FESAPO (4-a fig., 4-a modo). 2165.

1. Mnemonika vorto, indikanta modon, validan laö pluraj logikistoj, de la 4-a silogisma figuro, laö la jena kadro:

Bamalipton, Camentes, Dimatis, Fesapo, Fresison.

Rimarku, ke en la kvara figuro la meza termino estas predikato en la granda premisso kaj subjekto en la malgranda.

Laý la kvalito, la unua premiso estas (E); la dua estas (A); la konkludo estas (O), laöjene:

Neniu P estas M;

Nu, neniu M estas S;

Do iu S ne estas P. Konkreta ekzemplo:

"Se neniu korpo estas neetenda,

kaj se îiuj neetendaj aferoj estas nevideblaj,

tiam kelkaj nevidablaj aferoj ne estas korpoj".

2. Kompare, Fesapo estas reduktebla al Ferio (vd) (5-a modo de la 1-a rekta figuro), per la simpla konversio de la granda premiso kaj aparta konversio de malgranda.

Fesapo rilatas al Fespano (vd).

3. En elementa kvanta logiko:

( x (Hx Gx) x (Gx Fx))

x (Fx Hx)

FESPAMO (1-a fig., 3-a modo). 2166.

1.Mnemonika vorto, enkondukita de la Logiko de Port-Royal, por indiki la 8-an modon de la unua figuro (tio estas Fapesmo) (vd) , kun la modifo per kiu estas prenata kiel granda premiso la propozicio, en kiu estas entenata la predikato de la konkludo. Konkreta ekzemplo:

"Neniu virto estas natura kvalito;

îiu natura kvalito havas Dion kiel unuan aötoron;

do, ekzistas naturaj kvalitoj, kiuj havas Dion kiel aötoro, kiuj ne estas virtoj" (Arnauld, Logique, III, 8).

2. Avertas Lalande pri Fesapo, ke  "Foje oni nomas tiun îi modon per Fesapo, (ekzemple, Logiko de Port-Royal, III, î. 8), sed erare, îar ne eblas translokigi la premisojn (kion indikas la litero)".

Abbagnano prezentis Fespamo’n senkontraöopinii.

FESTINO (2-a fig., 3-a modo). 2167.

1. Mnemonika vorto, de la skolastika logiko, indikanta la 3-an modon de la 2-a silogisma figuro, en la jena kadro:

Cesare, Camestres, Festino, Baroco.

La unua premiso estas universala negativa (E), la dua partikulara afirmativa (I), la konkludo partikulara negativa (D), laöjene:

Neniu P estas M;

nu, iu S estas M;

do iu S estas M. Konkreta ekzemplo:

Neniu ïtono estas animalo;

iu homo estas animalo;

Do iu homo ne estas ïtono" (Petro Hispano, Summullae Logicales, 4, 11).

Skizo en simbola logiko, kun S (subjekto), P (predikato), M (meza termino):

(P kaj M) (S i M) (S o P).

2. Kompare, festino reduktiûas al Ferio per la simpla konversio de la granda premiso.

3. En kvanta elementa logiko:

( x (Hx Gx) x (Fx Gx))

x (Fx Hx)

FESTIVALO. 2168.

A: festival. F: festival. G: Festival; Festspiele. H: festival. I: festival. P: festival. R: (festival).

1. Vortformado el la latina Festivus (= festa). Samdevena kiel festo (vd).

Substantiva radiko.

2. Festivalo estas organizata perioda festiva prezentado de elstaraj artaj aranûoj, precipe de muziko, danco, teatro, kino.

Nuance, festo (vd) celas honori okazaëon, ekzemple Kristnasko, Budnasko, nova jaraûo, dum festivalo celas la aranûon en si mem.

Enkadre de la kunteksto de arto, festivalo alproksimiûas al ûenro, îar okazas iom da difinita temo kaj maniero de esprimo.

3. Kunordigeblas facile festivalo kun aliaj iniciatoj.

Ofte, festo kaj festivalo estas kunordigataj.

Alia elemento facile kunordigebla kun festo kaj festivalo estas sportaj aranûoj.

Olimpiadoj (vd) origine estis greka soleno honore de Zeöso, patro de la dioj, kun fama templo en Olimpio (Peloponezo).

La antikvaj olimpiadoj estis kombino de arta festivalo, sporto kaj religio. Kontraste, la modernaj Olimpiadoj elstarigas preskaö nur sporton.

4. Folkloraj aranûoj facile kunordigeblas kun festivaloj.

Foje la folkloraj aranøoj mem fariûas kreskemaj festivaloj, pere de supera gvidado.

Ekzemple, karnavalo, kiu jam enhavis multon el religia festo, fariûis precipe popola vulgara festo, kaj evoluas kiel amasa festivalo, æar kreskeme kontrolata de supera gvidado per programo.

Kompare, folkloro estas populara. Tiusence karnavalo estas principe folklora, kvankam foje kontrolebla kiel festivalo.

5. Takse, festivaloj kontribuas al disvolviûo de la kulturo kaj civiliza sento. En la antikveco la olimpiadoj, komenciøintaj em 776 a. K., fariûis bazo de la humaneca sento de la civilizita mondo. Malpermesataj de la kristana imperiestro Teodozo I-a, em 394, olimpiadoj denove agas pozitive en la mondo, ekde de la restaörado en 1896.

Universalaj kongresoj de Esperanto, okazigitaj ekde 1905 en diversaj partoj de la mondo, havas ankaö aspekton de humanisma festivalo. Krom la pritraktado de la lingvoproblemo, okaze de la Universalaj Kongresoj de Esperanto kantas la Internacia Koruso kaj prezentas sin artistoj de la tuta mondo, per uzo precipe de la Internacia Lingvo.

FESTO. 2168.

L: festum, -i.

A: feast, festivity; party. F: fête. G: Fest. H: fiesta. I: festa. P: festa. R: ( prásdnik).

1. Etimologie, festo devenas el la latina festum (= festo, festa tago), enkadre de la latina radiko mem fas-, fes- (= ideo de tio, kio estas sankta). Samdevenas fanum (tra fas -num = templo), fanaticus (= fanatika) (vd), profanus (= profana).

