FAKO (*). 2077.

A: Compartmente, specialsation. F: compartiment. G: Fach. H: especialización. I: especializzazione. P: especialização, divisão. R:

(paagorodka).

1. Etimologie, fako devenas el la germana Fach. Kompare, tuko devenis ankaö el la germana Tuch.

Substantiva radiko. Vortformoj: fako, faka, fakaro, faketo, fakestro, fakisto, fakulo, dufaka, enfakigi, multfaka, nefaka.

2. Fako estas divido de kesto en erojn, îiu cele al aparta funkcio. Ekzemple, divido de kesto en fakojn por distribui sen miksiûo, malsamajn ensemblojn de materialo.

Figure, fako estas ero de iu ajn afero, kiam rigardata kiel divido, aö branîo, ekzemple, fako de filozofio, de scienco, de arto, de industrio, ktp.

Ekzemple, la îefaj fakoj de filozofio estas: logiko, ûenerala filozofio (aö metafiziko - siavice kun la fakoj nome Gnozeologio, Ontologio, Filozofia teologio), Filozofio pri la naturo, Racionala psikologio, Moralo. Kompreneble, oni donas nur ekzemplon, îar pri la divido de filozofio okazas malsamaj opinioj (vd).

Nuance, specialo (vd) kaj koncernaj vortformoj - specialaëo, specialeco, specialigo - enhavas la senson de apartenantaj al aparta speco, dum fako simple emfazas la dividon por ne miksi malsamajn aferojn.

3. Tre interesa divido en fakojn okazas en scienco, kiu pro neceso de sistemeco, divideblas unue en specojn, kaj poste redivideblas, sed nur interne, en kreskeme pli specialajn temojn.

Ekzemple, inter logiko kaj etiko okazas diferenco de speco. Inter individua etiko kaj socia etiko okazas nur interna redivido.

Sed en tiu interna redividado estas necese konservi îiam la saman vidpunkton (vd).

. 4. Faka instruo estas limigo en la transdono de konoj al specifa objekto, cele al atingo de maksimumaj informoj pri tiu tema apartaëo.

Jen unu el la modeloj de instruo konata ankaý per la nomo specialiga instruo (vd), kontraste kun la erudicia instruo (vd), kiu celas multon pri îio, kaj kontraste kun la kultura instruo (vd), kiu elstarigas la konon pri la lingvo-uzo, kun ûeneralaëoj pri la aliaj aferoj.

Pri la diversaj formoj de faka instruo okupiøas filozofio pri eduko (vd) kaj instrua administracio (vd).

E. Pauli.

FAKSIMILO (+). 2078.

A: facsimile. F: fac-similé. G: Faksimile. H: facsímile. I: facsimile. P: fac-símile. R: (faksimile).

1. Erudicia vorto, faksimilo devenas el la latina fac simle (= faru simile)

2. Faksimilo estas estas ekzakta reproduktado de bildo aý skribažo, cele al sama uso de la reproduktažo.

Nuance, kopio, imitažo, fotografažo estas ekvivalentoj de faksimilo, kiu tamen povas distingiøi per la tekniko pli perfekta por atingi la reproduktažo.

3. Principe æiu imitažo estas honesta, kondiæe ke øi ne fariøu por malhelpi aliajn. Se iu ekzemple imitas por ridindigi, jen malhelpo.

La tiel nomata kopirajto (vd) signifas preskaý nur tio, ke la aýtoreco de inventažo devas esti respektata.

Patento (vd), per kiu Ïtato garantias monopolon, estas rajto sen efektiva bazo. Æiu rajtas konservi sekreton de inventažo, sed neniu rajtas malpermesi la imitadon post la prezentado de io ajn al publiko. Cetere, patentoj kontraý la imitado malhelpas la progreson kaj kreas elitojn.

E. Pauli.

FAKTECA, FAKTECO. 2080.

