FAMO (*) 2115.

Gr: N Z : 0 , -0 H . L: fama, -ae.

A: fame. F: fame. G: Gerücht. H: fama. I: fama. P: fama. R:

1. Etimologie, famo devenas el la latina fama (= fama, honoro, reputacio), siavice el faris, -ari (= paroli), enkadre de la hindeöropa radiko Bha- (= paroli), el kiu ankaö devenas la greka N 0 : \ (= paroli) kaj koncerna familio de vortoj.

Substantiva radiko. Vortformoj: famo, fama, fami, fameco, famega, famigi, famulo, grandfama, malbonfama, masfamo, misfamigo, mondfama, senfama.

2. Famo estas diskonateco de io, aö de iu tiamaniere ke multaj parolas pri la koncerna afero aö persono.

Nuance renomo (diskonateco de ies nomo), reputacio (opinio de la publiko pri la valoro), gloro (alta opinio) estas diskonateco pli objektiva, dum famo rilatas al disvastigo al multaj.

3. Specoj. Laöforme, okazas bona famo kaj malbona famo, misfamo, grandfamo, mondfamo, malfavora famo. Koncerne al bona famo, ûi estas la ûenerala estimo aö favora opinio pri la konduto de persono.

Laömaterie, famo diriûas per la afero, surbaze de kio fariûas la famo; ekzemple, famo de saûeco, famo de sankteco, famo de mensogisto.

4. Takse, bona famo estas morala valoro, per kiu distingiûas la persono kaj kiu povas influi favore al ûi por sukcesi en la socio. Îar la famo baziûas en la homo mem, îiu rajtas pri sia bona famo.

Aldone, la famo de familianoj fariûas rajto de la aliaj familianoj; gefiloj rajtas pri la bona famo de siaj patroj, kaj inverse la gepatroj pri la famo de siaj gefiloj.

Sekve, se iu misfamigas la gepatrojn, la gefilojn povas postuli redonon, la gepatroj povas same postuli redonon de la forprenita famo.

5. Estas ja famo afero de leûaro, per kiu la socio garantias al îiu sian rajton pri bone fondita famo.

E. Pauli.

FANATIKA, -ISMO (+). 2120.

Gr: * , 4 F 4 * " \ : T < ; . 0 8 T J Z H . L: fanaticus, -a, -um.

A: fanatic; fanaticism. F: fanatique; fanatisme. G: fanatisch; Fanatismus. H: fanático; fanatismo. I: fanàtico; fanatismo. P: fanático; fanaticismo. R: (fantícheskij).

1. Etimologie, fanatika devenas el la latina fanaticus (= diinspirita, religie delira, furioza) siavice el fanum (= sankta loko, templo), tra fas-num, en kiu la baza latina radiko fas- signifas la ideon de tio, kio estas konsekrita.

Adjektiva radiko. Vortformoj: fanatika, fanatikeco, fanatikigi, fanatikulo. Samfamiliaj radikoj: festo, ferio, foiro.

2. Fanatika estas blinda fervoro je aparta doktrino kaj celo. Ordinare tio eblas, kiam ne okazas kritika penso, per kiu devus esti ekzamenata la propra doktrino kaj la kontraýa opinio.

Origine, fanatika estis dirite pri loko konsekrita al iu dio, kaj ankaý de la sacerdotoj de kelkaj diecoj, îefe de Izisa, Cibela, Belona. Dum sankta deliro, ili vergis sin ûis la sangofluo. El tiu historia senco, fanatika evoluis en aliajn, kiuj ankaý restis historiaj, ûis la nuntempa ûenerala signifo de blinda fervoro al iu ajn doktrino aö movado, foje kun radikalismaj reagoj rilate la aliajn religiojn. Sekve, fanatikismo rilatas al martiroj.

Pro la religia origino, fanatikismo estis komprenata en pozitiva senco flanke de la fanatikuloj mem. Sed iom post iom ïanûiøas la semantika senco de fanatikismo, interpretata nun kiel manko de kompreno kaj malbone orientita religiemo.

Homoj erudicie religiemaj dialogas kaj indiferente eniras ian ajn preûejon. Kiu rigardas simbolon de alia kredo, tiu simple akceptas ûin kiel esprimon atingatan de sia frato. Same en politika kampo, la homoj jam ne nur parolas pri naciismo kaj koncernaj fanatikismoj, sed ankaö pri homaro kaj internacia kunvivado.

3. Modernepoke, fanatikismo estas îiam rigardata kiel blinda fervoro kaj radikalismo.

Semantike la vorto pasis el la religia kampo al îiu ajn ideologia movado. Tiusence, krom la religia fanatikismo, la vorto diriûas proprasence al nacia fanatikismo, rasa fanatikismo.

Ekster la kampo de ideologio la vorto restas ankoraö en nivelo de figura senco; jen la senco, kiam oni diras fanatika por la studoj, fanatika por ïakludo, fanatiko por manûo de kokoso. La proprasenco enhavas iom da erara blindeco, dum la figura senco nur iom da entuziasmo.

Shaftesbury diris, ke ûi "estas tiu (entuziasmo), kiu naskis la nomon fanatikismo en la origina senco uzata de la antikvuloj, de aperaëo altiranta la spiriton" (Letter on enthusiasm,7, p.78-79).

Leibniz ligis ankaö fanatikismon al troigo; sed li restas tamen en la kunteksto de troigo en religiaj interpretoj.

Tiusence li nomis fanatikan la filozofion klariganta îion rekte per la dia mirakla ago:

"Alimaniere mi ne vidas kiel povus liberi sin fali en la fanatikan filozofion, kiel en la mosean filozofion de Fludd, kiu savas îiujn fenomenojn per la senpera kaj mirakla atribuo de ili al Dio" (Nouveax Essais, prologo, je la fino, OP., Erdmann, p. 204).