Verba radiko. Vortformoj: festi (tr), festo, festa, festaëo, festeco, kandelfesto, memeorfesto, nomfesto, plamofesto, taörofesto, tendofesto. Proksimaj radikoj: festeni, festivalo (vd), festono (ornamgirlando el kunplektitaj floroj).

2. Festo estas pompa soleno kun plezuroj, por honore elstarigi sufiîe valoran okazaëon.

Laö la arta vidpunkto, festo estas ûenro de esprimo.

3. Takse, festoj estas per si mem bonaj, æar ili, per pompa solemno kun plezuroj, estas øojigaj.

Festoj estas socie utilaj pro la fakto mem, ke ili elstarigas valorojn em æiu valora okzaĵo memorigata.

Festoj fariûas ankoraö pli valoraj, kiam ili estas kombinitaj kun festivaloj (vd) kelkaj tiaj festoj fariûis tre tradiciaj kiel ekzemple, novjaro, karnavalo, naskiûtago, kristnasko, festo de fondo de la nacio (foje nomata festo de sendependeco).

E. Pauli.

FETIÎO, -ISMO (+). 2170

A: fetish; fetichism. F: fétiche; fétichisme. G: Fetisch; Fetischismus. H: hechizo; fetichismo. Feticismo. I: feticcio; feticismo. P: feitiço; fetichismo. R:

1. Etimologie, fetiîo devenas, tra la portugala feitiço (= sorîaëo per io artefarita), el la latina adjektivo factitius (= artefarita, fikcia).

Kvankam fetiîismo îiam ekzistis, la nomo venis okaze de la portugala kontakto kun la fetiïoj, karakterize artifikaj, cetere oftaj, de la afrikaj nigruloj.

Substantiva radiko. Vortformoj: fetiîo, fetiîismo, fetiîisto.

2. Fetiîo estas objekto al kiu atribuiûas supernaturaj kapabloj, krom tiuj de la ordinaraj fenomenoj. Sekve, fizikaj objektoj, precipe kun kelkaj aspektoj, enkadre de la simbolismaj procezoj, agas aparte.

Nuance, superstiæo (vd) estas la kredo je aldonaj kapabloj de certaj objektoj kaj certaj agoj, aý ritoj (vd), ol tiuj de la ordinara naturo de tiuj objektoj kaj agoj, dum fetiæo estas la objekto mem al kiu tiuj kapabloj estas atribuataj.

Cetere, fetiæo rilatas nur al objekto, dum superstiæo ankaý al agoj, sekve al ritoj.

3. Kompreneble, îe malevoluintaj personoj pli oftas fetiîismo ol en intelektulaj medioj. Cetere, varias la fetiîismo de simpluloj kaj tiu de intelektuloj.

Laöforme multas la specoj de fetiæismo, æar ordinare ili estas influataj de la ideologio, precipe religio, al kiu apartenas la fetiæisto. Estas ekzemple malpli striktaj la kristanaj sentoj je fetiæoj ol tiuj de kelkaj afrikaj kultoj.

4. Laýmaterie, fetiæoj povas varii tiel multe, kiel multas la specoj de objektoj al kiuj estas atribuataj aldonaj supernaturaj kapabloj.

Oni avertu ke okazas pluraj genroj, aý kategorioj, al kiuj redulteblas la specoj de fetiæoj. La atento al tiuj genroj de fetiæoj helpas la interpreton de æiu fetiæo.

Fetiæoj kiuj estas simboloj estas genro malsama kompare al genro de fetiæoj kiuj estas nur realaĵoj.

Simbolo (vd) per si mesm jam estas esprimo. Se eventuale oni atribuas apartajn efikojn al simbolo, jen kiam tiu simbolo fariøas fetiæo. Jen ofta fetiæo, kaj kiuj pluraj portas per ornama kolæeno.

Tamen eblas porti simbolojn sen atribui al ili fetiæan karakteron.

Grupoj facile agas kune helpe de simboloj.

Ordinare, simboloj helpas didaktike al æiu kiu instruas.

Enhavas aspekton de fetiæismo la kredo kiu atribuas apartajn efikojn al kelkaj lokoj, temploj, bildoj, statuoj, sanktaj restaĵoj.

Denove, oni avertu, ke eblas asocii aliajn valorojn al tiuj samaj temoj, sen ke ili estu fetiæismaj.

E. Pauli .

FETO. 2171

A: foetus. F: foetus. G: Fetus, Foetus. H: feto. I: fet. .P: feto. R:

1. Etimologie, feto devenas el la latina foetus (= feto, filo, frukto), el la adjektivo foetus (= fekunda, graveda), enkadre de la hindeöropa radiko dhe- (= suîi).

El tiu radiko devenas diversaj grupoj de vortoj; inter alie, la latinaj felare (= mami), femina (= ino), fetus (= feto), filius (= filo), filia (= filino).

2. Feto estas la evoluanta stadio de vivanta estaëo inter stato de embrio kaj naskiûo.

Antikvuloj ne havis sufiîajn informojn pri tiu periodo de la vivulo, kaj kutime erare pensis, ke la animo eniris la embrion nur kiam ûi atingis homan formon.

Ne okazas esenca diferenco inter gonado, spermatozoo/ovolo, embriono, feto, naskiûinto, adolto. La diferencoj de formo kaj de kapablo moviûi, senti kaj fine pensi ne estas esencaj, sed eventualaj eblecoj.

3. Sekve de la neesenca diferenco inter gradoj de vivo, la etika devo respekti la vivon povas nur grade (ne esence) diferenciûi en îiu grado de evoluo de la vivanta estaëo.

Cetere oni konsideru, ke feto estas tre dependa de homa helpo, îar ûi vivas kiel parazito en la patrina utero; la patrino nur malligas ûin, kiam ïi jam ne povas helpi. En tia pasiva aborto (vd) la feto mortas per si mem, sed ne estas rekte mortigata.

FEÖDO, -ISMO (+). 2173.

1. Etimologie, feudalismo devenas el la karolida latino feudum, aö feodum (= feödo), siavice el la ûermana radiko signifanta brutaro: en gotiko faihu; en la malnova angla feho; en germana Vieh. Îio estas enkadre de la hindeöropa peku (= brutaro), el kio samdevenas la latina pecus, -oris (= brutaro), pecunia (= riîeco en brutaro, poste simple riîeco kaj mono).

