EPISTEME. (Gr: 1881).
1. Greka vorto, ofte internacie citata, ¦ B 4 F J Z : 0 ekvivalentas etimologie al rigardi sur.
Jen kunmeto el ¦ B \ (= sur) kaj Ç F J 0 : 4 (= stari), en la kunteksto de rigardado sur la aferoj, kun la fina signifo de arto, habileco, scienco.
2. El tiu îi vorto formiûas epistemologio (vd 1884), rilata al scienco.
3. Eblas la vortformado epistemiko tra ¦ B 4 F J 0 : 4 6 ¬ ¦ B 4 F 2 Z : 0 , same kiel logiko (vd) tra el 8 @ ( 4 6 ¬ ¦ B 4 F 2 Z : 0 (= logika scienco) (vd). Tio helpas apartajn semantikajn sencojn libere elektatajn.
"Epistemics. A term coined in Edinburgh University in 1969 to label a new school dedicated to the scientific, as opposed to the philosophical, study of knowlege. Compare epistemology; sociology of knowledge" (A. Flew, A dictionary of philosophy).
E. Pauli.
EPISTEMOLOGIA PARADOKSO. 1882.
A: epistemological paradox. F: paradose épistémologique. G: Epistemologiche Paradox. H: paradoja epistemológica. I: paradosso epistemològico. P: paradoxo epistemológico. R:
1. Per epistemologia paradokso nomis Emile Meyerson la karakteron de empiria scienco, kies klarigoj fariøas per la reduktado al la identa.
Pro tio okazas la ïajna kontraýdiro, laý kiu la scienco ne povas prezenti la kompletan eksplikon sen malaperigi la sian propran objekton (De l'explication dans les sciences, æap. 17, ed 1921).
2. La kontraýpozitivisma kritiko de la sciencoj, fare de Meyerson, avertas ke tiuj empiriaj sciencoj ne nur celas la konstaton de fenomenoj. Sciencoj celas klarigon de la naturo, kaj pro tio ili avertas pri kaýzojn. Sekve, sciencoj enhavas iom da metafizikaj aspektoj, sen kiuj ili ne kapablas havi sencon.
E. Pauli.
EPISTEMOLOGIO. 1884.
A: epistemology. F: épistémologie. G: Wissenschasftslehre. H: epistemología. I: epistemologia. P: epistemologia.
1. Erudicia vortformado, epistemologio estas kunmeto el grekaj ¦ B 4 F J Z : 0 (= arto, sperto, habileco, scienco) (vd 1881 kaj 8 ` ( @ H (= scienco). La fundamenta struturo restas: scienco pri scienco. Siavice ¦ B 4 F J Z : 0 estas kunmeto el el ¦ B \ (= sur) kaj Ç F J 0 : 4 (= stari), en la kunteksto de rigardado sur la aferoj. Enkondukis tiun terminon la angloF. F. Ferrier (Institutes of Metaphysisics, 1854).
Gravas la etimologio de epistemologio pro tio, ke historie okazis la paralela vorto gnozeologio, enkondukita de la germano Alexander Baumgarten (1714-1762), krom aliaj esprimoj por nomi la saman sciencon, - konteorio, kreita de alia germano, Reinhold (Versuch einer neuen Theorie des menschlichen Vortellungsvoemoegens, 1789), metafiziko pri la kono, materia logiko.
2. Epistemologio estas filozofia scienco pri la enhava valoro de la konoj. Kontraste al logiko, ne okupiøas epistemologio pri la formala aspekto de fluo de la konoj.
Same, kontraste al psikologio, ne okupiøas epistemologo pri la konoj kiel psika enteco, aý fenomeno. Sed, kiel avertite, epistemologio estas pri la enhava valoro, por decidi pri tio, kio la kono efektive anoncas kiel objekto atingata de la intencionaleco.
Nuance, gnoziologio (vd) same estas pri la enhava valoro de la konoj, sed en la ordinara semantiko rilatas al la konoj pli vaste, dum epistemologio celas precipe la konojn organizitaj sisteme en formo de sciencoj. Pri tiuj nuancoj oni komentarios denove aparte (vd 4).
Ambaý, - epistemologio kaj gnozeologio, - esprimas la temon rekte per la nomo de la objekto pritraktata, kaj erudicie per grekaj radikoj, - ¦ B 4 F J Z : 0 (= kono) kaj ( < f F 4 H (= kono, nocio) (vd).
Ankaý teorio pri kono avertas pri la temo, kaj pro tio estas bona nomo. Sed la nomo formiøis per la latina radiko, sekve ne tiel erudicie.
Koncerne al vorto teorio, øi ne multe klarigas, kaj preskaý nur diras ke la tasko estas esploro, klarigo, studo.
Trafa esprimo estas Metafiziko pri kono. Efektive, okupiøas metafiziko pri la enteco de la objektoj, precize em la senco, kiam oni demandas pri la enteco de tio, kion oni konas.
Cetere, metafiziko estas la ununura scienco kiu devas pruvi la objekton, pri kio øi esploras. Komenciøas la metafiziko per la konata objekto, tiel kiel komenciøas ankaý la demando de epistemologio, gnozeologio, teorio pri kono.
La esprimo foje uzata de skolastikistoj Materia logiko, kontraste al formala logiko, avertas ke tiu materia logiko ne rigardas konon kiel nur formala fluo de la operaciado de la konataj objektoj, sed pri la enhavo kiel enteco.
3. Revene al la aserto, ke epistemologio estas pri la enhava valoro de la sciencoj, oni devas tamen averti, ke eblas liberaj uzoj de la vorto enkadre de la logiko kaj de la psikologio.
Sed tiukaze oni zorgu pri la kunteksto, por eviti miskomprenon.
Foje, enkadre de la logiko, estas nomata epistemologio al la formala studado de la sciencoj, precipe de la koncernaj sciencaj metodoj.
Jen ebla senco de epistemologio, kiu estas tamen evitebla.
Koncerne al tiu inkluzivo en epistemologion de la scienca metodiko, estas necese averti, ke îiu konmetodiko estas formala scienco kaj parto de la ûenerala metodiko; fine, ke scienca metodiko kaj ûenerala metodiko estas parto de la logiko.
Ankaö planado (vd) kaj tekniko (vd) estas formalaj metodoj, respektive de ago (vd) kaj de faro (vd). Sed metodiko de sciencoj, estas filozofio, æar oni decidas per nur raciaj rimedoj. Inverse, planado kaj tekniko estas empiriaj formalaj sciencoj, æar oni decidas per empiriaj spertoj.
Oni konsideru ankaý, ke ordinare, epistemologio ne estas psikologio, kiu esploras alian aspekton de la kono.
Tamen la esprimoj evolua genetiko (vd 1886) kaj genetika epistemologio (vd 1887) enhavas precipe la psikologian sencon.
Sed eblas subdistingi en æiu kazo la tri aspektojn, ekzemple tiel: genetika psikologia genetiko, genetika logika epistemologio, genetika gnoziologia epistemologio. Tiel same redivideblas la evolua epistemologio.
4. Parto de la metafiziko. Estas epistemologio nur parto de alia scienco. Ne estas epistemologio per si mem kompleta specifa scienco, same kiel oni diras, ke estas kompletaj sciencoj logiko, psikologio, filozofio pri la naturo, metafiziko, etiko.
Kompleta scienco estas la ensemblo de æio, kio direblas pri unueca specifa objekto de esploro. Tiu scienco tamen divideblas per la pluraj partoj de la specifa objekto.
Pro la vasteco de specifa scienco, oftas la materia divido (ne la forma divido) en øeneralan kaj specialajn partojn. Ekzemple, em øeneralan historion, kaj specialajn historiojn laý landoj. La forma aspekto em æiuj partoj estas la sama, la historieco.