Kant rekte analizis la koncepton mem de fanatikismo, avertante pri la troigo favore al si mem. Fanatikismo "estas malobeo, okazigata laö principoj, de limoj de la homa racio". La morala fanatikismo estas "la transpaïo de la limoj kiujn la pura praktika racio donas al la homaro, malpermesante meti la domimantan motivon de la agoj konformaj al devo, tio estas, la realan motivon de ili, en io ajn afero, kiu ne estu la propra".

Kionservis Kant em moralo la primitivan nocion, ke fanatikisno konsistas en faro de bono per inspiro kaj entuziasmo, per iu natura impulso, en si mem bona.

4. Specoj. Laýforme, fanatikismo povas distingiûi per grado de la fervoro; ekzemple, eksplodema fanatikismo.

Per manieroj de reago; ekzemple, sangosoifa fanatikismo. Per tio, kio estas perforte atingata; ekzemple, fanatikismo kun perforto de la homaj rajtoj, kiel ofte okazas en striko, bojkoto, terorismo.

5. Laömaterie, oftas, per analogio, pluraj fanatikismoj. Krom la religia fanatikismo, okazas la politika fanatikismo, la sporta fanatikismo, la ekologia fanatikismo, la naciisma fanatikismo, la rasisma fanatikismo.

Cetere, îiu speco subidivideblas materie, sed ankaö kombine kun la laöformaj, de stilo, modo, taktiko.

Pri la analogiaj fanatikismoj, jam avertis la klasika Cicerono, parolante pri "superstiîaj filozofoj kaj preskaö fanatikaj" (De div., 2, 57, 118).

Kant avertis kontraö la racia fanatikismo, per kiu estas atribuata al racio superaj kapabloj (Abb 407); inverse, oni avertas ankaö pri la empiriismaj fanatikismoj.

5. Fariûas tre danûera la fanatikismo je pluraj aferoj samtempe. Terure danûera estas tiu fanatikismo kiu fariûas samtempe je raso, politiko kaj religio. Oftis tra la jarcentoj militoj, kiu samtempe estis opono inter nacioj kaj la koncernaj diferencaj religioj.

Homoj principe rajtas iri kaj veni ien ajn sur la terglobo; sed kiam fanatikismo dividas ilin, restas ne ebla ke en la sama urbo vivu malsamaj rasoj, kun malsamaj religioj.

Anstataö el la religio fonti la vivo, okazas la kontraöo, - malamikeco kaj morto, - kiel la îiutagaj ëurnaloj sciigas pri kelkaj regionoj de la mondo. Per la forigo de îiuspecaj fanatikismoj, triumfos la vivo, la homaro, la komuna saûo, la tergloba feliîo.

E. Pauli.

FANTASMA, -ATOS. (Gr: 2121).

Greka vorto, N V < J " F : " , -" J @ H ekvivalentas al vido, apero, ïajno, sonûo, fantasmo (vd) kaj fantomo (vd), deveninta el N " \ < T (= fari brili, fari aperi, fari videbla).

FANTASMISMO. 2121.

A: F: fantasmatisme. G: H: fantasmatismo. I: P: fantasmatismo. R:

1. Erudicia vortformado, el fantasm-o (vd) kaj la doktrina sufikso -ism-o. La latinidaj formoj, ekzemple la franca fantasmatisme, devenas tra N V < J " F : " , genetiva formo N " < J V F : " J @ H (= vido, apero, ïajno, sonûo) kaj la doktrina finaëo -ism-o, iniciate de la franco Renouvier.

2. Fantasmatismo estas la gnozeologia doktrino, laý kiu, tio, kion oni perceptas, estas nur la N V < J " F : " de la reala afero.

"Oni vidas ke la doktrino de Demokrito estis speco de fantasmatismo, tre analoga al tiu, kiu certaj modernaj skoloj faris per la miksiûo de la ideismo kaj sensismo" (Renouvier, Philosophie ancienne, I, 252).

Oni atentu, ke du estas la interpretoj rilate al fantasmo en kono, æar okazas diferenco inter efika kaýzo kaj forma kaýzo.

La unua interpreto, pri kio direblas propre la fantasmatismo, asertas ke okazas enteca fenomeno okaze de la kono, kiel bildo antaömetita inter la konkapablo kaj la konenda objekto. En tiu îi kazo eblas, ke la menso konas la fantasmon, kaj nur la fantasmon; por ke malantaö la fantasmo estu efektiva objekto, necesas pruvi ke tiu objekto kaözis la fantasmon. Jen rilato de kaözo kaj efiko inter la objekto kaj la fantasmo.

La dua interpreto diras, ke la rilato inter fantasmo kaj kono povas esti de forma kaözo kaj forma efiko. Sekve ne estas la operacio de simpla kaýzo kaj efiko, kiu kaözas la konon; nek estas necese, ke oni sciu pri tiu kaýzado. Alia estas la rilato, per kiu la kono fariûas; tiu alia kaözo estas, kiel dirite, forma kaözo kaj forma efiko (vd). Jen kiam la fantasmo ne havas la sencon, kiun oni supozas en fantamatismo.

3. Fantasmatismaj doktrinoj oftas en historiaj doktrino, jam ekde la antikva greka filozofio.

Kartezio, modernepoke, elstara kiel fantasmatisto, îar li rigardis la verecon de la fantasmoj per la rilato de kaözo kaj efiko, kun la koncerna propono de la pera realismo. Li asertis ke Dio povas krei la fantasmojn, por iluziigi la homojn. Sed tamen Dio ne faras tion, îar lia vereco ne permesas iluziigi la homojn.

E. Pauli.

FANTASMO (N). 2122.