Substantiva radiko. Vortformoj: feödo, feöda, feödi (tr) (doni kiel feödon), feödeco, feödestro, feödulo, feödomastro, feödorajto, enfeödigi.

2. Feödismo, enkadre de agrikultura ekonomio, estas formo de terposedo, per luo koncedinta de la nobelo, îefa propranto kaj politika estro.

Feödo estis en Mezepoko la plej ofta formo de proprieto en Eöropo, sed ûi ekzistis ankaö en antikva Egipto kaj en Aziaj landoj.

Post la modernaj transformoj de la propraëo, la nomo mem feödalismo estis je la fino de la 19-a jarcento uzata, precipe de marksistoj, por averti pri aliaj formoj de propraëoj fare de de grandaj bienoj.

3. Takse, feödismo estas malperfekta formo de propraëo, kaj kiu fariûas ofta mezepoke.

Tiu formo de propraëos estis okazigata de tiutempaj sociaj kaj politikaj cirkonstancoj.

4. La malavantaûoj de feödisma sistemo estas la malhelpo al prospero flanke de la loûantaro.

Cetere, politike kaj religie, la popolamaso de feödisma sistemo estas kontrolata de la posedantoj de la tero kaj kiuj fariûas nobeloj, rilate la produktantoj. Pro tio, Mezepoko restis sen ekonomia kaj kultura prospero, se ne de malgranda elito.

La malapero de la eýropa feýdisma sistemo okzazis iom post iom en pluraj flankoj: per la komerco kun Oriento kaj per la disvolviûo de la burûoj, kiuj vivis ekster la feödisma sistemo kaj kreis iom post iom gravajn urbajn kvartalojn.

5. Principe la naturaj rimedoj de vivo, æefe de la tero kiel rimedo de produktado, estas de îiuj homoj; neniu estas absolute privata proprulo.

Tiusence la tero estas natura rajto de îiu homo. Îar la afero estas inter pluraj, la rajto pri la tero estas temo de leûo, kiu devas garantii kaj perfektigi tiun uzon.

Fronte al la principo, ke la uzo de tero estas de îiuj homoj, rezultas implice, ke la sistemo devas esti unue almenaö justa; kaj due, la sistemo devas esti efika.

Feödismo estas maljusta, kvankam garantianta al îiu la uzon de vivrimedojn, ûi privilegiis al kelkaj, kiuj fariøis la nobeloj.

Due, feýdismo ne estis sufiæe efika. Pro tio falis la mezepoka socio. Burøoj (vd) iom post iom prosperisj, kaj fine kreis la modernan ekonomion.

Oni aentu, ke perfektigi la rajtojn pri la tero, ne signifas ke æiu rekte ricevu peceton de bieno; la fundamento estas la rajto pri vivrimedoj, kaj kiuj estas organizataj por ke iamaniere atingu æiujn.

E. Pauli.

FIAT. (L: 2175).

1. Latina esprimo, fiat ekvivalentas, laölitere, al fariûu, enkadre de la pasiva verbo fio, fis, factus sum, fieri (= fariûi), kies aktiva modo estas facio, -is, feci, factum, -ere (= fari).

2. Fiat (= fariûu), jen la vorto uzata de la latina traduko de la vortoj atribuataj al kreinto de la mondo: Fiat lux... (= "Kaj Dio diris: estu lumo; kaj fariûis lumo", laö la zamenofa traduko) (Gen 1,3).

E. Pauli.

FIDEISMO (N). 2175.

A: fideism; phaith-philosophy. F: fidéisme. G: Fideismus; Glaubensphilosophie. H: fideismo. I: fideismo; filozofia della fede. P: fideismo. R:

1. Erudicia vortesprimo, formita per la latina fides, -ei (= kredo, fido kun aldona senco de kredo), kaj la doktrina finaëo -ism-o. Ekvivalenta al fidismo (vd 2180).

Oni rimarku, ke en la internacia lingvo fido îefe signifas konfida allaso al alia, kaj ke sekve fidismo signifas unuarange doktrinon surbaze de tiu allaso; kredo ankaö estas allaso al la aötoritato de alia. Jen pro kio fidismo povas ekvivalenti al la historia fideismo surbaze de la kredo. Sekve ne estas necese insisti pri la neologismo fideismo, kiu tamen havas la avantaøon de faka historia vorto.

2. Fideismo estas doktrino, kiu unuflanke asertas la nekapablon de la natura rezono, por atingi sufiîan konon kaj aliflanke metas apartan helpon, kun karaktero de fido, konfido, kredo, per kiu kompletiûas la rezona malforteco.

Diversaj formoj de fideismo aperis tra la historio, laö apartaj manieroj per kiu estas postulata la helpo al rezono.

3. Kun la nomo mem de fideismo aperis dum 19-a jarcento doktrino kontraö la individua racio, helpata tamen de komuna racio, difinita kiel estanta la religia tradicio. Tiu estis la doktrino de Abato Pierre Daniel-Huet (1630-1721), Louis Bautain (1796-1869), Felix Lammenais (1782-1854).

4. Rilatas al fideismo la gnozeologiaj doktrinoj bazigitaj sur sento. Tia estas la doktrino de Reid kaj aliaj el la skota skolo, akceptantaj la naturan instinkton de la homa racio, por atingi la fundamentajn filozofiajn verojn. F. G. Jacobi (1768-1819) defendis racian senton, per kio estas akceptataj la religiaj kaj moralaj ideoj.

F. Schleiermacher (1768-1834) fundamentis la religion en la senso de dependeco. Same, aliaj protestantoj, nome, Ritschl, A. Sabatier, metis la religion sur neracian fidon. Proksime de tio estis la modernismo de Alfred Loisy (1857-1940) kaj aliaj katolikoj.

5. Takse, fideismo dependas de iom da skeptikismo rilate la homan kapablon racie argumenti.

Kvankam limigita, la homa penskapablo povas ne esti tiel limigita (vd) kiel elpensis la fideistoj.

Epistemologie, la fideismaj kriterioj de vero postulas esti bone arrgumentitaj. Jen kiam la fideisma doktrino mem, sajne estas malbone fundamentita.

Se fideismo dependas de dia revelacio, øi postulas ion dependa de la racio.

Se fideismo dependas de intuicio, tiu intuicio devas esti anataýe bone fundamentita.