A: factual,factitious; factuality. F: factuel; facticité. G: sachlich, thatsaechlich; Tatsaechlichkeit; Faktizitaet. H: factual; factualidad. I: fattuale; fatticità. P: factual, factício; facticidade. R:

1. Fakteca (aý simple fakta) estas tio, kio havas la kvaliton esti nur fakto, kaj ke pro tio ne estas interne necesa.

Nuance, kontingenca (vd) estas tio, kio simple en si mem ne enhavas la neceson ekzisti, dum fakta, aö fakteca, estas tio, kio eventuale okazis.

2. Fakteco estas tio, kio havas la kvaliton esti nur fakto, kiu okazis; sekve sen iu ajn neceso.

Unuflanke, per si mem la fakteco ne prezentas kaözon necesiganta ûin. Ekzemple, fakteco de la homa vivo.

Nuance, - kiel jam avertite, - kontingenca elstarigas la indiferentecon esti aö ne esti, dum fakteco rilatas la fakton al nocio de kaözo, sed tamen por aserti la neneceson de tiu kazo.

3. La fakteco metas per si mem la demandon, - îu la fakto postulas kaözon, enkadre de la principo ke îiu obeas al iu ontologia neceso, - îu øi ne postulas tion.

Jen kie racionalistoj kaj empiriistoj malakordas. Racionalistoj devas pruvi la ontologian neceson, la empiriistoj devas forigi tiun neceson.

Tiu demando pri la neceso, aö neneceso de kaözo por la fakto, estas de la gnozeologio. Per tiu æi gnozeologio oni decidas pri la efektiva ekzisto, aý ne ekzisto de la fakteco.

La afero gravas, îar la homa kono komenciûas per konstato de faktoj; je la komenco okazas nur faktoj kaj oni devas decidi, îu oni restas nur en la fakteco de la faktoj, îu oni kapablas antaöeniri, per la percepto de io pli. La faktoj estas la vitroj de la homa fenestro por rigardi la mondon; aö oni vidas ion tra la fenestro aö oni nenion vidas krom la fenestron mem.

Eblas imagi tri rezultojn em la esploro pri fakteco: nenia fakteco; nenia neceso; iom da fakteco kun iom da neceso.

Kelkaj sistemoj estas radikale kontraöaj al la fakteco, favore de la neceso, reduktante la faktecon al subjektiva iluzio; tia ekzemple estis la antaýsokrata eleana doktrino pri la unueca ento, æefe de Parmenido.

Inverse aliaj sistemoj reduktas îion al faktoj, kontraö la neceso; tiaj estas ne nur la fenomenistoj, sed empiriistoj kaj pozitivistoj ûenerale, kun elstaro de neopozitivistoj. Same opinias kutime ekzistencialistoj.

Post la ûenerala gnozeologia esploro pri la fakteco de la faktoj, oni demendas pri kelkaj gravaj fenomenoj de fakteco, precipe tiu de la homo.

3. Por decidi inter universala, oni estu atenta ke, en gnozeologio, oni postulas rigoran sistemecon; la fakteco kiel enhavo de la fakto, aö neenhavo de la fakto, estas en la fundamento mem de la problemo pri dubo kaj certeco (vd 0942; 1401; 1404), do pri dogmatismo kaj skeptikismo.

Skeptikistoj dubas, principe, pri la faktoj, îu ili estas nur subjektivaj, îu ili estas io reala sendependa de la menso.

Laý fenomenistoj kaj ideistoj faktoj estas subjetivaj aferoj de la menso, aý almenau nur aprioraj formoj de la fakultoj de kono.

Realistoj , akceptas la faktojn kiel ion efektive sendependan de la menso. Sed, unuj, konstruas la realismon racionalisme, îar ili supozas ke trans la faktoj ekzistas universala naturo; Platono konsideris tiun universalan naturon, kiel io reala; Aristotelo, kiel io nur kun fundamento en la individuaj faktoj.

Aliaj, nome empiriistoj, pozitivistoj, ekzistencialistoj, konsideras la faktojn kiel la ununuran realon ekzistantan, reduktante la universalojn al iu mensa formo (konceptismo), aö al iu nomo (nominalismo), per kiu organiziûas la penso.