Metafiziko estas scienco pri la enteco rekte konsiderata. Estas metafiziko scienco pri la ento rekte kiel ento, sen apartaj aliaj specifaj aspektoj. La ento de metafiziko estas tiel kiel øi aperas en la verbo esti.
Eblas tuj dividi la temon pri ento, en entecon kiel øi prezentiøas en la objekto de kono, - jen la epistemologio, gnozeologio, teorio pri kono, metafiziko de kono, - kaj en entecon kiel øi estas en si mem, - jen la ontologio.
Enkadre de la metafiziko pri kono, la demando pri kia enteco okazas en la objekto konata ofte direblas per vorto tre interesa, - kia estas la valoro de la objekto konata.
Pro tio la difino de epistemologio estis donata per la vortoj, - scienco pri la enhava valoro de la kono.
Tio ekvivalentas demandi pri la enteco de tio, kio prezentiøas en la kono, kiam øi esprimas objekton.
5. Interna redivido de la epistemologio, en øeneralan kaj specialan. Vasta estas metafiziko, kaj denove estas vastaj la specialaj metafizikoj, kies sistema organizado postulas redividojn.
Sekve de tiu redivido, eblas distingi inter øenerala epistemologio kaj speciala epistemologio. Sed en tiu kampo de redivido okazas pluraj eblecoj, kaj sekve eblecoj de konfuzo.
Krom tiu sistema redivido okazas liberaj uzoj de la vorto epistemologio, por nomi apartajn temojn rilataj al kono. Enkadre de tiuj liberaj uzoj oni konstantas: evolua epistemologio (vd 1886), genetika epistemologio (vd 1887).
Laý la vasteco de Epistemologio, tiu nomo estis uzata per du fundamentaj sencoj, kiuj estas surbaze de la etimologia sugesto de ¦ B 4 F J Z : 0 .
La unua senco sugestas pri la esploro de empiriaj konoj, kaj tiusence epistemologio estus nomo reduktada al signifo nur de la kampo de sciencoj.
Efektive, epistemologio esploras la empiriajn sciencojn. Sed la demando estas, æu estis bone limigi tiel la kampon de esploro de epistemologio?
Tiu reduktado de epistemologio al kampo de la empiriaj sciencoj havas kelkan bazon en la etimologio. La vorto estas kunmeto de ¦ B \ (= sur) kaj Ç F J 0 : 4 (= stari), en la kunteksto de rigardado sur la aferoj. Pro tiu sugesto (kiu tamen ne estas necese en la vorto), ¦ B 4 F J Z : 0 alproksimiøas al senco de empiria scienco.
Jen ebleco distingi inter gnozeologio, - rilata al æiu ajn kono, sen apartaj sugestoj, - kaj epistemologio, - kun apartaj sugestoj, tiu de la empiria scienco.
6. Historie, aýtoroj uzis la vortojn en malsama vasteco.
Anglaj filozofoj de la empiriisma filozofio uzis kompreneble la sencon de epistemologio kiel signifanta la malvastan sencon.
Aliaj aýtoroj uzis la vastan sencon. Sed æiam devas resti klara la kunktesto, en kiu estas uzataj la vortoj.
Sekve konsilindas, ke oni diru æiam Øenerala epistemologio, kiam la senco estas vasta. Inverse, oni diru Speciala gnozeologio, kiam la senco estas malvasta.
6. Æiam epistemologio estas metafiziko kaj do metascienco. Oni insistu, kiel jam avertite per la aserto, ke epistemologio estas parto de la metafiziko, kaj ke la interna karaktero de epistemologio, - æu epistemologio de la filozofiaj sciencoj, æu epistemologio de la empiriaj sciencoj, - estas metafizika.
Efektive, valoro estas nocio tute ûenerala, en si mem ne empiria.
Oni insistu, - demandi pri valoro de la kono estas esplori en metafizika kampo. Demandi, pri kio okazas en la kono, æiam estas esploro pri la enteco.
Kiam la aparta empiria scienco konstatas empirie la fenomenon, okazas tiu aparta empiria scienco. Sed kiam oni demandas, kio okazis, kiam oni tiel konis, la demando estas pri enteco, kaj sekve metafizika.
Epistemologio ne atentas, kiel avertite, la empirian fakton de la empiria kono, sed demandas pri la enteco de la empirieco. Nu, enteco ne estas en si mem io empiria.
Cetere, al tiu karaktero de valoro de la kono ligiûas precipe la nocioj de evidenteco, vero, certeco, kohereco, logikeco, ktp. Jen aferoj tipe metafizikaj, tute ne empiriaj.
Sekve epistemologio estas meta-scienco rilate la empirian sciencon mem. Cetere, pro tiu metafizika karaktero de la epistemologio, empiriistoj aö pozitivistoj ne kapablas aserti sian empiriismon kaj pozitivismon sen samtempe estis racionalismaj metafizikistoj, îar, por fari tion, ili uzas metafizikan aserton (vd).
Oni atentu, ke la metafiziko, kies parto estas la epistemologio kaj gnozeologio, devas defendi sian propran specifan objekton de esploro. Analoge, la logiko difinas îiujn sciencojn, kaj sekve ûi estas la ununura kiu difinas sin mem (vd ). Same, la valideco (kiel enhavo) de la objektoj de îiuj sciencoj estas liverita de la metafiziko, tio estas, de la epistemologio kaj gnozeologio.
7. Koncerne al rezultoj epistemologio. Kiel sciate, en filozofio la homoj tre malkonsentas, kaj tio okazas jam ekde de la epistemologio, gnozeologio, teorio pri kono, metafiziko pri kono.
Tiu malkonsento okazas ankaý em speciala epistemologio pri æiu aparta scienco.
En si mem ne eblas kompleta scienco, sen tute raciaj konoj de la filozofio, malrekte aplikata al empiria scienco; same, inverse, ne eblas la filozofio, sen ia kontakto kun la empiriaj sciencoj. En si mem, empiria scienco kaj filozofio estas genroj de la sama granda konsistemo.
8. Per du radikalaj tezoj, dividiûas la opinioj, en racionalismon kaj empiriismon.
Denove, redividiøas la racionalistoj en radikalajn kaj moderajn; same, la empiriistoj em radikalajn kaj moderajn.
Tute radikalaj racionalistoj simple neas la valoron de la empiria scienco. Tia estas la tezo de Platono, favore de la pure raciaj ideoj. Tute drasta estas skeptikismo, kiu simple neas ambaöflankojn, la empiriisman kaj la racionalisman.
Ordinare, skeptikismo estas precipe kontraö la certeco de la empiriisma kono (vd).
Ideismo estas aparta formo de radikala racionalismo.
Modera racionalismo estas tiu, kiu akceptas la rezultojn de la empirio kaj de la pure raciaj pensoj. Jen la propono de Aristotelo.
La defendo de empiriismo okazis precipe ekde la moderna sukcesa empiria scienco. Menciindas Francisko Bacon (1561-1626) kiu disvolvis la induktan metodikon kaj uzon de hipotezo.
Cetere, la scienca indukto en empiriaj sciencoj restas tre limigata al la ebla apero de faktoj en la kontraöo (vd). Per la nura indukto, neniam oni forigas tiun eblecon kiam oni reduktiøas al la empirieco.
E. Pauli.
EPISTEMOLOGIO. Evolua... 1886.
1. Enkadre de evoluo de la specoj, evoluas ankaý la operacioj de kono. Tiu estas la temo de la evolua epistemologio. Kvankam tre dependa de empiriaj konstatoj, la afero principe estas filozofia, pro tio ke la penso la kono estas speciefe io intencionala, ekde de la fakulto al la objekto konata.