E. Pauli.

FIDELA, -ECO (*). 2176.

L: fidelis, -le; fidelitas, -atis.

1. Etimologie, fidela devenas el la latina fidelis (= fidela), enkadre de la hindeöropa radiko bheidh (= ideo de fido, persvado). Samdevenas fidi (vd), federi, federacio, kaj la germana bitten (= preûi).

Adjektiva radiko. Vortformoj: fidela, fidele, fideëo, fideco, fidelulo, malfidela. Proksimaj radikoj, etimologie samdevenaj: fid-i, konfid-i.

2. Fidela estas konstanta firma konformeco al tio, kio estis proponita. Ekzemle, fidela al promeso, fidela plenumo de servo, fidela al kredo akceptata, fidela traduko.

3. Îu fideleco havas limojn? Principe, en si mem, laöforme, fideleco devigas. Sed la objekto, pri kio fariûas propono aö promeso, devas povi esti kapabla por esti objekto de promeso.

Pri fundamentaj naturaj rajtoj ne eblas valide fari promesojn. Eî ne eblas fari tion al Dio. Ekzemple, vivo estas fundamenta rajto. Same, vivi laý la naturo, estas fundamenta rajto. Pro tio, religie vivi ne konsistas en kontraýnature vivi.

Neniu povas promesi sian vivon al alia. Kvankam Dio estas rekonata kiel kreinto, la kreitaëo ne povas redoni al Dio, tion, kio li ricevis de li. Kohere, nur la donacanto povas malligi tion, kion li donacis.

Kelkaj pensas, ke redoni al Dio konsistas en la detruo de tio, kio estas redonata al Li. Jen la bazo de la buæoferoj de bestoj al Dio. Same, kelkaj buæoferis homojn al Dio.

E. Pauli.

FIDÛIO. Filozofio en... 2177.

Ûeneralaëoj (vd 2177-000).

Filozofoj de Fidøio (vd 2177-002).

Resumo de filozofio em Fidøio (vd 2177-005).

FIDI, -O (*). 2178.

A: trust up. F: se fier; foi, confiance. G: vertrauen; sich verlassen; Vertrauen. H: fiar-se; confianza. I: fidarsi; fidanza. P: fiar-se; confiança. R: (polagátsija); (povérie). (dovérie).

Verba radiko. Vortformoj: fidi (tr), fido, fidebla, fidinda, fidismo (vd), malfidi (tr), memfido, nefidinda, tromemfida, bonafide, malgrandfida. Proksima radiko: fidela, konfidi (tr).

2. Fido estas firma sinteno je plenumo de io interesa por si. Ekzemple, fido ke Dio decidu bone por ni; ke la vivo estu feliîa; ke la amiko plenumu la promeson.

Nuance, kredo (vd) estas firma sinteno je la vereco de la informanto, de la revelaciinto, de la atestanto, dum fido estas pli vasta, inkluzivante ankaö la voldecidojn. Kredo, pli fundamente, okazas en æiu kono, pri kies enhavo oni kredas esti vera. Tamen, la plej ofta signifo estas kredo je la vereco de la informanto.

Konfido (vd) estas preskaö la samo ol fido; konfido akcentas la senton de bonkvaliteco, surbaze de la pseödosufikso kon-, dum fido restas en la fundamenta senco de la firma sinteno je la plenumo de io interesa por si. Ekzemple, konfidi je la kapablo de profesiulo, fidi je la fortuno, aö je la sorto.

3. Inter la plej diversaj sencoj de fido, elstaras la gnozeologia propono, ke la dia revelacio kaj la koncerna fido estas necesa por atingi la certecon.

Al tiu senco reduktiøas la fideismo (vd) de pluraj eklektikaj spiritualistoj de la 19-a jc.

E. Pauli.

FIDISMO (gnozeologia doktrino). 2180.

Samsignifa ol Fideismo (vd).

FIGURAE DICTIONES. (L: 2181).

1. Latina esprimo ekvivalenta al sofismo per la dirmaniero.

2. Sofistika silogismo, en kiu la maniero diri uzata en la premisoj ne ebligas adekvatan konkludon per la sama gramatika formo. Sed tiu sofismo estas dependa de la lingvo uzata; ekzemple, latine: Omnis homo est albus, mulier est homo, do mulier est albus.

Jen unu el la ses sofismoj surbaze de la maniero diri (in dictione), kontraste kun la sep sofismoj sendependaj de la maniero diri, ambaö grupo laö klasado de Aristotelo (El. Sof. , 4). (Petro Hispano, Summullae Logicales. 7.34 ks; Joachim Jungius, Logica Hamburgensis, 1638, VI, 7 ks).

FIGURA ARTO. 2182.

A: figurative art. F: art figuratif. G: figuerlich Kunst. H: arte figurativa. I: arte figurativa. P: arte figurativa. R:

1. Enkadre de la pentro kaj skulpto, figurativa arto estas tiu, kiu prezentas la esprimitan objekton laö la natura figuro

Principe, figurativa arto estas ûenro, îar determinita de aparta objekto, kontraste kun la abstraktaj temoj. Sed kiel tendenco, eblas paroli pri figura stilo, kontraste al abstrakta stilo.

2. Figura arto estis prefere praktikata de la artistoj de realisma kaj de la klasikaj stiloj.

Post la malkovro de la tekniko de fotografado la figuriga pentro perdis la antaöan funkcion, kaj la abstraktaj temoj fariûas pli oftaj. La sama fenomeno ne okazis en skulpto, kie la figurigo restis interesa; tamen, ankaö en la kampo de skulpto fariûis pli ofta la abstraktaj verkoj.

E. Pauli.

FIGURA SENCO. 2183.

A: figured sense. F: sens figure. G: figuerlich Sinn. H: sentido figurado. I: senso figurato. P: sentido figurado. R:

1. Figura senco estas lingva rimedo, per kiu signifito estas signifata, per la nomo de alia afero, kies figuro havas iun rilaton al ûi, kaj kapabla igi la penson pli frapa kaj reliefa, ol per la vorto de propra, laölitera senco. Anstataö, ekzemple, diri "kono de la intelekto", eblas diri figure la samon per "lumo de la intelekto".