Gr: N V < J " F : " , -" J @ H . L: phantasma, -atos.

A: phantasm; fantasm. F: G: Phantasma. H: fantasma. I: fantasma. P: fantasma. R:

1. Erudicia vorto, el la greka N V < J " F : " (= apero, ïajno, sonûo, fantasmo, fantomo), siavice el N " \ < T (vidi, fari brili, fari aperi, fari videbla).

Substantiva radiko. Vortformoj: fantasmo, fantasma, fantasmismo (vd). Proksimaj radikoj: fantasto, fantasmagorio, fantazio (vd), fantomo (vd).

2. Fantasmo, en gnozeologia senco, estas la mensa bildo de objekto, sed ne la ekstera objekto mem. Îar îiu esprimo fariûas per ia similaëo de la esprimata objekto, tiu reproduktado de la objekto en la menso nomiûas fantasmo.

Nuance, fantomo (vd) estas eksterordinara figuro ne palpebla rigardata kiel ekzistanta ekstere, dum fantasmo estas ordinara mensa elemento de la kono tiel konsiderata teorie kaj per abstraktado.

3. Malfacilas la priskribado de la bildo de objekto en la menso, kaj samtempe gravas tiu priskribo, îar el ûi dependas la gnozeologia taksado de la kono. Kelkaj elstarigas la entecon de la konfantasmoj, kaj fine reduktas la tutan konon al tiu fenomeno; jen la fantasmatismo (vd 2121,2).

Siavice pluras la formoj de fantasmatismo, unuj sem realismo, aliaj kun realismo:

- absoluta ideismo (vd), en kio restas nur la ideoj;

- sensismo (vd), nur sensaj fenomenoj;

- pera realismo (vd) en kiu oni konas la fantasmon, sed pere de ili oni pruvas la realon, kiel efika kaözo;

- senpera realismo (vd), aý intencionalisma fantasmatismo, en kiu la fantasmo estas forma kaözo de la kono, kaj sekve ne okazas unu sem la alia.

E. Pauli.

FANTASTO, -A. 2123.

A: fantastic. F: fantastique. G: phantastisch (adj.). H: fantástico. I: fantàstico. P: fantástico. R:

1. Erudicia vorto, fantasto devenas el la greka adjektivo N " < J " F J 4 6 ` H (= fantasta).

Substantiva radiko. Vortformoj: fantasto, fantasta.

2. Fantasto estas literatura ûenro, kies klimato estas tre fantazia, kaj nur ebla fantazie.

Nuance, mirindaëoj (vd) estas aferoj kapablaj impresi per la enhava surprizo, povantaj esti realaj, dum fantasto principe estas fantaziaëo kaj ne necesas kaözi surprizon. Mirakloj, kvankam rigardataj kiel ne naturaj, ne estas tiusence fantastaj; sed laýforme, kelkaj mirakloj povas esti fantastaj, se ili efektive okazis.

Fantastaj povas esti kelkaj fabeloj, ekzemple de Ernst Hoffmann (1776-1822). Same estas fantastaj la superrealismaj temoj. Fabeloj facile kombiniûas kun la fantasto, kaj la fantasteco fariûas multe pli varia kaj kapabla miksiøi kun kelka racieco de la agado de la rolantoj.

Sed tamen, mirindaëoj, mirakloj kaj fantasto povas miksiûi. Jen, kio okazas iamaniere kun la figuroj de profeto Danielo kaj kun la imagoj de Apokalipso de Johano.

Figure, fantastaj estas kelkaj realažoj, kiam ili estas tro mirindaj. Ekzemple, la fantasta vasteco de la kosmo.

3. Specoj. Laöforme, fantasto povas esti pli, aö malproksime de la realo; pli aö malpli kredata de la homoj.

Laömaterie, fantasto diversiûas per la kategorio de aferoj kie ûi okazas. Tiusence, okazas fantastaj mirindaëoj, fantastaj fabeloj, fantastaj romanoj, fantastaj mitoj, fantastaj landoj, fantastaj utopioj.

Kredantoj je mirakloj rakontas pri fantastaj tiaj okazaëoj: diluvo, trairo de israelo tra momenta seka maro, kaj similaj; tre fantasta estis la iro al îielo de Elija sur fajra îaro tirata de fajraj îevaloj (2 Reûoj 2, 11), la supreniiro de Jesuo al îielo per vertikala leviûo (Lk 24, 31), kaj ke ambaö iutage revenos per la simila maniero.

Reduktiûas al fantasto la nigraj romanoj, oftaj en la 18-a jarcento. Same fantastaj estas fikcioj en okultisma klimato.

4. Taksado. Principe imagpovo estas por krei utilajn imagojn, kaj operacii ilin laö la efektiva kono. Tamen, kiel la plaîo je ludo, la fantazio povas krei sen ekstera celo, kaj do nur por rekte amuziûi en tiu procedo.

Cetere, la libereco de fantazia kreo, enkadre de la aspiro je libereco de ago, estas absoluta ïanco de amuziûo. Jen vasta kampo por la arto.

E. Pauli.

FANTAZIO (+). 2124.

Gr: N " < J " F \ " , -" H . L: phantasia, -ae.

A: fantasy; fancy. F: fantaisie. G: Phantasie. H: fantasía. I: fantasía. P: fantasia. R: (fantazija).

1. Etimologie, fantazio devenas, tra la latina phantasia, el la greka substantivo : N " < J " F \ " (= apero, fantazio, iluzio) siavice el N " \ < T (= aperigi, fari brili, montri), enkadre de la hindeýropa radiko bha- (= brilo, lumo). Rimarku ankaý la samfamilian N " < J " F J ` H (= kio eblas esti imagata).

Substantiva radiko. Vortformoj: fantazio, fantazia, fantazii (tr), fantaziažo, fantaziulo, senfantazia.