2. Tiel, kiel la evoluo okazas en filogenezo (vd) kaj en ontogenezo (vd), la evolua epistemologio atentas ankaý la evoluon de konaj procezoj, samtempe ke okazas la diferenciûo de la animalaj specoj.
Tiel same okcas la individua kresko de la procezo de kono, kaj kies aparta esploro fariøas pel la genetika epistemologio (vd 1887).
3. Divide, en evolua epistemologio estas avertendaj tri specifaj aspektoj, - psikologia, logika, gnozeologia (vd 1884,3).
4. Historie, la rezultoj atingataj de la evolua epistemologio estis influataj de la antaýsupozoj de la empiriismo kaj de la racionalismo. (F. Mora, 960).
E. Pauli.
EPISTEMOLOGIO, Genetika... 1887.
1. Jen libera uso de la nomo epistemologio fare de Jean Piaget (france épistémologie génetique), por signifi la esploron pri la evoluo per estapoj de procezo de kono, enkadre precipe de la psikologio.
2. La evoluo de la procezo de kono estas prezentiøas kiel speco de mensa embriologio. Lernado, didaktiko, pedagogio estas fenomenoj, kiujn la genetika epistemologio esploras, kaj kies malkovroj estas tre utilaj.
E. Pauli.
EPISTOLO (Z).1888.
Gr: ¦ B 4 F J @ 8 Z , - H
A: epistle. F: epitre. G: Epistel, Brief. H: epístola. I: epístola. P: epístola. R: (posdánie), (epístola).
1. Etimologie, epistolo devenas el la greka ¦ B 4 F J @ 8 Z (= ordono, komuniko, mesaûo, letero), kunmeto ¦ B \ (= sur) kaj F J X 8 8 T (= ekipi, prepari, inviti).
Substantiva radiko. Vortformoj: epistolo, epistola.
2. Epistolo estas literatura ûenro kun karaktero de persona mesaøo, flanke de la sendinto, kaj kun erudicieco. Ekzemple, Epistoloj de Horacio, Epistoloj de Apostolo Paulo, Epistolo de Papo al Episkoparo.
Foje artikoloj sendataj de ¼urnalistoj kaj vojaøantoj el aliaj urboj, aý el aliaj landoj, nomeblas leteroj, ne tiel ofte epistoloj, æar kutime ili nur sendas informojn.
Nuance, letero (vd) estas persona mesaøo pri temo pli kutima, dum epistolo enhavas karakteron, foje pli historia, foje pli doktrina, foje celanta socian grupon.
Tamen, kiam okazas oficiala deklaro, em kiu la emfazo estas en la deklaro mem, la vorto uzebla estas letero. Ekzemple Letero, aý Deklaro de la homaj rajtoj.
Semantike, letero foje ekvivalentas al epistolo. Ekzemple, Voltero en Anglio verkis Anglaj leteroj, aö filozofiaj (Lettres anglaises ou philosophiques, 1794), en kiu li komparas liberalismon kaj absolutismon.
Beletra letero povas esti ankaö versa letero; ekzemple, Epistoloj de Horacio.
3. Specoj. Laöforme, epistolo povas esti beletra kaj do fikcia, kontraste al efektiva epistolo.
Laýmaterie, epistoloj varias per la enhavo.
. 4. Historie, el la antikva tempo restis pluraj epistoloj, kaj kiuj restas gravaj por la historio kaj studo de ideoj.
Por la kristanoj estas aparte konataj kiel epistoloj la greke verkitaj 21 leteroj de la kristanaj apostoloj, kiuj datiøas 20 jaroj post la morto de Jesuo.
La plimulto de la kristanaj epistoloj estis de Apostolo Paýlo, entute 14, kaj pro tio li tre multe influis la kristanan eklezion.
La aliaj epistoloj estas 2 de Petro, 1 de Tiago, 1 de Judo, 3 de Johano.
Cetere, restas pluraj leteroj de aliaj kristanaj verkisto de tiu frua tempo, kiuj tamen ne estas konsiderataj parto de la biblia Nova Testamento.
E. Pauli
EPISTROPHÉ, -ES (Gr: 1890).
1. Greka vorto, ¦ B 4 F J D @ N Z , - H . (= ago de deturno, atento), per kunmeto de ¦ B \ (= sur) kaj F J D X N T (= deturni, reveni, mediti), kaj kiu fake uzata signifas deturno al origino.
2. Ploteno (æ. 205-æ. 270) konceptis la emanon de la mondo, kiu post la marïo antaýen (B D ` -@ * @ H ) kaj degradiûo ûis la ekstera materio, revenas al sia origina fonto.
3. Religio estas speco de mensa reveno al origino. Efektive, la kreita¼o estas la gloro de la kreinto, kaj kiam la kreita¼o konscias pri tiu situacio, øi konscie estas tiu gloro. Jen esence la religio.
Kiam la reveno al Dio estas komprenigata kiel servo al Kreinto, la religio jam estas mikomprenata, per antropomorfismaj imagoj. Efektive, Dio neniam kreis por havi servistojn. Homoj, kiam ilia fariøas sinjoroj, ili havas servistoj. Jen imago kiu nur uzeblas per analogio, sed ne en propra senco, kiam la afero estas religia kulto al Dio. Proprasence, oni honoras Dion, kaj ne servas Dion.
Malrekte, kiu klarigas pri vera kulto, tiu certamaniere servas al Dio en la senco de labori por Dio, sed ne en la senco esti servisto de Dio.
E. Pauli.
EPITHUMIA, -AS. (Gr: 1891).
1. Greka vorto, ekvivalentas ¦ B 4 2 L : \ " al (= deziro, pasio), kunmeto ¦ B \ (= sur) kaj 2 L : ` H (= blovo, animo, deziro, koro, kuraøo).
La signifo de tiu termino ¦ B 4 2 L : \ " gajnis en la greka filozofio plurajn nuancojn kaj klarigajn doktrinojn.
2. La unuaj grekaj pensistoj menciis per 2 L : ` H kaj ¦ B 4 2 L : \ " deziron kaj la animajn afekciojn.
Îe Homero 2 L : ` H signifas fuûon kaj vivan forton.
En Heraklito 2 L : ` H estas sidejo de la emocio (Frag. 85).
3. Per kunmeto el 2 L : ` H (= blovo, kuraøo) kaj , Ç * @ H (= aspekto, figuro, ideo, maniero) rezultis la esprimo 2 L : @ 4 * Z H (= forta, pasia), per kiu Platono nomis la mezan pasion, inter racio kaj deziro, laý la triobla psikologio, proponita de li (La Respubliko, IV. 435e 4).
4. La temo pri ¦ B 4 2 L : \ " (= deziro, pasio) prosperis em la greka filozofio kaj ricevis plurajn interpretojn, fare de Aristotelo, stoikistoj, Ploteno (vd Jacob).
E. Pauli.
EPIZODO (+). 1892.
Gr: ¦ B , \ F @ * @ H , -@ L .
A: episode. F: épisode. G: Episode. H: episodio. I: episòdio. P: episódio. R: (epizód); (episód).
1. Etimologie, epizodo devenas, tra la franca épisode, kaj tiu tra la latina episodium, el la greka ¦ B , \ F @ * @ H (= stranga, neordinara), siavice kunmeto el ¦ B \ - (= sur) kaj , Ç F @ * @ H (= enkonduko), siavice el , \ H (= por, enen) kaj Ï * ` H (= vojo, eniro).
Substantiva radiko. Vortformoj: epizodo, epizoda.
2. Epizodo estas aparta fakto enkadre de pli grava kunteksto, principe nenecesa, sed tamen iom interesa. Ekzemple, epizodo de vojaøo, epizodoj de la familia vivo.