Nuance, metaforo (vd) estas vorto signifanta per komparo, ekzemple, kamelo estas ïipo de dezerto, dum figuro elstarigas la videblecon precipe de tio kio estas abstrakta. Same, alegorio (vd) estas simila al metaforo, kun iom da movo; ekzemple, alegorio de parolanta serpento.

Pli proksima al figura senco estas simbolo (vd), kiu signifas la objekton per io pli natura; ekzemple, leono de forto, verda branæo de la espero, kolumbo de la paco.

Ofte figura senco fariûas per trafa analogio; sed figura senco fariûas ankaö sendepende de strikta analogio.

Malsame al figura senco, okazas la rimedoj de esprimo nomataj esprimfiguroj (vd 2067).

Nuance, esprimfiguro, - kies variaj formoj estas vortfiguro, frazfiguro, parolfiguro, stilfiguro, retorika figuro, - direblas nur pri la formala karaktero de esprimo kiel rimedo de esprimo, dum figura senco rekte kontrastas kun propra senco.

2. Pri multaj aferoj la demando estas, îu ili havas figuran sencon, la propran.

Psikologio demandas îu sonûoj havas figuran sencon kaj psikanalistoj esploras kiamaniere pritrakti eventualajn figurajn sencojn de la sonûoj.

En religio tre oftas la figura. Senco La intermiksiûo de propraj sencoj kaj simbolaj intime rilatas al la origino mem de la religioj kaj ties evoluo. Pri tio okupiûas la ekzegezo de la tiel nomataj sanktaj skribaëoj.

E. Pauli.

FIGUREBLECO. 2184.

1. Figurebleco (vortformado el figur-o kaj sufiksoj ebl-, esprimanta ke io povas esti farata, kaj ec-, esprimanta ideon de kvalito), estas la kapablo krei esprimon de figuro, jen en arta esprimo, jen en mensa esprimo.

Oni rimarku, ke figuro (vd) estas ekstera natura aspekto de io korpa, ekzemple, homa figuro, arba figuro.

Aldone, figurebleco atingas ankaý la kapablon esprimi iun ajn formon; povas já formo esti artifika, ekzemple formo de aýtomobilo, dum figuro aspektas pli stabila, kiel en figuro de homo, de arbo.

Spaco estas la fundamenta karaktero de figuro kaj formo.

2. En arta esprimo, kiel dirite, okazas la figurebleco.

Kelkaj artoj esprimas nur la figuron. Aliaj kune kun la figuro prezentas aldone koloron, sonon kaj foje ankoraý aliajn detalojn.

Desegnaĵo kutime celas prezenti nur la figuron, ne la kolorojn.

Same, skulptaĵo celas ordinare prezenti nur la figuron.

3. En mensa esprimo la figurebleco prezentas subtilajn detalojn rezulte de la abstraktiva kapablo de la sensoj kaj de la racio.

Koncerne al sensoj, figuro estas atingata de komuna senso (vd). Tio signifas ke, samtempe, pluraj sencoj atingas la figuron, kvankam kelkaj pli detale.

Ne estas do figuro specifa objekto de propra senso, kiel koloro estas specifa de la vido, sono de la aýdo, gusto de la senco de gusto, odoro de la senco de flaro, varmo de la senco de tuïo.

Figuro povas veni unue, aö tra la vido, aö tra la aödo, aö tra alia propra senco. Por ni homoj figuro venas precipe pere de la vido. Tamen ankaö pere de la sonoj de la aödado eblas percepti iamaniere la direkton de la spaco, el kie venas la sonoj. Same, per tuïo percecepteblas la figurojn aö formojn de pluraj objektoj.

Por animaloj, kies îefa konkapablo ne estas la vidado, figuro ne gravas. Fiïoj, kiuj estas preskaö blindaj, trovas sian direkton en Oceano, per sento de varmo.

Cetere, komuna senso antaösupozas al la propra senso, kiu rilatas specife al koloro, sono, odoro, gusto, tuïa senso. Ne eblas la ekfunkcio de la komuna senso, sen la antaýa funkciado de la propra senso.

Pro tio, desegnaëo, kvankam celanta nur la figuron, prezentas tamen necese kelkan koloron. Same, statuon sen intereso en la koloro, estas tamen iamaniere kolora. Kvankam la koloroj restas forgesataj de la desegnisto kaj de la skuptisto, ili restas necese tie.

4. Koncerne al figurebleco en internaj sensoj, preskaö îio en nia imagkapablo kaj fantazio havas karakteron de figuro. Tio avertas pri la graveco de figurebleco en la homa vivo.

Pro tio ke la figuro de komuna senso fariøas pere de la propra senco kaj pro tio ke la homa figurebleco fariøas precipe pere la senso de vido, la internaj imagoj okazas precipe en tiu kampo.

Pro tio, nia imagpovo rigardas tempodaýron kiel tunelo veninta el pasinto, kaj antaýenirantan en la estonton. Fakte, nur ekzistas la nuno.

5. Figurebleco enkadre de la racio okazas per la konceptoj, juøoj kaj rezonoj pri la diversaj aspektoj de la figuro. Jen la kampo de matematiko (vd).

6. La psikologio de figurebleco prezentas, krom la specife homajn karakterojn, ankaö apartajn individuajn diferencojn.

Sonøoj precipe prezentas figurojn, kaj tiuj okazas per la plej diversaj asociiøoj de la imagoj.

Elstaras la individuaj diferencoj, kiam okazas pli da intensiveco de la figurebleco. Jen kiam okazas la fenomenoj de mistikuloj kaj viziuloj.

7. Sigmund Freud (1856-1939) rekte esploris la psikanalizan kampon de la figurebleco (vd 2187,3). Li uzis la esprimon figurebleco (sed en germana koresponda vortformo).

Atentigis Freud pri diversaj formoj de disvolvolviûo de tiu figurebleco. Internaj imagoj, afekciitaj de deziroj kaj frustracioj, estas fine kaözoj kapablaj krej mitojn kaj eksterajn tipajn artesprimojn.

E. Pauli.

FIGURO (*). 2185.

A: figure. F: figure. G: Figur. H: figura. I: figura. P: figura. R:

1. Etimologie, figuro devenas el la latina figura, kunmeto el fig- kaj pseödo sufikso -ur-, enkadre de la hinde ropa radiko dheigh- (= doni formon).