2. Fantazio estas krea imagpovo. Ekzemple, fantazie oni imagas îevalojn kun flugiloj, flugantaj sen pezaj korpoj.

Nuance, imagpovo (vd) estas la kapablo krei imagon de tio, kion oni sentas per la eksteraj sentoj, kaj kiun la memoro konservas, dum fantazio estas dirite pri la aldona operacio de la sama imagpovo, per kiu ûi kapablas libere aranûi la imagojn; tiu aranûo povas okazi, aö per subdivido de la elementoj, aö per la kunmeto de ili en novajn formojn.

Principe, do, fantazio kaj imagpovo estas la sama kapablo; tamen, kiel klarigite, okazas nuanca distingo en la komuna uzo de la vortoj.

Kiam latinoj tradukis la grekan Phantasia en la latinan imaginatio, ili ne povis eviti la eniron de la greka vorto en la latinan lingvon. Kompreneble, samsencaj vortoj tendencas iom post iom apartigi sian uzon, kvankam konservante la saman fundamentan signifon:

Imagpovo restis kun la fundamenta kaj ûenerala senco, dum fantazio reduktiûis kutime nur al unu el la funkcioj de la imagpovo, tiu de kreo de novaj imagoj, pere de divido kaj kunmeto.

3. Du fundamentaj demandoj estas farendaj pri fantazio:

- pri la specifeco de fantazio rilate la aliajn fakultojn, specifeco rilata al la eksteraj sencoj, kaj rilata al la intelekto; aldone ankaö specifeco rilata ala memoro kaj fine rilata al la imagpovo.

- pri la funkcioj de la fantazio.

4. La specifeco de la fantazio, aö imagpovo, estas praktike neata de tiuj, kiuj interpretas ûin kiel apartan gradon de ekstera sensaco.

Tiu grada diferenco estas interpretata de la empiriistoj, ekzemple, David Hume (1711-1776), kiel speco de maldenseco de la ekstera sensaco; se tiu sensaco fariûas denove forta, la objekto reaperas, tio estas, la objekto denove agas.

En alia interpreto, ekzemple de Kartezio (1596-1650), fantazio aö imagpovo, estas la sensaco, kiam fariûinta memkonscia.

Inverse, la specifeco de fantazio, aö imagpovo estas asertata, ekzemple, de Aristotelo (384-322 a.C.), kiel aparta fakulto, îar operacianta sendepende de la eksteraj sencoj kaj de la intelekto. La impreso povas esti la sama impreso okazanta sur la eksteraj sensoj; sed la impreso estas aktive receptata diversmaniere de la eksteraj sensoj, de la internaj sensoj, de la intelekto. Oni povas diri, ke la intelekto konas la internajn sensaëojn; siavice la intelekto kaj la internaj sencoj konas la eksterajn sensaëojn. Sed, ne estas en tio, ke konsistas la procezo mem de la kono; la impreso estas io, kio okazas, kaj per tiu impreso fariûas îiuj niveloj de kono.

Oni diskutas aparte pri la reduktado de la fantazio al unu el la funkcioj de la imagpovo. Internaj sensaj fakultoj kutime estas konsiderataj nur du: Imagpovo kaj memoro.

Jam estas tre detala la demando, îu ili estas du, aö tri, aö unu...

4. Pri la funkcioj de fantazio oni elstarigu unue, ke per la kreo de apartaj imagoj, - konservataj post kiam la realaj objektoj jam forestas, - fariûas ebla la kunordigo de la agoj. Sem la fantazio ne eblus tiu kunordigo.

Se la besto ne konservus la imagon de la rivero kiel havanta akvon, li poste ne kapablus denove serîi akvon kiam necesa.

Same, pasero ne kapablus formi nidon per pajlo, se ûi ne havas diversajn imagojn pri la nido kaj pri la utileco de la pajlo.

5. Poezio. Grava funkcio de la fantazio, aö imagpovo, fariûas per la asociiûo de imagoj (vd). Îar la sama impreso enhavas diversajn elementajn figurojn kaj kiuj restas ligitaj inter si, la estonta nova percepto de nur unu el tiuj elementoj revenigas la imagojn de la aliaj.

Per tiu procezo operacias la poezio (vd) kaj kreiûas pluraj esprimrimedoj en la prozo mem. Sufiæas averti pri certa objekto, kaj tuj venas la imagojn de aliaj celataj de la poezia esprimo. Ekzemple, paroli pri floroj povas ekciti imagojn de odoro, de insektoj, de infanoj, de virinoj.

6. La subkonscio (vd) agas dinamike kaj per mirindaj manieroj, kiuj estas nur komplikaj funkcioj de la fantazio, operaciante per la asociiøo de imagoj.

Sed estas tiuj, kiuj interpretas tiujn fenomenojn kiel revenon al utero de la patrino. Aliaj interpretas tion kiel restažon de antaöaj vivoj.

Kompreneble, pli racia ïajnas la interpreto de la mirindažoj de la subkonscio per la asociiøo de imagoj, foje pli logikaj, foje malpli.

E. Pauli.

FANTOMO (*). 2125.

Gr: N V < J " F : " , -" J @ H . L: phantasmas, -atis.

A: ghost; phantom. F: phantôme. G: Phantom. H: fantasma. I: fantasma. P: fantasma. R: (prividénie); (prísrask).

1. Etimologie, fantomo devenas, tra la franca phantome, siavice tra la latina phantasmas, -atis (kies operacia formo estas phantasia = fantazio, krea imagpovo), siavice el la greka N V < J " F : " (= fantasmo, vido, aperaëo, kies koncerna operacia formo estas N " < J " F \ " = fantazio, ïajno, apero, iluzio), enkadre de la verbo N " \ < T (= briligi, fari aperi, vidigi).