Kiel temo, epizodo estas arta øenro, en rakonto, romano aý poemo, laýlonge de la æefa esprima¼o.
Kontraste kun la scienca enhavo kaj sistemeco, epizodo estas la scio kun la plej malgranda enhavo, preskaö sen iu sistema organizado, tute malproksime de la scienca komplekseco.
Ne ampleksas epizodo multe pli ol la simplaj donitaëoj, kiel ili okazas dum la îiutaga vivo. Epizodo ne estas eksplikema, sed nur fakteca.
Homoj sen spirito de scienco ne atingas pli altan nivelon de sistemeco ol tiun de la epizodoj.
3. Estetikeco de la epizodo. En estetiko, epizodo havas specialan rolon, kiel faktoro de variado de la mesaûoj. Havantaj en si mem iom da intereso, la epizodoj kapablas per si mem altiri la atenton, por malïarûi la pezon de la îefa temo; kaj îar ili estas en si mem mallongaj, ili ebligas la tujan revenon al la îefa celo.
Aldone, epizodoj povas esti klarigaj ekzemploj, kiuj konkrete pruvas la tezon. Sekve, la plej bonaj epizodoj estas tiuj, kiuj ankaý rilatas al la îefa temo.
Izoli sin en la faktecaj epizodoj estas supraëeco, propra de malgrandaj spiritoj, sufiîe kontentaj kun la emocieco de la konkretaj faktoj.
Tiuj personoj, kiam ili alparolas al la aliaj, nur rakontas tion, pri kio ili sentis, aödis, vidis, gustumis, flaris, tuïis. Kvankam ili ordinare estas scivolemaj, ili nur deziras scii pri okazintaëoj, ne pri eksplikoj aö kompreno. Ili estas la plej malagrablaj homoj.
Ne estu vi unu el ili!
4. Fenomenologio. Pro metoda didaktika celo, la ekspono de filozofiaj kaj empiriaj sciencoj povas izoli la epizodojn tiamaniere, ke oni distingu perfekte tion, kio estas epizodo, de tio, kio estas rezona ordo de ekspliko.
En filozofio oni komencas la ordigan sekvon de la ûenerala sistemigo per la priskribo de la unuaj donitaëoj; tiu komenco estas la fenomenologio (vd), kiu priskribas ekzemple mian mion, la objekton de la kono, la enton, la ekziston, la valorojn ktp.
En empiriaj sciencoj la komenco konsistas el la kolektitaj donitaëoj; ekzemple, en fiziko, el la varmo, la pezo, la movo; en geografio, el la unua prezento de la aspekto de iu lando aö regiono, ordinare kun la topografiaj nomoj. Tiu-kaze la celo estas la eksplikado de tiuj donitaëoj. La scienco ne restas do en la epizodoj.
5. La esprimo de espizodoj fariøas siamaniere en æiu aparta arto.
En literaturo okazas apartaj teknikoj por prezenti epizodojn kiel sukcesajn rimedojn por helpi la sisteman tuta¼on. Platono kreis dialogojn pri seriozaj aferoj, sed de tempo al tempo li ridindigas per iu epizodo la kontraýan opinion.
En muziko kelkaj rekanta¼oj funkcias kiel epizodaj refrenoj, nur kiel malpezaj epizodoj.
En pentraëo epizodoj povas esti kiel kaïa muso, kiu distras kaj tamen povas averti pri la centra homa figuro.
E. Pauli.
EPOCHÉ, -ES. (Gr: 1893).
1. Greka vorto, , - H ekvivalentas al halto,
Etimologie, estas kunmeto el , B -, ¦ B \ (= sur) kaj § P T (= havi, gvidi, halti, renonci, deteni sin).
2. Estis X B @ P Z (= halto) erudicie uzata de la helenaj skeptikistoj kaj stoikistoj, por signifi la sindetenon antaý la neebleco atingi certecon.
Kontraste kun dogmistoj, la antikvaj skeptikistoj proponis la halton de la juøo, pro manko de motivoj, por havi certecon. Pli modere stoikistoj estis ordinare probabilistoj.
Modernepoke la esprimo X B @ P Z (= halto) estis reprenata kun similaj nuancoj de la fenomenologio de Husserl, sed kun metodologia karaktero.
E. Pauli.
EPOKO (*). 1894.
Gr: ¦ B @ P Z
A: epoch. F: époque. G: Epoche.. H: época.I: època. P: época. R: (epókha).
1. Etimologie, epoko devenas el la greka ¦ B @ P Z (= halto, interrompo), kunmeto , B -, ¦ B \ (= sur) kaj § P T (= havi).
Substantiva radiko. Vortformoj: epoko, epoka, epoke, epokfaranta, Mezepoko, modernepoke.
2. Epoko estas ero de historia tempo kun apartaj karakterizoj rilate aliajn historiajn erojn.
Pro tiuj apartaj karakterizoj, la epokoj estas rekoneblaj kaj nomeblaj per propraj nomoj. Ekzemple, antikva epoko, Mezepoko, moderna epoko.
Kontraste, la dividoj de la tempo en jarmilojn, jarcentojn, jarojn estas per la simpla daýro de la tempo, indikata abstrakte per matematikaj nombroj, sen aparta determino de gravaj historiaj okazintaëoj.
3. Pli granda ol epoko estas erao (vd).
4. Subdividoj de epoko estas periodoj, karakterize mallongaj. Ekzemple, antaýsokrata periodo, sokrata periodo, heleno-romia epoko. Ankoraý malplilongaj estas fazoj, per kiuj divideblas la periodon.
5. Historie, epoko estis unue uzata fake de la astronomio. En tiu astronomia senco epoko estis fikspunkto en la tempo, rilate al kiu fariøis la situo de la astroj kaj de la koncernaj movoj (Ptolomeo, Alm., III, 9).
El tiu senco, epoko servis por signifi spacon de tempo karakterizata de kelkaj okaza¼oj, por fiksi la punkton de deiro. Tiusence oni diras, ke grava fakto kreas epokon.
Nuance, aøo signifis sinsekvon de tempo, kun iom da daýro. Same, la latindevena erao (vd 1900), signifas daýron.
Diference, epoko avertis pri io tute karakterizata de aparta okaza¼o, kiu fiksas la deirpunkton. Sekve, erao, signifanta per si mem daýro, povis signifi pli longan tempon, ol epoko, rilata al fiksa punkto de deiro.
Ankoraý en la senco de tempo kun elstara karaktero por marki deirpunkton, uzis Saint-Simon kaj Hegel la nomon de epoko, kaj pro tio ili okupiøis pri la karaktero de tiu ero kiel ero.
Sed, per mildigo de tiu elstara aparta karaktero por difini epokon, restis la nocio de sufiæe longa tempo kaj sufiæe diferenca de aliaj spacoj de tempodaýro. Tiusence, epoko estas malplilonga ol erao, kaj pli longa ol periodo.
Tiu karaktero de epoko nur kiel spaco inter erao kaj periodo estis esplorata de Wilhelm Dilthey (1833-1911), kiel adekvata por la historiografio (Der Aufbau der geschichtlichen Welt, en Gersammelte Schriften, VII, p. 155).
E. Pauli.
EPOPEO (+). 1895
Gr: ¦ B @ B @ Å " , -" H ; X B @ H -, @ H , aý -@ L H L: epos, -eos.
A: epopee, epic poem. F: épopée. G: Heldengedicht. H: epopeya. I: epopea. P: epopéia. R: (epopéja).
1. Etimologie, epopeo devenas el la greka ¦ B @ B @ Å " (= epopeo, epika poemo), kunmeto el § B @ H , (= vorto, epika poezio) kaj B @ 4 X T (= fari, krei).