4. Edmund Husserl nomis per fakteco la manieron esti de la fakto, povi esti diversa ol ûi estas (Ideen, I, ' 2).

Distingis Husserl inter fakto (Tatsache) kaj esenco (Wesen), sed kun neapartigebleco (Untrennbarkeit).

La empiriaj sciencoj estas sciencoj de faktoj (Tatsachenkeit). Al îiu fakto apartenas esenco (eidos), kiu devas esti alprenata prete, en si mem, tute pure. Okazas do la veroj de faktoj (faktecaj veroj) kaj veroj de esencoj (eidetikaj veroj). Tiuj lastaj havas diversajn gradojn de ûeneraleco (Ideoj, I, ' 2: Husserliana, III, 12)

Wittgenstein , kiu uzas la vorton Tatsache, asertis ke "la mondo estas la tutaëo de la faktoj, ne de la aëoj (Tractatus, 1,1). "La mondo estas determinita per la faktoj kaj per la havo de îiuj faktoj" (1,11). La faktoj en la logika spaco estas la mondo" (1,13). "La mondo dividiûas en faktojn" (1.2).

5. Martin Heidegger distingis inter fakteco de la faktoj, en "normala senco" aö "natura", kaj la fakteco de la ekzisto (Sein).

Li avertis do pri la distingo "unuflanke de la fakteco de la factum brutum, de simpla prezenco, tio estas de io de la efektiveco, kaj aliflanke de la fakteco de la ekzisto, kies karaktero esta "esti-en -la mondo" kaj kies "fakto" estas esti forlasita inter la aferoj, cetere en situacioj (Sein und Zeit, § 291).

La homo troviøas en la mondo, sem scii, ekde kie kaj kien. Li tendencas al defalo kaj fine al morto.

Jean Paul Sartre, simile al Heidegger, asertis ke la fakteco estas baza dimensio de la esto por-si, kiu estas kontingenca (L’etre et le néant, 126).

FAKTO (+). 2082.

Gr: B D V ( : " , -" J @ H . L: factum, -i; res gesta.

A: fact. F: fait. G: Facktum; Thatsache, Begegenheit. H: echo. I: fatto. P: fato. R: (fakt).

1. Etimologie, fakto devenas el la latina factum (= faritažo), siavice el la verbo facio, -actum, -ere (= fari).

Substantiva radiko. Vortformoj: fakto, fakta, fakte.

2. Fakto estas io komplete okazinta kiel afero eniranta en la ekziston. Ekzemple, post akcidento, restas la fakto.

Nuance, donitaëo (vd) rilatas al subjekto al kiu, io fariûas konata, dum fakto estas simple absoluta okazaëo, akorde kun la etimologia senco de io farita, fakto estas do io plenumita.

Konstato estas percepto de la stato de io, îu ûi ekzistas, aö kiameniere ûi estas.

Oni avertu ankaö pri aëo (vd) kiel distinga kaj samtempe proksima de la nocio de fakto.

3. Propraëo de fakto estas esti ne iluzia. Sed esti ne iluzia, ankoraö ne signifas esti reala, en la senco de sendependa de la menso. Ideismo defendas, ekzemple, ke la etika devo estas rezona fakto (factum rationis).

Cetere, fakto, post tie okazo estas io necese okazinta, kvankam en si mem øi estas nature kontingenca. Pro tio, la kono, post la fakto, fariûas kono absolute okazinta. Rilate novan fakton, ûi povas esti la kontraöa de la antaöa.

Hume avertis ke, post la fakto, "estas ebla îiam la kontraöo, îar ûi ne implicas neniam iun kontraödiron kaj estas konceptata de la spirito kun la sama facileco kaj klareco kiel estanta akorda kun la realo" (Inquiry Concerning human Understanding., IV,1).

Depende de gnozeologia interpreto akceptita, oni distingas inter fakto kaj esenco; inverse, alia interpreto povas redukti la tutaëon al fakto, do la fakto al io nur fakteca (vd 1972).