Substantiva radiko. Vortformoj: fantomo, fantoma, fantome, fantomi (ntr), lupfantomo. Proksimaj radikoj: fantasmagori-o, fantasm-o (vd), fantast-o, fantazi-o (vd).

2. Fantomo estas eksterordinara bildo kun aspekto de ne palpebla spirito. Ekzemple, fantomo de mortinto.

Nuance, fantasmo (vd 2122) estas ordinara mensa elemento de la kono rigardata sen la realo, dum fantomo estas rigardata kiel ekzistanta ekstere, kvankam ne palpebla.

Vizio (vd) estas vidosenca bildo, rigardata kiel supernatura fenomeno, ekzemple vizioj de profetoj, de vizioj de fondintoj de religioj, vizioj de mistikuloj, dum fantomo apartenas al pli normala fantazio, kvankam principe ne tiel nenormala.

Kvankam havantaj diferencojn, fantomo kaj vizio (vd) estas tre proksimaj kaj fine rilatas al halucino.

Figure, fantomo direblas pri aferoj ne atingantaj la efektivan realon. Ekzemple, fantomo de reûo, fantomo de gloro.

3. Doktrino. Æu ekzistas fantomoj? Æu vizioj redukteblas al fantomoj? Doktrine fantomoj kaj vizioj eble reduktiøas al halucino (vd). Sed la kredantoj je fantomoj kaj je vizoj ne opinias tiel, kaj pro tio la semantika signifo de la vortoj diferenciøas.

Sed estas necese esplori la eblecon de tiu alia alternativo, ke fantomoj estas halucinoj, ke vizioj estas halucionoj. Fine, ke vizioj estas fantomoj, kaj ke fantomoj estas vizioj. La eblecoj de la subkonscio estas tiel grandaj, ke tiu ebleco okazas, ke fantomoj kaj vizoj estu halucionoj.

Neniu serioze pruvas la ekziston de fantomoj.

Tamen, ili ekzistas kiel imagado kaj ne konscia trompo de la homa atento. Sed tio sufiæas, por ke fantomoj havu rolon en la populara kulturo, inkluzive de la religia folkloro.

E. Pauli.

FAPESMO. 2126.

1. Fapesmo estas mnemonika vorto de la skolastika logiko, de la malrekta modo de la unua figuro, kies koresponda rekta modo, de la 4-a figuro, estas AEO. Inversiøo, per EAO (Fesapo) (vd).

Fapesmo konsistas el premiso universala asertiva, plus premiso universala negativa, konkludo partikulara negativa, laý jene:

Îiu M estas P;

neniu S estas M;

do, kelka P ne estas S. Konkreta ekzemplo:

"Îiu animalo estas substanco;

neniu ïtono estas animalo;

do, kelkaj substancoj ne estas ïtonoj" (Petro Hispano, Summ. logic. 4.09).

3. En simbola notacio:

(P e M) L (M a S). É . (S o P).

E. Pauli.

FARI, -O (*). 2128.

Gr: B @ 4 X T . L: facio, -eci, -actum, -ere; actio, -onis, opus, operis.

A: make; deed. F: faire; action, oeuvre. G: machen, thun; Taht. H: hacer; acción, obra. I: fare; azione, òpera, fatto, -operis. P: fazer; ação, obra. R:

1. Etimologie, fari devenas el la latina facere (= fari), enkadre de la hindeýropa radiko dhe-, kun la fundamenta signifo meti, situi, kiu konserviûis en la greka (= tezo), sed ïangiûis en la latina al la signifo facere (= fari).

Verba radiko. Vortformoj: fari (tr), faro, fare de, faraîi, faradi, farado, faraëo, farebla, farema, farenda, farigi, fariûi, fariûo, farinda, faristo, faritaëo, alfari (tr), elfari (tr), malfari (tr), memfarita, misfari (tr), misfaro, nefarebla, refari (tr), refaraëo, refariûi, senfara, bonfar (ntr)i, bonfaro, bonfara, bonfarado, bonfaranto, bonfarema, malbonfaro, nenifarado, nenifaranto, nenifaremulo.

2. Faro estas kaýzi ion konkretan. Kontraste, kono (vd) kaj ago (vd) estas imanentaj agoj, kies rezulto restas ene de la operacikapablo. Sed la faro fare de homoj okazas pere de antaýa bildo de la konkapablo kaj per antaýa impulso de volo aý de instinkto.

Nuance, kreo (vd) signifas pli fundamente produkti la tutaëon, aö almenaö preskaö îio, dum faro povas signifi iun ajn transformon, profitante antaöekzistantan materialon.

Pri tiuj semantikaj diferencoj inter kreo kaj faro, kutime decidas la kunteksto. Efektive, nur per la kunteksto identas la esprimoj Dio kreis la mondon kaj Dio faris la mondon. Do, restas nuancoj en tiuj uzoj.

Por aserti, ke Dio organizis la mondon, tio direblas plibone per Dio faris la mondon.

En homaj aferoj la vorto kreo uzeblas, kiam oni elstarigas, ke en aparta kampo okazis la tuta produktado; ekzemple, krei romanon (krei sinsekvon de imagitaj epizodoj).

E. Pauli.

FARISEO (Z). 2130.

Gr: N " D 4 F " Ã @ H , -@ L . L: pharisaeus, í.

A: farisee. F: farisien. G: Farisaeer. H: fariseo. I: fariseo. P: fariseu. R:

1. Etimologie, fariseo devenas, tra la pharisaeus, el la greka N " D 4 F " à @ H , sed tiu denove el la aramea priššayy (= apartigita), kun la koresponda samsignifa hebrea pruš m. Kompreneble, tiu signifo aperis surbaze de la rigidaj kutimoj de la fariseoj.