Substantiva radiko. Vorformoj: figuro, figura, figuri (tr), figurado, figuraëo, figuranto, figureto, anta figuri (tr), transfiguriûo, belfigura, îifonfigura, sanktfiguro, stelfiguro, ïakfiguro, tutfigure.

2. Figuro , en propra senco, estas ekstera natura aspekto de io korpa, ekzemple, homa figuro, ina figuro, arba figuro. Nuance, formo povas esti artifika, dum figuro aspektas pli stabila kaj natura. Ekzemple, homo havas figuron, sed nuboj havas ïanûemajn formojn. Okazas iom da paralelismo inter la latina figuro kaj la greka µ ; en alia plano, paralelismo inter la latina forma (= formo) kaj la greka µ (= formo); sed, nek en la unua kazo, nek en la dua, ekzistas komuna hindeöropa radiko.

Figura arto, kvankam kiel arto estas artifika, tiel nomiûas pro la objekto figurata kaj kiu havas naturan figuron. Same kiel okazas kun formo.

Kutime, oni uzas la nomon mem de figuro por signifi la analogion; ekzemple, arbo, krom havi propran figuron, havas ankaö la rolon esti figuro de la vivo. La sama kunteksto adjektive: Figura senco. Kelkaj figuraj analogiaj sencoj de figuro estas tiel oftaj, ke ili estas uzataj prekaö kiel propraj. Ekzemple, mensa lumo, klara ideo, dia parolo.

Kun la plej diversaj signifoj, figuroj gravas, kaj pro tio ili estas aparte studataj: figura arto (vd 2282), esprima figuro (vd 2187), retorika figuro (2188), silogisma figuro (vd 2190), figura arto (2181), figura senco (2182).

E. Pauli.

FIGURO. Esprima... 2187.

1.Krom la propra esprimo, nia homa intelekto kreas figurajn esprimojn, la ebleco mem de tiu kreo de figuraj esprimoj baziûas en la ekzisto de analogiaj rilatoj inter îiuj entoj. Unuj estas simple individue egalaj, enkadre de la sama speco. Sed la klasoj kreskeme malegalaj restas îiam kun iom da simileco, ûis la plej larûa klaso, tiu plej alta klaso estas la ento mem, inter îiuj aferoj la minimuman interrilaton de la enteco mem. Sekve fariûas ebla la figura esprimo sen perdo de la vero, kondiîe ke oni sciu pri la limoj.

2. La faktoroj, per kiuj kreiûas la figura esprimo estas pluraj. Kelkaj faktoroj estas klare difineblaj, dum aliaj estas eventualaj kaj foje ne sufiîe konataj. La plej racia faktoro estas tiu de la rekta kompreno de la interrilatoj de klasoj efektive ekzistantaj inter la aferoj; sekve, unu povas signifi figure la alian. Dua kaj ankaö tre ofta kaözo en la formado de la figuroj estas la asociiûo de imagoj (vd 0574). Afero perceptata kune kun alia restas en la sama imago de la memoro. Sekve unu afero povas iel averti pri la alia, kaj unu fariûi figuro aö simbolo de la alia.

3. En sonûoj, îi-rilate aparte esplorataj de Sigmund Freud, okazas ankaö figuraj esprimoj. Kompreneble, sonûoj fariûas per figuroj laö la propra senco, îar la korpaj aferoj havas formon etendita en la spaco. Sed tiuj figuroj asociiûas al aliaj, kaj foje kreiûas la propra figuro, sed kaöza de la asociiûinta. Jen figurigebleco ofta en sonûoj, kaj kiuj psikanalizo penas interpreti.

La bezono de îiu individuo esprimi sin ne reduktiûas al nur unu formo, la propra, sed ankaö okazas per la figura. La neceso de esprimo ne kompletiûas kiel komunikado al alia, sed estas precipe interna neceso de elesprimiûo, kiu atingas foje eî la formon de halucino. Îar la interno tendencas esprimiûi ankaö ekstere, la bezono de esprimo realiûas per la elvortigo, per la gestoj, per aliaj artaj reprezentoj.

Enkadre de la psikanalizo, ekzemple de Freud, foje frustaciitaj, foje mite atingataj kaj ûuataj.

E. Pauli.

FIGURO. Retorika... 2188.

1. En lingvo, figuroj estas sintaksaj aranûoj, kapablaj krei apartan efikon, por la laölitera elparolado.

Tiu almetata aranøo estas nomata figuro, pro tio ke tiu rimedo enhavas aspekton similan al ekstera figuro de io.

Jen la signifo de lingva figuro, kaj kiu povas akiri apartan intereson en poezio kaj precipe en retoriko.

Cicerono (106-43 a.K.) jam avertis pri figuroj en diskurso, sed nomis ilin ornamenta (= ornamoj).

La latina retorikisto Kvintiliano (42-117) estis la unua, kiu nomis ilin figurae (= figuroj).

2. Specoj de retorikaj figuroj. Varias la figuroj laö la celo, laö la objekto pritraktata de la diskurso, sed precipe laý la rimedoj uzataj.

Laýcele, oftas la figuroj por konservi la atenton de la aödantaro, la emocian akcepton, la persvadon.

Koncerne al rimedoj uzataj, kelkaj retorikaj figuroj estas surbaze de la sonoj kaj morforlogio, - ekzemple aliteracio, apokopo.

Aliaj surbaze de la sintakso, - ekzemple, elipso, kiasmo, anakoluto.

Kelkaj enkadre de la semantiko, - ekzemle, metaforo, metominio, antitezo.

Enkadre de la logiko, - ekzemple, paradokso, hiperbolo, ironio.

En la elvortigo, - ekzemple, apostrofo, demando, pravigo, protesto.

En la argumentado, - ekzemple, konsento, decido, postmeto, prolepso.

E. Pauli.

FIGURO. Silogisma... 2190.

1.Per figuro estas nomata la fundamenta formo ebla en la strukturo de silogismo.

La graveco de la silogisma figuro estas em tio, ke eblas pluraj formoj, kaj kelkaj estas korektaj, dum aliaj estas evitendaj.

2. Îar okazas strikta rilato inter antecedento kaj konsekvento, la strukturo de silogismo estas determinebla, aö ekde la antecedento en direkto de la konsekvento, aö inverse, ekde de la konsekvento en direkto de la antecedento.