4. Historie, la emfaza atento al la faktoj estas karakterizo de la moderna scienco kaj filozofio.

Thomas Hobbes (1588-1679) unuafoje faris distingon per uzo de la esprimo vero de racio kaj vero de fakto:

"Ekzistas du specoj de kono, el kiuj unu estas la kono de fakto, alia estas la kono sekve de iu aserto rilate al alia.

La unua estas nur senso kaj memoro kaj estas kono absoluta, kiel kiam oni vidas fakton okazi, aö oni memoras ûin, kaj tiu estas la kono postulata en atestanto.

La alia estas la tiel nomata scienco kaj estas kondiîita..." (Leviathan, I,9).

La veroj de fakto estis kutime konsiderataj de la empiria sperto. Tiel pensis Hobbes kaj Hume. Same akceptis la racionalismaj filozofoj, ekzemple Leibniz (Nouveaux Essais, IV, 21). Novaj gnozeologiaj aspektoj estis esplorataj pri la fakto kaj ties fakteco (vd 2072).

5. Klasifikado. Laöforme, faktoj povas esti simplaj, nomeblaj ankaö atomaj, ekzemple, iu koloro, iu sono; aö kompleksaj, nomeblaj ankaö molekularaj, ekzemple, domo, libro, îielarko.

Laýforma estas ankaý la klasifikado laý la grada perfekteco. Interalie gravas la scienca fakto (vd 2087), perfekta laý la sistema perfekteco.

Laömaterie, klare distingiûas fizikaj, kemiaj, biologiaj, psikaj, sociaj, kulturaj faktoj.

Tiuj klasoj povas esti metataj en pli vastajn genrojn; ekzemple, naturajn faktojn kaj humanajn faktojn.

Laö la tema vidpunkto, eblas klasi la faktojn en aktualajn faktojn kaj historiajn faktojn.

La perfekteco de la maniero klasi la faktojn apartenas principe al îiu specifa scienco kaj tiel la opinioj povas ne atingi definitivan rezulton.

E. Pauli.

FAKTORIALO. FAKTORIALA ANALIZO. 2084.

A: factorial. F: analyse factorielle. G: H: I: P: H: I: P: análise fatorial. R:

1. Erudicia vorto, faktorialo devenas el la latina factor, -oris (= tiu, kiu faras; faranto).

Substantiva radiko. Vortoformo: faktoriala.

2. Faktorialo, en matematiko, estas produkto de sinsekvo de faktoroj. Ekzemple, la produkto de 1x2x3x4x5=120. Oni legas "faktorialo de 5" estas 120.

3. Faktoriala analizo estas unu el la specoj de la pli vasta branæo de la matematiko nomata kombinatoria analizo (vd).

La utileco de faktoriala analizo estas em la simpligo de la kombinatorika analizo.

E. Pauli.

FAKTORO (+). 2085.

A: factor. F: facteur. G: Faktor. H: factoro. I: fattore. P: fato. R: (faktor).

1. Erudicia vorto, el la latina factor (= tiu, kiu faras, faranto, aötoro), siavice el la verbo facio, -eci, -actum, -ere (= fari).

Substantiva radiko. Vortformoj:

2. Faktoro estas aganta elemento, principe grava, sed ordinare ne fundamenta. Ekzemple, faktoroj de progreso.

Ofte diriøas faktoro al la elementoj de matematika multobligo.

E. Pauli.

FAKTO. Scienca... 2087.

1. Nomiøas scienca fakto, tiu fakto sufiæe sisteme pruvita aý per sufiæa rekta konstato, aý per sufiæa kursiva pruvo (vd 2082).

Precipe estas nomata scienca fakto, la rekta konstato. La vorto fakto enhavas tiun sencon. Tamen, fakto povas esti pli vasta ol tio, kion oni rekte konstatas.

Jen kiam scienca fakto difiniøas kiel tio, kio rekte aý kursive, estas pruvita sufiæe sisteme.