Substantiva radiko. Vortformoj: epopeo, epopea.
2. Epopeo estas poezia ûenro, temanta aventurojn de herooj, grupoj, gentoj, per objektiva prezentado, kontraste al la liriko (vd)
E. Pauli.
EPOSO (Z).1896.
Gr: § B @ H , -, @ H , aý -@ L H .
A: epos. F: G: Epos. H: I: P: epos. R: (épos).
1. Etimologie, eposo devenas el la greka § B @ H (= vorto, diskurso, notico, verso, epika poezio).
Substantiva radiko.
2. Eposo estas rakonta beletro, antikva kaj karakterize primitiva.
"Øenro, kiu proze aý verse celebras la mitojn, kiuj subtenas unu civilizon" (Supl. de PIV).
E. Pauli.
ERAO.1900.
L: aera, -ae.
A: era. F: ère. G: Zeitalter. H: era. I: era. P: era. R:
1. Etimologie, erao devenas el la latina aera (lolo, plurjara malbona gramino, kreskaëo, erao).
Substantiva radiko. Proksima radiko: ero (zamenhofa), ekvivalenta al erao.
2. Erao estas la îefa kvanto de la kronologio (vd), kaj ties komenciûo dividas la tempon en antaýan eraon kaj postan eraon. La subdividoj estas epoko (vd), periodo (vd), fazo (vd).
3. Logika divido de la tempo fariûas abstrakte per matematika kvanto. Sed konkrete, grava okazaëo servas kiel deirpunkto de la kronologiaj dividoj.
Îar oni ne scias pri la absoluta komenciûo de la tempo, ne eblas mezuri ûin ekde la komenco. Tiu neebleco atingas îefe la organizon de la erao mem. Pro tio oni nomas unuan eraon la plej antikvan elsemblon el la konataj gravaj okazaëoj.
4. En okcidenta civilizo longe servis la erao de la olimpiadoj, komenciûinta æirkaý la jaro 777 a. K. (vd).
Dum kelka tempo oni uzis ankaö la fondodaton de Romo, 773 a. K.
Sed je la 6-a jarcento, je la jaro 525, monako Dionizo la Malgranda (Dionisius Minimus) kreis la kristanan eraon, kiu post jarcentoj estos oficiale adoptata de la Papo.
Praktike la tri eraoj, - olimpika, romia, kristana, - estas la sama, nur reformitaj, surbaze de okazaëoj de la sama epoko.
En la kristana erao restis enmetida la semida juda kalkulo de la pasko. Sekve ne restis koheraj kelkaj kristanaj festoj. Tiel same la judoj ne adaptiûis îi-rilate al la kristana erao. Cetere, la kristana erao ne sukcesis determini la ûustan daton de la naskiûo de Jesuo: eble Jesuo naskiûis pli frue îirkaö ses jaroj (vd).
Araboj enkondukis novan kronologion ekde de la heûiro (fuøo), el Meko al Medino, de la islama profeto Mahometo, la 15-an de julio, 622 p.K.
En Oriento îinoj uzis ciklojn de 60 astronomiaj jaroj, ekde la 9-a jc a.K., kaj pro tio ili havis principe bonan kronologian sistemon.
5. Kompreneble, la disvastiøo de la kronologiaj sistemoj dependis de la eventualaj politikaj kaj ideologiaj influoj de la tiutempaj plifortaj grupoj.
Pli neýtrala maniero mencii la eraon estas diri simple Nia erao (N. E.), Antaöa Erao (A. E.), anstataö antaö Kristo (a. K.), post Kristo (p. K.), antaö la Heøiro, post la Hegiro.
Tamen estas akceptebla la kultura aspekto de îiu epoko kiel difinantan la lingvaëon de la nuntempo kaj estonto.
La efektiva komenciøo de la antikva epoko estis pli frua, almenaý 500 jaroj a.K. Sekve, ekde tiam devus komenci la nombradon de la nuntempa historia erao.
6. Oftas la superstiîoj kaj profetaëoj kiam plenumiûas ronda nombro de jaroj. Oni kredas je æiu "plenumo de la tempoj".
Milenaristoj (vd), de la unuaj jarcentoj de kristanismo, kredis, surbaze de teksto de Apokalipso, 20, 1-3), ke okazos mil jaroj de feliæo de justuloj sur la tero, æar dum tiu tempo la fortoj de malbono ne havos efikon .
Efektive, tamen, la sistemo de numerado estas konvencia. La nuna sistemo en uzo obeas la decimalan. Sed povus esti la sistemo en dekdu, aý alia. Same, la elekto de la deirpunkto de erao estas konvencia, kvankam dependa de signifa okazintaëo.
Cetere, la kristana erao ne komenciûas je la preciza jaro de la naskiûo de Jesuo, nek restis klaraj informoj pri la efektiva tempo de la kristana pasko. Pro praktika neceso fiksi la tagojn de la semajno sur la sama monata kadro, estas necese ankoraö granda reformo, kiu tamen prokrastiûas.
E. Pauli.
ERARI, -O (*). 1901.
Gr: • : " D J V < T ; R , Ø * @ H , T H . L: erro, -are; error, -ris.
A: err, mistake; error. F: errer; erreur. G: irren; Irrtum.. H: error. I: errore. P: erro. R: (ochípka).
1. Etimologie, erari devenas el la latina erro (= erari, vagi, païi sen difinita direkto), enkadre de eöropa radiko ers- (= erari). El îi radiko devenas la germana irren (= erari), Irrtum (= eraro).
Verba radiko. Vortformoj: erari, eraro, erara, erareco, erarema, erarigi, neerarema, senerara, juûeraro, langeraro, plumeraro, preseraro, senseraro.
2. Eraro, kontraste kun la vero, estas io ne akorda kun tio, kun kio ûi devas adekvatiûi. Ekzemple, eraro de kono, de parola esprimo, de ago a de faro.
Nuance, nescio kaj ignoro, signifas, ekzemple, ne ekzisto de kono, dum eraro supozas ion pozitivan, kiu tamen deflankiûas rilate la veran formon.
En eraro, do, io estas konata, aý asertata parole, aý agata, aý farata; sed tio ne sufiîe alûustiûas al celo. Oni atentu al tiu distingo inter la absoluta afero kaj la manko okazinta en ûi, por ne fali en eraron pri la eraro mem.
Zenono el Eleo kaj kelkaj sofistoj asertis, ke oni nur povas paroli pri la esto, kaj ne pri la neesto, tiamaniere ke la eraro estus ne ebla.
Sed tiu doktrino ne atentis, ke en la eraro io pozitiva okazas, kaj ke pro tio okazas la nealûustiûo. En tio pozitiva mankas io. La eraro, kompreneble, ne estas io absoluta; sed estas manko okazinta en io absoluta.
Aristotelo alnotis, pri la eraro en juûoj, ke oni juûas la partikularaëojn enkadre de la ûenerala kono.
Pro tio, oni povas erari, sen ke la eraro kaj la kono estu rekte kontraýaj. En tiu kazo la penso rilatas la ûeneralon, dum la eraro la partikularon (Unuaj Anal., II,21. 66b 19 ks).
3. Specoj. Eraro fariûas laýforme, kiam ne okazas proporcion en la maniero, laý kiu la vero prezentiûas.
En tiu forma kampo elstaras la demando pri la morala aspekto de la eraro.
Principe, se la eraro okazas pro manko de kompreno, aý de malatento, øi ne fariøas morale malbona kaj restas indiferenta.