Substantiva radiko. Vortformoj: fariseo, fariseismo.

2. Fariseo estis ano de juda religia sekto, kiu, aldone al la libroj atribuataj al Moseo, nomata Taho (= Leøo), akceptis profetojn, kun la kredo je la Mesio kiel politika restariganto de la regno de Israelo.

Cetere, fariseoj, kontraste al saduceoj, kredis je la anûeloj, eble pro persa zoroastrisma influo.

3. Historie kaj politike, la judaj sektoj (sadukeoj, farizeoj, zelotoj, esenoj) aperis post kiam okazis la eksterlanda dominacio. Okaze de la babilonia konkero (587 a.K.) fariøis la unua granda transformo de la judaj moroj. Ekde de la persa dominacio (538 a.K.) religiaj transformoj, kiuj fariøis ankoraý pli gravaj kiam la helenoj konkeris Palestinon (per la venko super la persoj). La makabeoj militis (164 a.K.) por nova sendependenco de Judujo.

Pro la naciismaj cirkonstancoj, la fariseoj rezistis la adopton de la helenaj kutimoj, kiel ilin akceptis la sadukeoj. Kiam en 63 a.K. la romianoj konkeris Judujon, la registaro de Jerusalemo restis en sadukeaj manoj, kun la evidenta riproæo de la fariseoj. Tiuj îi organizis sian sekton kaj kunsidis en sinagogoj, formo de de renkontiøo jam ekzistanta ekde la babilonia dominacio.

4. Karakteriziøis fariseoj kiel piaj observantoj de la juda leûo, per rekta kontesto al la helenaj kutimoj. Pro tio okazis la figura senco de la nomo fariseo, kiel afektanta eksteran piecon kaj morseverecon.

Tiu figura senco de fariseo kiel observanto de la leøo fiksiûis, ankaý pro tio ke la kristanoj, kaj ankaý la esenoj (vd),ïanûis la judan leûon kaj sekve situis en la kontraýa partio.

Kompreneble, pro tiu fideleco al la leøo estis fariseoj la îefaj konstraýstarantoj de Jesuo (Jo 11,47). Siaflanke, Jesuo akuzas ilin kiel hipokritoj (Mt 16,6-12; 23, 1-36; Lk 11,37-44) kaj kontraý ili prezentis la ironian parabolon de la Publikano kaj fariseo (Lk 18,9-14).

5. Inter fariseoj kaj kristanoj estas kelkaj similecoj en komune kontraý la sadukeoj (vd). Tiuj similecoj klarigas ke, pere de la fariseoj, la kristanoj pli facile povis prediki sian novan religion, kiu ne estis tamen tute nova.

La fariseoj plibone, ol la sadukeoj, reprezentas la naciajn konvinkojn de la juda popolo post la detruo de Jerusalemo en 587 a.K., kiam la profetoj svingas super æiuj kreduloj la esperon de iu estonta Savanto sendota de Dio. Ekde tiam forte kreskas la mesiismo en la juda medioj.

Sed, dum zelotoj (vd) estas pli militemaj, farizeoj estas pli pacistaj kaj doktrinemaj. I

Fariseoj kredas pri la anûeloj, kiel jam dirite, kaj je la reviviûo de la mortintoj. Renkontiøas fariseoj precipe en sinagogoj (vd) kie estas legataj la librojn de la Biblio, inkluzive de la profetoj.

Sed, pro la strikte laýlitera interpreto de la leøo, æiuj aliøintoj, ankaý de aliaj etnoj, estis devigataj fortranîi la prepucion de la vira peniso; tiu cirkuncido (vd) devus esti la ekstera signo de alianco kun Javeo, nomo de la nacia Dio.

La kristanoj lasis la cirkuncidon, kiam la aliøinto estis de alia etno, kaj pro tio pli facilie fariûis akcepteblaj (Agoj, 15).

Fariseoj predikis la universalan konverton al la juda religio; jen aspekto tre interesa kaj simila heredata de la kristana ideo de la universala prediko de la doktrino de Jesuo. Se estonte la fariseoj kaj kristanoj tre kontraýbatalas unuj la aliajn, tiu æi cirkontanco rezultos el la fakto, ke la fariseoj daýrigas sian gravecon post la detruo de Jerusalemo en la jaro 70, dum la aliaj judaj sektoj praktike malaperis.

Sed tra la jarcentoj la juda penso evoluis en diversajn novajn formojn, sed ordinare kun la tradicia kredo je la aparta protekto de Dio.

E. Pauli.

FARITA IDEO (artefarita). 2131.

A:factitious... F: factice... G: gemacht... H: ideia facticia. I: P: idéia factícia. R:

1. Malgraý ke la ideoj venas per influo de ekstera objekto kaj pro tio havas kutime difinitan naturan formon, eblas krei artefarite novajn formojn ekde de la komenco.

Fakteca (vd) signifas ke io aperas kiel fakto, dum farita ne rekte rilatas la fakton.

2. Surbaze de la latina esprimo factitia idea (vd L: 2067), Kartezio aparte avertis pri tiaj ideoj, por klasifike distingi ilin kontraö la adventivaj (vd) kaj denaskaj ideoj (vd).

La latina factitia îi-kaze ekvivalentas al farita, artefarita, ne al fakteca (vd). Ambaö terminoj - fakto kaj farita - havas la saman devenon, el la verbo facio, -actum, -ere; sed tiu factum ne signifas fakto (vd), sed farita.

E. Pauli.

FAÏISMO. 2132.

A: fascim. F: fascism. G: Faschismus. H: fascismo. I: fascismo. P: fascismo. R:

1. Etimologie, faïismo devenas el la itala fascio (= fasko), adoptita kiel simbolo.

Substantiva radiko. Paralela radiko: faïisto (ano de faïismo).