2. Malgraý dependaj de kursiva pruvo, estas sciencaj faktoj ankaý tiuj rezultoj kies kursiva pruvo estas sufiæe evidenta, tio estas, per klara kaj distinga evidenteco.

Îar scienca aserto rezultas el indukto ekde faktoj sufiîe bone observataj, îiu el la menciitaj faktoj nomiûas, per la inversa vojo, scienca fakto. Pli abstrakte, scienca fakto estas tiu okazaëo, sur kiu la penso povas bazigi ûeneralan aserton.

Kiam ne okazas tiu interrilato inter la fakto kaj io teoria, la fakto estas nur fakto, ne scienca fakto. Post kiam scienca teorio jam estis sufiîe bone pruvita per kolekto de faktoj, îiuj novaj konstatoj kun la samaj karakteroj estas nomeblaj sciencaj faktoj. Nur kiam okazas tiu interrilato inter fakto kaj iu pli ûenerala indukte atingata, oni parolas pri scienca fakto; sen tiu interrilato, neniu fakto havas la statuson de scienca fakto.

Oni avertu pri nuancaj similaj nocioj, en kiuj okazas la rilato inter du kampoj, unu kun aspekto de kaözo, alia de efiko: konstato, donitaëo, teorio. Konstato (el la latina constare = stari kune, esti firma, resti en sia stato) estas simpla percepto, ke io estas, dum scienca fakto rilatas al sistemo.

Same, donitaëo estas io rekte konstatita, dum scienca fakto enhavas la kuntekston de io farita, kies kaözanto (aö faranto) fariûas perceptita per ûi.

Analoge, teorio fariûas konata pere de faktoj.

3. Takse, la gnozeologia valoro de rilato, inter la scienca fakto kaj la ûenerala naturo al kiu ûi apartenas, varias laö la baza sistemo akceptata.

Por la apriorisma interpreto de Kant, faktoj estas nur fenomenoj aperintaj en la sensoj, kaj nur tie kunordigitaj pere de aprioraj formoj (spaco kaj tempo) kaj poste aldone organizitaj de la 12 aprioraj formoj de la intelekto.

Ankaö por la empirismaj doktrinoj, faktoj ne rilatas al ûenerala naturo, kiu siavice restas senvalora koncepto. Jen doktrino nomata nominalismo, îar principe nur okazas universalaj nomoj en la lingvo, aö ankaö en la menso, per kiuj la sciencaj faktoj formalisme organiziûas.

La aristotela racionalismo akceptas, krom la individueco de la aferoj, ion, kio ligas tiujn individuojn al io ûenerala absoluta naturo. Tiu absoluta naturo estas io imanenta al la individuoj, kaj do ne estas io ekstera.

Tamen, en pli radikalaj racionalismoj, kiel tiu de Pitagoranoj kaj platonanoj, tiu absoluta natura estas io ekztera, kiel arketipaj realaj ideoj. Oni rimarku, ke, dum en aristotela metafiziko, la nocio de universala naturo estas nur io kun fundamento en la individuaj realoj, en la aliaj metafizikoj ûi estas io en si mem ekzistanta.

Oni ne facile komprenas kiamaniere aferoj individue apartigitaj povas obei ion ûenerale egalan por îiuj. Tomaso el Akvino avertas, ke tiu ûenerala naturo estas io kiel diris Aristotelo, sed tamen fondita en Dio; se Dio, komprenata monisme aö dualisme, estas la ununura modelo, tio jam sufiîas por ke okazu io ûenerala por la individuoj. La klarigo de Tomaso el Akvino havas aspekton de akordigo de la aristotela kaj platona doktrinoj.

Scienca fakto, kiel rilata al io pli ûenerala, varias do en si senco, kiam oni demandas pri tio pli ûenerala.

E. Pauli.

FAKTURO (*) (en arto). 2088.

L: factura, -ae.

1. Erudicia vorto, el la latina factura (= formo de la faritaëo, farmaniero, kiel fariûis la operacio).

Substantiva radiko. Vortformoj: fakturo, fakturi (tr).