Efektive, la moraleco neniam situas rekte en la kampo de la inteligenteco, sed en la kampo de la volo. La etika valoro de reekteco kaj de la eraro aperas malrekte, se okazas vola kaýzo, ekzemple ne sufiæa intereso instruiøi, por ke la eraro en gravaj aferoj ne okazu.
En nuntempaj cirkonstancoj estas bezone, ke æiu civitano havu almenaý mezgradan instruon, por sufiîe bone gvidi sin mem en aferoj pri sano, eduko de la gefiloj, kapablo gvidi îaron, uzi elektron kaj elektronikajn aparatojn, precipe por labori profesie, eæ se estas kiel simpla salariulo.
Aldone, æiu havu ian kapablon elpensi øeneralajn konceptojn pri la celoj de la vivo. En tiu kampo de la øeneralaj konceptoj estas inkluzivita ia kritika kapablo elpensi la religion, por havi almenaý sufiæe korektan nocion pri la realo tuta¼e kaj por havi sintenon pri tio. Eraro pri religio ne estas rekte iu peko; sed, se la eraro tiu rilate rezultas el kulpa kritika malkapablo, tiaj homoj estas mallaýdindaj.
Koncerne al profesiaj eraroj (vd 1903), la profesiuloj îiam kulpas, dum ili prezentis sian laboron. Profesie instrui, profesie agi, profesie fari, postulas kompetentecon. Publikaj instancoj devas jure difini kaj garantii tion.
4. Laýmaterie, la eraro diversiûas laý la aferoj fariûintaj eraraj: en kono, en parola esprimo, en ago, en faro. Foje, por aparta speco de eraro estas uzataj propraj nomoj; same, por vero en la diversaj kampoj.
Eraro en kono konsistas el mensa esprimo ne akorda kun la efektiva objekto al kiu øi estas atribuata. Ekzemple, la antikvuloj imagis kupolon super ni, kaj ke pro tio estis firmamento, tio estas firma; sed la efektiva realo poste konstatita ne koheras kun tiu imago.
Eraro en parola esprimo rilatas precipe al la asertoj pri la objektoj. Ekzemple, oni asertas, ke A estas B, anstataý ke A estas C. Nuance, mensogo estas eraro asertata cele al trompo.
Eraro en ago okazas pro misa iniciato. Tiaj eraroj povas rilati al moralo kaj juro, se la ago apartenas al tiuj nepermesataj.
Eraro en faro precipe konsistas el teknikaj manieroj ne adekvataj al celenda rezulto.
E. Pauli.
ERARO. Geedziøa... 1902.
1. Îar edziûo (vd) komenciûas per interkonsenta kontrakto pri fondo de familio, gravas demandi, îu eraro malefikas tiun kontrakton.
Eraro en îiu speco de kontrakto (vd) povas okazi pri la materio de la interkonsento; jen eraro pri la fakto (latine error facti). Ekzemple, eraro pri persono. Evidente, se al edziûo prezentiûas kaïe alia persono, tiu kontrakto ne efektiviûas.
Eraro povas okazi koncerne al karaktero de la kontrakto, ne sufiîe konata de la kontraktantoj. Jen la jura eraro (latine, error juris).
En ambaö kazoj la eraro povas esti substanca, pri io pli esenca, kaj akcidenca, pri io sekundara.
2. Evidentas, ke substanca eraro en geedziûa kontrakto, povas simple nuligi la akton mem de la geedziûo.
Tamen, malfacile oni povas difini, kio estas substanca, îar tio povas varii laö la akceptata ideologio. Sekve relativiûas la geedziûa eraro, precipe en la kazoj de la tiel nomata jura eraro.
La æefa celo en edziøo povas esti havi filojn. Se poste la edziøintoj ne kapablas pri tio, oni demandas, æu tiu manko estas eraro pri la fakto?
Cetere, edziøo povas okazi pro amo. Se poste malaperas la amo inter la ediziøintoj, oni ankaý demandas æu malaperis la materio de kontrakto?
3. Îar la afero de kontrakto estas inter pluraj, fariûas temo de civila leûo, laö kiu do estas decidataj la eraroj, almenaý en la civilaj aspektoj.
E. Pauli.
ERARO. Profesia... 1903.
1. Principe, neniu povas esti formale respondecigata de eraro, se ne kiam la eraro estis farata konscie kaj libere (vd). Tamen, restas la reala respondeco pri malhelpoj.
La formala respondeco povas tamen esti atribuata pro malrekta kulpo. Ekzemple, profesiulo devis frue studi kaj lertiûi, por ke poste, en la rajtigita profesio, konu sufiîe bone tion, kion lia profesio postulas.
Sekve, se okazas profesia eraro, la demando pri la respondeco komenciûas per la esploro, îu ûi estis konscie (rekte kaj malrekte) praktikata kaj kun libera volo.
Kompreneble, en ne klaraj okazaëoj la demando ekvivalentas al esploro, îu la praktikado reduktiûas iamaniere al tiuj du kondiîoj de konscio kaj libereco. Se okazis, ekzemple, senzorgemo, la esploro demandas, îu tiu senzorgemo estis kun sufiîa konscia averto kaj libera akcepto.
2. Aparte gravas, ke ne okazu eraroj en kelkaj profesioj, ekzemple la kuracista, la edukista, la juûista. Sekve, la leûaro nur permesu al specifaj fakuloj esti kuracistoj, edukistoj, juûistoj.
Koncerne al demokratiaj rajtoj de îiu civitano esti kuracisto, edukisto, juûisto, ne okazas tiu formala problemo, îar al îiuj estas garantiite studi por tiuj profesioj.
Same oni postulu, ke politikisto havu iom da preparo, por ne malbone gvidi la politikan socion.
E. Pauli.
ERASMISMO. 1904.
1. Erasmismo estas nomo rilata al Erasmo el Rotterdam (î. 1467-1536). Filo de kleriko, li mem estis dum kelka tempo kleriko, kaj fariøis tre klera homo, sed precipe saøa.
2. Estas erasmismo sinteno kontraýformalisma kaj liberalisma. Jen sinteno, kiu ekde tempe estis kreskanta, kaj kiu progresis precipe per influo de Erasmo de Roterdamo. Certamaniere, Erasmo mem estis radikala homo, por konstraýstari plurajn tendencojn de tiutempaj religiuloj kaj politikistoj.
E. Pauli.
EREKTI, -O, -IØO (seksa). 1905
L: erectio, -onis.
A: erect; erection. F: ériger; érection. G: H: erección. I: erezione. P: ereção. R: (eréktsija).
1. Etimologie, erekti estas verba formo, devinta el la latina erectio (= levo, starigo), kunmeto el la emfaza partiklo e- kaj rectus (= rektlinia).
Verba radiko. Vortformoj: erekti (tr), erekto, erektanta, erektiûi, erektiûema, erektiûo.
2.Erekti estas fenomeno, per kiu aferoj kapablas etendiøi, kaj sekve plenumi apartajn funkciojn.
3. Specoj. Laýforme, erektiøo povas okazi milde, pasie, kontrolata.
Laýmaterie, okazas pluraj aferoj kapablaj erektiøi. Interalie, elstaras la seksa erektiøo, kaj kiu postulas foje psikologiajn, biologiajn, moralajn prikonsiderojn.
4. Seksa erektiûo estas fenomeno, per kiu rigidiûas la histoj, pro kies kies premo okazas forta agrabla sento.
La erektiûo okazas normale je la seksumado, sed tamen estas esence individua fenomeno.
Per tuïo je la finaëoj de la seksa nervo fariûas elektra kurento, kiu iras al spina centro, el kiu revenas ordono, kies efiko estas la erektiûo.
5. La fundamenta procezo de la seksa erektiûo fariûas same kiel alia nekondiîita reflekso. Kiel dirite, per tuïo fariûas elektra kurento, iranta al spina centro, kies revenigata kurento efikas la erektiûon.
