas la mi de la konanto. Eble, koni estas kutima afero inter la entoj, same kiel havi altiron kaj gravitacion; tiu-kaze, koni ne estas privilegia operacio. Resti empiriisto sajnas do esti tro pesimisma rilate la efektivan realon kaj rilate la homan kapablon.