2. Fakturo, en ekonomia kunteksto, estas detala noto pri la kvanto kaj prezo de vendita varo aý laboro.

Semantike, restis en tiu senco la origina signifo de fakturo, îar estas priskibata la objekto de vendado.

3. En arto kaj estetiko, foje avertiûas pri la fizika farado de la verko, laö la primitiva latina senco de factura. Tio okazas en plastikaj artoj kaj ankaö en la parolo kaj muziko (Kroutchenikh, Manifeste du mot comme tel, 1913).

Efektive, gravas ke la artisto zorgu ankaö pri la fizika konstruo de la verko, kun iom da kompetenteco. Kiam artisto subskribas sian verkon, tio validas kompreneble unue pro la esprimo kreita, sed ankaö kiel fakturo.

E. Pauli.

FAKULTATIVA, -E. 2090.

A: optional. F: facultativ. G: fakultativ; fregestelt; wahlweise. H: facultativo. I: facoltativo. P: facultativo. R:

1. Etimologie, fakultativa devenas, tra la franca facultative (= fakultativa) el la latina facultas, siavice el facilis (= facila).

Adjektiva radiko.

2. Fakultativa estas tio, kio estas parto en proponita programo, sed tamen ne devige. Ekzemple, instruprogramero povas esti proponita, sed ne devige. Nuance, alternativa (vd) estas elektebleco inter du eblecoj, dum fakultiva estas simple nedeviga por fari. Kontingenca estas tio, kio povas esti kaj ne esti, dum fakultativa situas en la malplivasta kamo de la farenda aferoj.

3. En moralo, la fakultativaj elektoj oftas, kiam la afero estas pri gradoj de perfekteco. Neniu estas devigata elekti la plej perfektan; îiuj gradoj de bono estas morale elekteblaj.

4. Enkadre de la homa libereco kaj kreiveco, la fakultativaj proponoj estas ïancoj kiuj kutime kontentigas la homojn laö personaj diferencoj. Pli agemaj ïancas realiûi, malpliagemaj ïancas ne esti îagrenataj kun tro da entreprenoj.

E. Pauli.

FAKULTATO (+). 2092.

A: faculty. F: faculté. G: Fakultät. H: facultad. I: facolta. P: faculdade.

1. Etimologie, fakultato devenas, tra la franca faculté (= fakultato), el la latina facultas, -atis (= fakulto, farebleco, kapableco, facileco). La semantika transformo fariûis tra la mezepoka latino.

Substantiva radiko. Vortformoj: fakulto, fakultestro.

2. Fakultato estas îiu el la ûeneralaj fakoj, per kiuj dividûas la studobjektoj en universitato, kaj kun aparta administrado. Foje fakultato funkcias kiel izolita supera lernejo.

E. Pauli.

FAKULTO (Z). 2093.

Gr: R L P ­ H , Ç * @ H ; : ` D 4 @ < , -@ L . L:facultas, -atis.

A: power. F: faculté. G: Faehigkeit, Vermögen. H: facultad. I: facoltà. P: faculdade. R:

1. Etimologie, fakulto devenas el la latina facultas (= fakulto, facileco, farebleco, kapableco), siavice el la verbo facio, -eci, -actum, -ere (= fari).

Substantiva radiko.Proksimaj radikoj: fakultat-o (vd), fakultativ-a (vd).

2. Fakulto estas îiu el la psikaj kapabloj de la viva estaëo.Ekzemple, fakulto de sensiveco, de memoro, de inteligento, de volo. Nuance, kapablo diriûas pri iu ajn forto kaj lerteco, ekzemple, maïinkapablo, parol kapablo, gvidkapablo, dum fakulto propre ;diriûas pri la pskaj kapabloj, precipe de la spiritaj.

Por sisteme esplori la psikajn fakultojn, oni distingu inter tio, kio rekte prezentiûas, - do kiel temo de fenomenologio, - kaj tio, kio oni atingas per kursivaj esploroj, - do kiel teorio.