Kutime oni uzas determini la strukturon ekde de la konsekvento, îar pli simple, ekde nur du terminoj, dum en la premisoj de la antecedento la terminoj estas kvar

Oni rimarku la nomojn de la tri fundamentaj terminoj de silogismo.

En la konsekvento:

- la subjekto (S) estas nomata granda termino (T);

- la predikato (P), malgranda termino (t).

En la antecedento restas:

- meza termino (M), tiu, kiu ne aperas en konsekvento, sed du foje en la antecedento.

Foje meza termino estas komparata kun la granda termino (Subjekto en konsekvento), foje kun la malgranda termino (Predikato en konsekvento)

Oni atentu kiel fariøas la komparoj kaj la koncernaj nomoj:

- Granda premiso estas meza termino komparata kun Granda termino (T).

- Malgranda premiso estas meza termino, kun Malgranda termino (t).

Jen la æefaj elementoj por determini la specojn de silogismaj figuroj, akorde kun la eblaj lokigoj de la tri fundamentaj terminoj (vd 3).

Krom la atento al terminoj per kiuj kreiøas la figuroj, silogismo varias per la kvalito de asertoj (foje asertivaj, foje neivaj) kaj per la etendo (universala, singulara, partikulara). Nun okazas tio, kio nomeblas modoj de silogismo. Estas do diferenco inter figuro de silogismo kaj modo de silogismo (vd 4).

3. Specoj da silogismaj figuroj. Estas tiom da figuroj, kiom da eblaj lokigoj de la terminoj haveblas; tiusence difinita la figuro, konstatiûas entute kvar fundamentaj specoj. Estas do kvar la specoj de silogismaj figuroj.

Sed ne îiuj prezentas historiajn nomojn.

Aristotelo prezentis nur tri specoj de silogismaj figuroj, îar la 4-a li reduktis al la unua.

La skolastikistoj nomis la 4-an la 1-a malrekta, îar nur okazas la inversio de la terminoj. Oni atribuis tiun 4-an al la aristotelano Galeno (2-a jc). Sed tiu atribuo estas sen historia fundamento, îar la verko kie oni trovas tion, efektive ne apartenas al tiu aötoro; sed restis la kutimo nomi ûin galena figuro (vd 2370).

Oni povas simple priskribi laöjene:

- la unua kaj kvara figuroj praktikas la simplan inversion;

- la dua kaj tria figuroj praktikas la duopan inversion.

La lokigo de la meza termino kutime estas memorigataj per la mnemoteknikaj latinaj versoj, rilataj al la premisoj de la tri figuroj:

tertia, bis sub".

Tio ekvivalentas al: subjekto, predicato, en la unua; sed du foje predikato, kaj du foje subjekto.

1-a figuro: la meza termino servas kiel subjekto en la granda premiso kaj kiel predikato en la malgranda premiso.

M = P - Homo estas racia;

S = M - Petro estas homo;

S = P - do, Petro estas racia.

2-a figuro: La meza termino servas kiel predikato en ambaö premisoj. Unu el ili estas negativa, kaj la konkludo nur povas esti negativa.

P = M - Îiu lozango estas kvarlatera (A);

S = M - Neniu triangulo estas kvarlatera (E);

S = P - do, neniu triangulo estas lozango.

3-a figuro: la meza termino servas kiel objekto en ambaö premisoj kaj la konkludo estas partikulara.

M = P - Îiuj homoj estas raciaj;

M = P - Îiuj homoj estas korpoj;

S = P - Do, kelkaj korpoj estas raciaj.

4-a figuro (la unua inversigita, aö galena): la meza termino servas kiel predikato en la granda premiso kaj kiel subjekto en la malgranda.

P = M - Îevalo havas hufon;

M = S - Havanta hufon estas vertebrulo;

S = P - do, kelkaj vertebruloj estas îevaloj.

4. Modoj de silogismo, laý la kvanto kaj laý la kvalito. Kompletiûas la esploro pri la figuroj de silogismo per atento al la siglogismaj modoj.

Rezultas modoj el la enhavo de la premisoj:

- laö la kvanto (universala, partikulara);

- laö la kvalito (asertiva, neiva).

Tiu subdivido de la fundamentaj figuroj de silogismo, foje laý la kvanto, foje laý la kvalito, mongtriøas tre komplika. Sed oni devas atenti al tiu fenomeno, por ke fariøu klara la logika sistemo, per kio fariøas la tuta racia mondo. Krom la nuna averto pri la modoj de silogismo estas necesa aparta esploro (vd 5106).

Kompreneble, pro didaktikaj kialoj, en æiuj apartaj esploroj okazas ripetoj de fundamentaj nocioj kaj eblaj konfuzaĵoj.

5. Jen kadro de kvar fundamentaj specoj de propozicioj (2x2=4), kiuj, enkadre de la silogismaj modoj, la skolatikistoj prezentas per vokalaj literoj, laöjene:

A - Propozicio universala asertiva - ekzempleîiu homo estas racia;

E - propozicio universala neiva - triangulo ne estas kvarlatera;

I - propozicio partikulara asertiva - Petro estas racia;

0 - propozicio partikulara neiva - Petro ne estas birdo.

6. En kvar silogismaj figuroj, 256 modoj (4x4=16 x4=64 x4=256). Per alternado de kvantoj kaj kvalitoj fariûas eblaj la unuaj 16 modoj de silogismoj.

Sed se îiu silogisma modo ankaö varias laö la figuro, per ïanûo en la lokigo de la terminoj, okazas 64 modoj enkadre de îiu aparta figuro.

Fine, enkadre de la 4 figuroj, entute 256 modoj.

Sed îar la plimulto el tiuj silogismaj modoj malobeas la leûojn de la korekta silogismo, restas efektive nur 19 validaj.

7. Mnemonikaj nomoj de validaj modoj de silogismo. Por faciligi la kontrolon de validaj modoj em æiu silogisma figuro estis kreitaj mnemonikaj nomoj, pri kiuj jam zorgis logikistoj de Mezepoko.

Ritmaj versoj estis aperigitaj, post kelkaj antaöaj provoj, îirkaö la jaro 1250, kiuj troviûas en la Summulae logicae de Vilhelmo de Shyreswood kaj poste en tiuj de Petro Hispano.