Aldone, la kondiîitaj refleksoj, post kiam rilatigitaj al la aliaj sentoj kaj asociiøintaj imagoj, kapablas ekfunkciigi la saman procezon de erektiøo.
6. Takse, laö la morala vidpunkto, erektiûo, kun la sekva agrablo, estas bona kaj dezirenda.
Pro la malrektaj efikoj okazeblaj, la erektiûo estu praktikata kun la sufiîa prudenteco. Sed tiuj malrektaj efikoj ne ïanûas la moralecon en si mem de la erektiûo kaj ties agrablo.
E. Pauli.
EREITRIANOJ (Skolo de Ereitrio). 1906.
1. Jen kolektiva nomo, per kiu estis nomata la dua fazo de la malgranda sokrata skolo de Elide, fondita de Fedono (tiu kiu donas nomon al platona dialogo), pro tio ke unu el la disîiploj nomiûis Menedemo el Eretria (n. æ. 339 a.K.) (DL II, 17, 126).
2. Preskaö nenion oni scias pri la doktrinoj de la ereitrianoj, nur ke ili partoprenis en la ûenerala la sokratisma sinteno (vd).
E. Pauli.
ERISTIKA SKOLO. 1907.
1.Jen nomo, per kiu fariûis konata la skolo de Megaro (D. L., II, 106), îar tie estis elstarigata la metodo de diskutado.
2. Kiel metodo de diskutado, eristiko (vd) jam estis utiligata de sofistoj, homoj kiuj tiutempe instruis kaj estis kutime relativistaj filozofoj.
Sokrato kaj Platono, kvankam kontraöuloj de la sofistoj, ankaö praktikis la eristikon (vd 1908).
E. Pauli.
ERISTIKO (N). 1908.
Gr: ¦ D 4 F J 4 6 ` H ; -Z ; -` < (adj).
A: eristic. F: éristique. G: Eristik. H: eristica. I: erística. P: erística. R:
1. Erudicia vortformado, el la greka ¦ D 4 F J 4 6 ` H (= ema lukti, disputema), siavice el § D 4 H 4 * @ H (= lukto), enkadre de la esprimo ¦ D 4 F J 4 6 Z J X P < 0 (= disputa tekniko), same kiel 8 @ ( 4 6 ¬ ¦ B 4 F 2 Z : 0 (= logika scienco), por fine fariûi substantivo kaj nomo.
Substantiva radiko. Vortformoj: eristiko, eristika. Oni estu avertita pri la diferenco kun he ristiko (vd), scienco pri la malkovro de faktoj.
2. Eristiko estas parto de la retorika argumentado, kiu subtile strebas venki la kontraýulon.
Nuance, polemiko (vd) estas interbatalo de kontraýaj vidpunktoj, dum eristiko elstarigas la lertecon uzi argumentojn, kiel skermantoj uzas armilon.
3. En greka kunteksto, la eristiko jam estis praktikata de la antaýsokratanoj, precipe ekde la sofistoj, Sokrato, Platono, megara skolo (vd 1907).
4. Aparte kurioza ekzemplo de eristiko estis prezentata de Platono en sia verko Eýtidemo (271a - 307c), per kies titolo li honoris al Eötidemo.
La fratoj Eutidemo kaj Dionisodoro lerte ludas, montrante, ekzemple, ke la nescianto povas lerni. Poste, ili montras, ke nur la aøulo kapablas lerni. Poste, ke oni lernas nur la nesciaton, kaj poste, ke nur sciaton.
Pluse, ke ne eblas diri tion, kio ne estas, îar tio ekvivalentus al nediri, sed îiam tion, kio estas, do îiam la vero.
5. Takse, eristiko estas pozitiva parto de la retoriko. Certe, îiu rajtas defendi sin, precipe se li estas akuzata por esti punata.
Advokato (vd) parolas eristike, se la afero estas profesia defendo de krimulo. Tamen, li ne povas krei falsaëojn, cele al tiu defendo
E. Pauli.
ERLEBNIS. (G: 1909).
1. Germana esprimo, proksima ekvivalento de privivado (vd), privivaëo (vd), spertiûo (vd), kunmeto el la fortikiga partiklo er- kaj leben (= vivi).
2. Erlebnis estas tiu kono akirata kun la precizeco de la realo samtempe vivita, kontraste al kono per pura informo kaj racia ellaborado.
Cetere, okaze de la reala vivo, la imagoj de pluraj objektoj ligiûas inter si; sekve îiu kono estas riîigata per la procezo de la asociiûo de imagoj (vd). Jen pro kio la poezio facilas enkadre de temoj pri kiuj jam okazis la Erlebnis, la privivado, la spertiûo.
3. Îu privivado estas gnozeologia aparta fonto de kono? Intuiciismaj doktrinoj, ekzemple Bergsonismo (vd), kredas pri apartaj fontoj de kono, kiel ekzemple la Erlebnis.
Samaj esploroj faris Max Scheler (1874-1928).
Kompreneble, Erlebnis, - kaj iu ajn speco de aldona asociiûo de imagoj, - estas riîaj je la enhavo kaj precizeco de la realo. Sed tamen tiuj fenomenoj ne estas aliaj ol apartaj aspektoj de la sama komuna kapablo de kono kaj asociiøo de imagoj.
E. Paöli.
ERMITO (*). 1910.
Gr: ¦ D 0 : 4 J 0 H , -@ L ; " < " P T D Z J 0 H , -@ L . L: eremita, -ae.
A: hermit. F: ermite. G: Einsiedler. H: eremita. I: eremita. P: eremita. R: (ochélnik).
1. Etimologie, ermito devenas, tra la franca ermite, kaj tiu siavice tra la latina eremita, el la greka ¦ D 0 : \ J 0 H (= eremito), kaj tiu îi el § D 0 : @ H (= dezerto), îio enkadre de la hindeöropa radiko er-, ere- (= ideo de apartigo, sen).
Substantiva radiko. Vortformoj: ermito, ermita, ermitejo.
2. Ermito estas piulo vivanta solece kaj aparta loko ekster de la socio, ordinare dediæata al medito kaj askezo.
Nuance, monako (vd 5144) estas religiulo vivanta en religia ordeno, dum ermito ne rekte inkluzivas tiun kolektivan formon.
Historie, ermitoj organiziûis en monakajn ordenojn, precipe influe de Bazilio la Granda. Anakoreto (Z), laö la etimo, estas homo kiu retiûas al solejo.
Figure, ermito estas homo, kiu sisteme evitas aliajn, emante vivi solece. Tiu fenomeno similas al aýtismo (vd).
3. Takse, la ermiteco, kiam praktikata ideologie, validas tiel multe kiel la koncerna ideologio.
Je la komenco de la kristanismo oni taksis multe la ermitecon, pro la ideo de la proksima fino de la mondo. Cetere, la foriro dum kelka tempo al dezerto malligis la ermitojn kun sia medio. Poste, kiam ili revenis, okazis pli da efekto sur tiu medio.
Johano la Baptisto dumtempe vivis en la dezerto, kaj revenis kun sukceso.
Jesuo ankaý praktikis la malaperon, por prediki ekde la 30-a jaraûo.
Apostolo Paýlo, post kiam konvertita al Jesuo, pasis ankaý dumtempe en la dezerto.
Retiriûo de homo, kiu poste revenas por prediki, estas fenomeno sociologie komprenebla. La retiriûo ne nur helpas al la psikologia formado de la retiranto, sed ankaö impresas al popolo.
E. Pauli.
ER-O (*). 1911.
1. Vortformado el la sufikso -er-. Tiu i signifas unu el la konsistigaj elementoj de la tutaëo. Ekzemple, monero, sablero.