2. Faïismo estas naciisma socialismo, kontraý internaciismaj socialismoj (ekzemple marksismo), laýformo fondita en 1919, fare de Benito Mussolini (1883-1945), kaj kiu konkeris la regpovon de Italio en 1922. La nedemokratia sistemo havis karakteron de korporacia povo.

La ekstera politiko rememoris la romian imperion, kaj atingis kelkajn rezultojn en Etiopio, konkerita en 1935-1936, kaj em Albanio, 1938.

Sed îio falis en 1945, same kiel naciismaj partioj en aliaj landoj, ekzemple naziismo (vd), em Germanio, kaj falango (vd), em Hispanio.

E. Pauli.

FASTI, -O (*) 2132.

Gr: < 0 F J , b T ; < 0 F J , \ " , -" H . L: jejunium servare; jenunium.

A: fast; lent (la granda fasto). F: jeuner; jeune. G: fasten; Fasten. H: ayunar; ayuno. I: digiunare; digiuno. P: jejuar; jejum. R: (nostitsja); (nost).

1. Etimologie, fasto devenas el germana radiko fasten, kies fundamenta signifo estas firme stari, firme obei regulon, same kiel fest (= firma). Kontraste la latina jejunium signifas malsateco, malforteco.

Verba radiko. Vartforformoj: fasti (ntr), fasto, fasta, fastado.

2. Fasto, en religia kunteksto, estas sindeteno de nutraëo dum almenaö unu el la kutimaj îefaj manûoj. Kelkaj fastas ekde sunleviûo ûis la sunsubiro. Aliaj per unu sola kompleta manûo dum la tago.

Nuance, abstinenco estas forlaso de aparta speco de nutraëo, ordinare de viando.

Tiaj specoj de rito celas ian turmenton, akorde kun la kredo ke doloro purigas kaj ke tiel la preûo fariûas pri efika, aö ankaö ke tiel la homoj fariûas pri dignaj je la ricevo de la dia graco.

3. Takse, ne okazas rekta rilato inter la sufero de iu ajn asketisma praktiko kaj la purigo (vd 7040). Nek estas rekta rilato inter fasto kaj ricevo de dia graco.

Malrekte, tamen, tiaj fastaj praktikoj povas helpi homojn ne kapablajn distingi aferojn ofte inter si ligitaj.

Inverse, ïajnas ke plibone estas fari korekte sian îiutagan manûon, ol spekulacii pri mistikismaj efikoj pri fasto. Konsekvence de la evoluo, la moderna homo jam ne tiel multe tendencas al fastado ol la antikva. Certe estas pli rekomendinda fari kampanjon pri la korekta nutrado (vd), pere de kompetentaj nutradistoj, ol prediki rigoran faston.

4. Koncerne al teologia aspekto, ke fasto estas dia ordono, jen diskutado pri kio la argumento devas esti strikte kapabla pruvi la aserton.

Laö la juda leûo la granda tago de fasto, hebree y m hakkipp r m, por la kulpo repago, estas je la 7-a tago de la 10-a monato (Tixri), por la tuta Israelo (Levidoj, 16; 23, 26-32; Nombroj 29,7-11; Agoj 27,9).

Kristanoj praktikas faston dum la karesmo (vd), periodo de kvar semajnoj ekde la cindro merkredo; islamanoj dum ramadamo (vd), la naýa luna monato de islama jaro.

E. Pauli.

FATALO (+) 2136.

Gr: : @ Ã D " , -" H • < V ( 6 0 , -0 H . L: fatalitas, -atis; fatum, -i.

A: fate, fatality; fatalism. F: fatalité; fatalisme. G: Fatalitaet, Fatum, Verhaengniss; Fatalismus. H: fatalidad; fatalismo. I: fatalità; fatalismo. P: fatalidade; fatalismo. R: (fatálnost).

1. Etimologie, fatalo devenas el la latina fatum, fatalis, siavice el la verbo factor, -um, fare (= paroli, diri, troparoli) enkadre de la hinde ropa bha- kun la fundamenta signifo paroli. Latine, Fata estis la diino de fatalo. Komparu kun la samdevena fatum, el kiu la zamenhofa formo fato (vd). Kiel vorto, fatalismo estas vortformita el fatal-o kaj la doktrina finaëo -ism-o, aperigata dum la 18-a jarcento, por nomi temon jam antikva.

Substantiva radiko. Vortformoj: fatalo, fatala, fatalaëo, fataleco, fatalismo (vd).

2. Fatalo estas la neevitebleco de nebonïancaj okazontaëoj. Ekzemple, la fatalo per kiu la pli forta je la fino superregas la fatalo de la morto.

Nuance, destino kaj antaödestino enhavas la sencon de io pri kio antaöe fariûas decido (fare ekzemple de Dio), tiu fatalo diriûas sen iu ajn prikonsidero.

Same, nuance sorto (vd) estas iu antaöa elekto fare de nekonata kaprica forto, al kiu oni image atriabuas la elekton de la okazaëoj.

Simile, sed pli optimisme, estas Providenco (vd) atribuata al Dio, kiel saûa antaödestinanto de îio, kontraste kun sorto kaj providenco, fatalo simple konsideras la neeviteblecon. Sen atenti al kaözon, îu senracia, îu kaprica, îu die saûa.

En aparta primitiva senco, fatalo inkluzivas la etimologian sencon de io dirita antaöe (îar antaöe dirita, oni povas koni la okazontaj fatalaëoj.

Îu fatalo estas ekster la kontrolo de Dio? Se Dio konas la okazontaëojn, li povas antaödiri ilin. Same, por tiu, kiu konceptas kiel fatalaëojn la elektojn de la sorto kaj de la dia providenco. Li povas ankaö rigardi tiujn fatalaëojn kiel antaödireblaj. Jen denove, la aparta primitiva senso de fatalo kiel io dirita pri la neeviteblaj okazaëoj.