Per tiuj mnemonikaj nomoj, æiu valida speco de modo studeblas per aparta artikolo.

Jen la menemonika sistemo de vortoj:

I-a (rekta): Barbara (vd), Celarent (vd), Darii (vd), Ferio (vd);

I-a (malrekta, a 4-a): Baralip(ton) (vd), Celantes (vd), Dabitis (vd), Fapesmo (vd), Friseso(morum) (vd);

II-a: Cesare (vd), Camestres (vd), Festino (vd), Baroco (vd);

III-a: Darapti (vd), Felapton (vd), Disamis (vd), Datisi (vd), Bocardo (vd), Ferison (vd).

Anstataý la l-a malrekta figuro, la modernuloj prezentas la koncernajn modojn per aliaj vortoj, laý jene:

IV-a (figuro): Bamalip (vd), Calemes (vd), Dimatis (vd), Fesapo (vd), Fresison (vd).

En tiu 4-a figuro la unua vokalo kutime montras la grandan, la duan la malgrandan premison.

8. Vokaloj (AEIO) rilatas al kvalito de la asertoj, kiel citite.

Barbara montras ke la granda, malgranda kaj konkludo devas esti en A (îar en la vorto tiu A signifas asertivan universalan).

Felapton montras ke la granda devas esti E (universala neiva), la malgranda A (asertiva universala), la konkludo devas esti O (partikulara neiva).

9. Mnemonika funkcio de la konsonantoj. La konsonantaj literoj avertas pri aliaj rimedoj de identigo (vd 5106).

Per komplikaj detaloj, konsonantoj havas plurajn rolojn en la mnemonikaj vortoj de silogismaj figuroj. Tiuj funkcioj okazas en la reduktado de unuj modoj en aliajn.

Aparte, oni avertu, ke la menciitaj aýtoroj inkluzivis la versojn de la 4-a figuro en la unuan.

Sed, oni avertu ke en tiu aparta nova aranûo, per kreo de la 4-a figuro (1-a malrekta), la mnemonnikaj versoj restas kune kun la l-a figuro (1-a rekta). La mnemonikaj vortoj de la 1-a malrekta figuro montras la malgrandan kun la vokalo de la unua silabo, kaj la grandan kun la vokalo de la dua silabo.

Malsame, en la 1-a figuro (rekta), en la 2-a kaj 3-a figuroj la vokalo de la unua silabo montras la grandan terminon, kaj tiu de la dua silabo la malgrandan.

10. Pliaj detaloj montras praktikajn rimedojn de la sistemo, kaj postaj variantojn enkadre la skolastikismo mem kaj en modernaj proponoj de la simbola logiko.

Por Indiki la 4 modojn de la 1-a figuro oni uzis la 4 unuajn konsonantojn de la latina alfabeto: B, C, D, F. Sekve la nomoj de la modoj de la unua figuro estas : Barbara, Celarent, Darii, Ferio.

La malrektaj modoj de la sama 1-a figuro: Baralipton, Celantes, Dabitis, Fapesmo, Friseso (morum).

Modernuloj, kiu metas la 4-an figuron, anstataö la unua malrekta, nomas la korespondajn modojn per : Bamalip, Calemes, Dimatis, Fesapo, Fresison. Îi-kaze la unua vokalo normale indikas la Grandan premison, kaj la dua la malgrandan premison.

La nomoj de modoj situintaj en la aliaj figuroj komenciûas ankaö per la 4 unuaj literoj de la latina alfabeto; sed la mnemonika tekniko aranûis la aferon tiamaniere, ke tiuj modoj de la aliaj figuroj redukteblas al la koncernaj modoj de la unua figuro (la rekta), kiu komenciûas per la sama konsonanto.

Ekzemple, Cesare (de la 2-a figuro), reduktiûas al Celarent (1-a figuro); Darapti (de la 3-a figuro) al Darii (1-a figuro), ktp.

Resulte oni havas nun la nomojn de la aliaj figuraj modoj sisteme, la 2-a figuro: Cesare, Camestres, Festino, Baroco; en la 3-a figuro: Darapti, Felapton, Disamis, Datisi, Bocardo, Ferison.

11. La internaj konsonantoj s, p, m, avertas pri la rekta reduktado; konsonanto c, pri la malrekta.

Cetere, s signifas, ke la propozicio indikata per la antaöa devas esti simple konvertata (simpliciter).

Konsonanto p signifas, ke la propozicio indikata per la antaöa vokalo estas akcidence konvertata (per accidens).

Konsonanto m, ke la premiso indikata de la antaöa vokalo devas esti ïanûata, tio estas per ïanûo de loko. Oni ekzempligu per Camestres, de la 2-a figuro:

Cam...îiu homo estas animalo;

es...neniu ïtono estas animalo;

tres. Do, neniu ïtono estas homo.

La konversio fariûas al Celarent de la 1-a figuro.

Detaloj pri la malrekta reduktado:

(vd Carosi I, p. 357).

12. Aliaj specoj de silogismoj - figuraj kaj modaj - reagas, se oni enmetas apartajn distingojn, ekzemple, distingon inter nekondicionala kaj kondicionala. Jen, la figura kaj moda strukturo de silogismo ankaö varias laö la speco de rilato inter la logika sekvo de la premisoj.

Silogismo povas esti nekondicionala (kategoria) aö kondicionala; disjuntiva kaj nedisjuntiva (konjuntiva); ne dilema aö dilema.

Laö vortigado, tiuj interrilatoj inter la premisoj jam estas indikataj ene de la juûoj mem (ekzemple kondiciolalaj juûoj, disjuntivaj juûoj ktp); pro tio la silogismoj mem estas facile rekoneblaj.

Kondicionala silogismo (ankaö nomata hipoteza silogismo) havas kiel pligrandan premison hipotezan premison. Ekzemple:

- Se la Tero turniûas, ûi moviûas;

- nu, la tero turniûas;

- do la Tero moviûas.

La hipoteza silogismo estas grava por la scienca esplormetodiko. Efektive, la hipotezo funkcias kiel premiso; kiam ûi restas pruvata, ûi transiras al la kategorio de nekondicionala (kategoria) premiso kaj konkludo.

E. Pauli.