El la faktoj oni iras al la naturo de tiuj faktoj. Sed jam en la fenomenologia priskribo la filozofoj ne akordas; sekve ili ankoraö pli multe malakordos en la teoria klarigo pri la naturo de la fakultoj mem.

3. Divido kaj klasifiko de la fakultoj. Pro la multobleco de la psikaj fakultoj, gravas tuj dividi ilin inter si, kaj klasifiki ilin.

Laöforme, la fakultoj distingiûas en rilato al la realigita rezulto. Tuj prezentiûas la divido en fakultojn de kono (vd), fakulton de ago (vd), fakulton de faro (vd).

Okazas iom da akordo en tiu divido, kvankam ne en îiuj detraloj.

La unuaj du fakultoj, - tiu de kono kaj tiu de ago, - havas la komunan karakteron de imanenteco (vd); tio signifas ke la realigita rezulto restas interna, kajperfektigas la fakulton mem.

La tria fakulto, - tiu de faro, - metas la realigitan plenumon en la eksteron, kiel sendependa nova estaëo; tiaj eksteraj plenumoj estas la arto kaj aliaj faritaëoj, kutime nomataj teknikaëoj.

Pri la menciitaj tri gravaj fakultoj - kono, ago, faro, - temas vaste la filozofio; sed îi-momente, la afero estas nur pri la formala aspekto de tiu divido, kaj subdividoj, kvankam la definitiva solvo pri la enhavo dependas de la gnozeologio kaj psikologio.

4. Fakultoj de kono. Enkadre de la ûenerala fakulto de kono eblas subdividi la psikan kapablon en fakulton de inteligenteco (vd) kaj fakulton de sensiveco (vd).

Îu îi tiu distingo estas specifa? Îu nur grada diferenco interne de la sama fakulto de kono?

Sensistoj, - kiel sofistoj, kelkaj modernaj empiriistoj, ekzemple Hume, - reduktas la inteligenton al la sensiveco. Inteligento, laö Hume, estus nur pli klara kaj daöra sensaco.

Kontraö, intelektistoj defendas ne nur specifan distingon de la inteligento, sed ankaö sian superecon..

Specifa distingo de la fakultoj estas defendata de pluraj sistemoj, precipe de platonaj kaj aristotelaj filozofioj. Intelekto kaj sensiveco ne reduktiûas, îar ili atingas specifajn objektojn. Radikalaj intelektistoj, kiel ekzemple Kartezio, asertas, ke sensaco ne estas io specifa, sed nur malklara ideo.

5.Fakultoj de ago. Enkadre de la ûenerala fakulto de ago la subdivido de fakultoj fariûas paralele al tiu de la konkapabloj, en fakulton de racia impulso, konata per la nomo volo (vd), kaj sensivan impulson, respektiva konata per la nomo instinkto (vd).

Oni rimarku, ke kutime impulso estas uzata en kunteksto de sensiva impulso, kaj ke pro tio ordinare signifas ion ne liberan; sed se oni diras racia impulso, la kunteksto fariûas klara, kaj tiam temas pri la liera volo.

Kompreneble, pri detalo la malakordoj ankaö okazas rila la subdividion de la impulsoj. Tiu subdivido estas influata de la antaöaj fakultoj de kono.

Sentoj (vd) afekcioj (vd), emocioj (vd), ekzemple de plaîo, amo, timo, estas, laö la plimulto, psikaj statoj, nur kiel rezultoj de la agoj; sekve ili ne estas fakultoj, îar nur statoj akompanantaj la agoj.

Sed tamen kelkaj, inter alie Tetens, Kant, avertas pri iu aparta fakulto de sento (vd 8850).

6. Fakultoj de faro. Estas faro la kapablo, per kiu psikismo kapablas atingi la korpajn movojn, kaj gvidi ilin. La rilatoj inter psiko kaj fiziko (inter animo kaj korpo) okazas per pluraj formoj, kaj kiuj nomeblas fakultoj de faro.