Enkadre de la latina mezepoka skolastiko fatalo estis uzata en la aparta senco de diro, kiel antaödiro. Tomaso el Akvino parolis pri fatum kiel praelocuta (= antaödirataj) (S. theol., I, q. CXVI,1, ob 2), enkadre de la verbo faris, fatus, fari (= paroli).

3. Fatalismo estas doktrino laö kiu fatalo superregas îiujn okazaëojn. Jen opinio prezentata per la plej diversaj formoj, ekde la libera dia volo, decidanta ekde la eterno, ûis la absurda fakteco de îio.

Îio estas regata de la fato (latine fatum), kiu estas simpla la fatalo. Versoj de Seneko: "Fatoj gvidas al volantaj, tiras al ne volantaj - Ducunt volentem fata, nolentem trahunt" (Leteroj al Lucilio, VII, 10).

4. Specoj de fatalo dependas de kia dependeco okazas inter la okazaëoj kaj la antaöekzistantaj kaözoj

Kompreneble, la specoj de fatalo dependas de la akceptata ontologio flanke de la vortuzanto.

5. Doktrino. Enkadre de la monismaj doktrinoj la individuaj aferoj preskaö ne estas individuaj, sed nur partoj de la ununura granda estaëo. En tiu monisma strukturo æiuj partoj strikte obeas al la tutaëo.

Sed em monisma tutaëo tiu tutažo povas esti konceptata kiel Dio, ekzemple laö la stoika doktrino, kaj tiam la ûenerala unueco havas karakteron racian; la fatalo estas speco de providenco, kiel la stoikistoj avertis.

Sed se la monisma strukturo estas konceptata nur kiel materiaj fortoj, operaciantaj laö mekanikaj blindaj fortoj, la fatalo fariûas certe senracia, kvankam ne malracia.

Malsame, en dualismaj sistemoj, Dio mem estas tute necesa, kvankam ankaö tute racia, kaj la mondo povas (almenaö laö la kristanaj filozofioj) esti konceptata kun iom da ne fatala strukturo.

E. Pauli.

FATO (Z). 2137.

Zamenhofa formo de fatalo (vd).

FAÖSTISMO (N). 2138.

A: F: G: faöstismus. H: faustismo. I: faustismo. P: faustismo. R:

1. Vortformado el Faösto (nomo de legenda germana heroo, de dramo fare de Goethe - I-a parto, 1808, II-a parto, 1831) kaj doktrina sufikso -ism-o.

Substantiva radiko. Vortdformoj: Faösto, faösteca, faöstismo).

2. Faöstismo estas sinteno rilata al la kunteksto de Faösto, kiu interkonsentis pakton kun Diablo kaj rolis la tipan personecon de ne plenumitaj , kaj kiuj li serîis ekster la realo.

3. En aparta interpreto de Oswald Spengler, faöstisma estas la karaktero de la okcidenta kulturo, kontraste kun la apolonisma de la klasika greka kulturo.

Faöstecaj estis la dinamiko de Galileo, la dogmaro de katolikoj kaj protestantoj, la grandaj dinastioj kaj koncernaj kabinetaj politikoj; same estis faöstecaj la destino de Lear kaj la idealo de Madonna, ekde Beatrico de Dante ûis la fino de la II-a Faösto de Goethe. La pura spaco estas simbolo de la faösteca animo (Untergang des Abendlandes, 1918-1922, P.I, æ. 3, § 6).

Takse, kvankam la faösteca interpreto de la okcidenta civilizo fare de O. Spengler enhavas multon da fantazio kaj da arbitreco, kelkaj aspektoj estas veraj. La legendo mem de Faösto estas ja okcidenta.

E. Pauli.

FAYD. (Ar: 2140).

Araba esprimo, signifanta emanado.

FAZO (+). 2140.

. Gr: N V F 4 H , -, T H .

A: phase. F: phase. G: Phase. H: fase. I: fase. P: fase. R:

1. Etimologie, fazo devenas el la greka N V F 4 H (= apero de astro, stelo, akuzi en tribunalo), siavice el la verbo N " \ < T (montri, briligi, vidigi).

Substantiva radiko. Vortformoj: fazo, defaziûo, elfazigita, malfaza, samfaza.

2. Fazo estas fenomeno, per kiu la aferoj prezentas alterne sinsekvajn aspektojn. Ekzemple, fazoj de la luno, fazoj de la elektrokurento, fazoj de tempo periodo. La alterno kaj reveno al io simila estas esencaj al la fazo.

En fizikaj aferoj konstateblas rekte la fazojn. En la tempodaöro la fenomeno de fazo montriûas kun klekaj abstraktaj aspektoj, sed fundamente estas la sama fenomeno, per kiu rekoneblas konkrete la historion.

Grandskale okazas la eraoj en ripeto; en îiu erao okazas la fenomeno de periodoj; en îiu periodo okazas la fazoj.

La sinsekvo en tempodaöro fariûas pli abstrakta, kiam oni mezuras per la abstrakta nombrado - per dek, per cent, per mil, ktp. Kontraste, konkretaj tempoj estas indikataj per erao, epoko, período, fazo. Îar ili estas konkretaj, foje gravaj, ili ricevas nomojn, kiel kiam oni parolas pri antikva epoko, mezepoko, modernepoko.

Koncerne al la lunaj fazoj, estas konate ke pro tio la tempo organiziûis per semajnoj de sep tagoj, kaj pro tio la jaro dividiûis en monatojn de kvar semajnoj, malgraý la postaj ïanûoj influe de la suna kalendaro (vd).

E. Pauli.