Tiu rilato inter spirito kaj korpo estas fenomeno evidenta, sed malfacile klarigebla, precipe en dualismaj doktrinoj.

7. La teorio de esploro pri la fakultoj devas klarigi la naturon de la interna procezo.

Koncerne al kono, la unua demando estas, îu okazas bazo (aý subjekto), al kiu la kono apartenas?

Kompare, en artoesprimo, la bazo estas la portanta materio; en lingvo, oni distingas inter la signifato (la enhavo) kaj la signifanto (la sono, kiu portas la signifon). Kia estas la bazo, kiu estas la; subjekto de kono?

En la procezo de kono la bazo portanta la konesprimon havas obskuran karakteron.

Ordinare oni parolas pri fakulto kaj pri animo havantan la fakulton. Sed ne klaras la distingo inter fakulto kaj animo. Oni imagas, ke la kono kaj ties fakulto estas io en alia, - en la animo. Fakulto estas la kapablo, per kio la kono fariûas. Animo, aö spirito, estas la lasta subjekto, al kiu estas atribuata la kapablo koni.

Kompreneble, okazas lasta subjekto, sed ne klaras ke tiu lasta subjeto estas aparta substanco rilate la korpon. Se øi estas aparta rilate la korpon, oni kutime nomas øin animo.

Oni estu avertita pri tiu bazo de la kono, - subjekto, la mi, la animo, - por ne tro facile decidi pri tio, kio ne estas klara.

Pri la subjekto, aö mi, oni demandas, - îu ûi estas aparta substanco? - Æu tiu substanco estas la korpo.

Laö la respondoj pri la bazo, la postaj demandoj fariûas ene de la koncerna kunteksto.

8. Metode kaj sisteme la esploro progresas ekde la fakulto. Ekzemple, se oni akceptas, ke tiu fakulto povas esti operacio de la korpo, oni aldone demandas pri la rilatoj inter la fakultoj kaj la korpo.

Sed, se oni avertas, ke tiaj fakultoj ne povas esti operacioj de la korpo, la demando estas alia, îu ili postulas apartan substancon, kaj kiu nomiûas animo, aö spirito en senco de substanca enteco. Îi-kaze la aldona demando estas pri la rilatoj inter la fakultoj kaj la animo.

Tamen, la lasta subjekto de korpo kaj animo povas esti la sama. Nur la fakultoj devas esti malsamaj, por la korpaj agoj kaj por la animaj agoj. Por decidi, estas necese decidi pri la antaýsupozpoj de korpo (vd) kaj de animo (vd).

9. Intencionalisma karaktero de la kono. Ne sufiæas ricevi afekcion de la objekto por ke la objekto fariøu konata. La afekcio devas resti en la fakulto ne nur kiel subjektiva formo de la fakulto mem, sed øi devas konservi la rilaton al la objekto kiu kazis øin.

Por ke okazu kono, la nova formo fariûas simila al konata objekto; ekde la momento, kiam la nova formo ekperceptas la rilaton de simileco, fariûas la konscio, tio estas, la kono.

Laö tiu konteorio (vd) la fakulto koni estas la kapablo memïanûiûi, per ricevo de la formo de alia, kaj percepti ke efektive estas de alia. Jen la intencionalisma karaktero de æiu kono, per kio øi atentas la objekton. Fakulto de kono estas tiu kapablo de atento de la alia kiel alia.

Ricevi la formon nur kiel sian novan propran formon, ankoraö ne estas la kono; tiu estus nur la subjektiva ricevo.

Kono okazas per objektiva ricevo de la formo de alia kiel de alia, kaj percepti ke efektive estas de alia.

Kiel avertite, - ricevi la formon nur kiel sian novan propran formon, ankoraö ne estas la kono; tiu estus nur la subjektiva ricevo.

Kono okazas per la objektiva ricevo de la formo de alia; jen kiam oni konscias pri objekto antaö ni. Kono estas esence atento al formo kiel objeto, do intencionalisme.

E. Paöli.