Substantiva sufiksoido (Vd Plena analiza gramatiko, 335). Vortformoj: ero, diserigi, diseriûi, diseriûo.
2. Ero estas elementa unua¼o. Proksimaj nocioj: elemento, parto, guto, floko, fragmento, peceto.
E. Pauli.
EROSO. 1912
Gr: § D @ H , -@ L .
A: Eros. F: Éros. G: Eros. H: Eros. I: Eros. P: Eros. R:
1. Kiel vorto, Eroso devenas el la greka § D @ H (= amo, pasio), siavice el la verbo ¦ D V T (= ami pasie).
Substantiva radiko. Proksimaj radikoj: erotika (vd), eroto (vd).
2. Eroso estas nomo de la greka Dio de amo. La koncerna romia Dio de amo estas Kupido (vd).
E. Pauli.
EROTIKA (+). 1914.
Gr: ¦ D T J 4 6 ` H , -Z , -` < . L: eroticus.
A: erotic. F: érotique. G: erotisch. H: erótico. I: eròtico. P: erótico. R: (erotícheskij).
1. Etimologie, erotika devenas, tra la latina eroticus, el la greka adjektivo ¦ D T J 4 6 ` H (= erotika, amema, propra de la amanto), siavice el la verbo ¦ D V T (= ami pasie). El la sama verbo devenas § D T H -T J @ H (= amo, pasio) kaj la samsignifa § D @ H , -@ L (= amo, pasio) (vd 1912).
Adjektiva radiko. Vortformoj: erotika, erotiko (= arto de amoro), erotikeco. Proksimaj radikoj: Eroso (vd), eroto (vd).
2. Erotika estas temanta pri la amo.
E. Pauli.
EROTIKA ARTO. 1915.
1. Erotika arto estas tiu, kies temo estas la universala erotika sento de la homoj.
Nuance, pornografio esploras ...
(Jacob). (greka libro pri Erotika Pentro en Grekio).
E. Pauli.
EROTIKO (arto de amoro).1916.
1. Vortformado, per substantivigo de la adjektiva radiko erotik-a (vd 1914).
Povas erotiko rekte signifi la erotikan poezion (PIV).
2. Erotiko estas tekniko, îiuspeca, per kiu estas praktikata amoro.
E. Pauli.
EROTO, -ISMO. 1918.
Gr: § D @ H , -@ L .§ D T H -T J @ H (= amo, pasio)
A: eroticity; eroticism. F: éroticité; érotisme. G Erotismus? H: eroticidad; erotismo. I: eroticità; erotismo. P: eroticidade; erotismo.. R: (erótika); (erotizm).
1. Etimologie, eroto devenas el la greka § D T H -T J @ H (= amo, pasio),
siavice el la verbo ¦ D V T (= ami pasie).
Substantiva radiko. Vortformoj: eroto, erotismo, erotizi, erotogena, erotologio, erotomanio. Proksimaj radikoj: Eroso (vd), erotika (vd).
2. Eroto estas seksa impulso .
Nuance, erotismo signifas (krom ne doktrine) kutiman manieron agadi per seksa impulso; estas do erotismo kutima emo al seksa sento, foje ekcesa, foje patologia.
Dume, eroto signifas nur la seksan impulson, same kiel volo la racian impulson.
Estas erotismo la eroto kiel kutima maniero kaj eî kiel doktrino kaj spirita stato. Erotismo povas esti eî la klimato de tuta socio.
3. Doktrino. La ekveko de iu ajn impulso fariûas nur per la îeesto de objekto. Same en eroto.
La æeesto de objekto de la ekscitiûo (vd) de eroto okazas enkadre de aparta situacio. La ekscito fariûas kiam unuj nervaj îeloj premas sin kontraö la aliaj. Sekve jam ekde la interno de la korpo funkcias la objektoj, kiuj ekvekas la erotan impulson. Restas do firma la principo, ke la ekveko de impulso fariûas nur per la îeesto de objekto.
Cetere, la menciita interna ekscito pere de la îeloj premataj unuj kontraö la aliaj forigas la mitajn naivajn interpretojn, ke eroto estas diabla tento. Estas sensenca uzi benatan akvon kontraö la supozeblaj tentantaj diabloj. Anstataö tio, oni strebu ekvilibre senti la eroton, kaj samtempe lernu danki al bona Dio tiun agrablan senton.
4. Moralo.Takse, la ekfuncio de eroto, kun la rezultintaj plaîoj, estas principe dezirebla, morale bona, kaj parto de la dia objektiva gloro.
Tamen, îar la erota stato estas unu el la plej forte plaîaj statoj, ûi altiras forte la homojn, kutime troece, kun danûeraj malekvilibroj. Sed tio ne ïanûas la moralecon en si mem de la erotikeco, sed nur rekomendas pli da prudenteco, adekvata eduko por la formado de virtaj emoj.
Îasteco ne estas forigo de la eroto; la plej perfekta îasteco estas intense erota kaj samtempe ekvilibra dum intensiûas tiu erotikeco.
Principe, do, erotismo, same kiel direblas pli fundamente pri eroto kaj erektiûo (vd), estas dezirebla stato, eî kiam ûi estas tre intensa. La eventualaj malekvilibroj estas nur averto pri la neceso de pli da prudenteco kaj zorgema formado, per la eduko de tiuj fortaj emoj.
Malekvilibroj en pozitivaj fortoj ne faras ilin principe malbonaj. Same kiel îiu sento, la plaîo rezultinta el eroto havas celon en si mem, kaj pro tio nur akcidence ili fariûas malbonaj.
En kadro de pluraj celoj, oni elektu ilin enkadre de hierarkia grado, por ke unuj ne estu okazo de ne atingo de kelkaj aliaj.
Bona erotismo dependas de la praktikado de la eroto ene de la ûusta kadro de la homaj celoj. Kiam la aliaj celoj, la devigaj, estas garantiitaj, la eroto povas eî esti instigata al sia plej alta plenumo.
5. La plimulto vivas en kultura erotismo, laö moroj formitaj tra jarcentoj, solidigitaj per influoj laö triboj, nacioj, rasoj, religio eventuale akceptitaj.
La amaskomunikiloj, la transformoj de la industria ekonomio, la evoluo de la kulturo îiuflanke kreis kolektivan universaligitan erotismon. Certamaniere, la unueco de la homaro, kiel unu sola speco, rekomendas tiun universaligon.
6. Diversaj estas la formoj de erotismo. Kelkaj estas perversaj, pro tio ofte menciitaj.
Meritas esti pli citataj la normalaj formoj de erotikeco, kiel fakte okazas en pluraj verkoj pri seksologio.
Erotismo konstateblas en temoj de arto (vd 1915), precipe en literaturo, pentro, skulpto, teatro.
Miksaj formoj de erotikeco estas pli mildaj. Baleto ekzemple esploras la estetikajn movojn de la korpo. Sed, ne eblas forigi la samtempajn erotikajn ekscitojn de la bele moviøantaj korpoj, foje parte, foje tute nudaj. Tamen, la spektaklo fariøas miksa, æar samtempe erotika kaj estetika.
E. Pauli.
EROTO. Eduko de... 1920.
1. Pro la forta emo al seksaj impulsoj, gravas la eduko de eroto.
Principe, la ûenerala procezo de tiu aparta eduko estas la sama de îiu alia eduko: per la ago stabiliûas la elektita formo de ago, se erare, îiam erare, se korekte, îiam korekte. Do, estas necese agi trafe, ekde la komenco, por ke la kutimo fariøu laý la virta formo.
Ne estas per la nepraktikado, ke la seksaj impulsoj adekvate edukiûas, sed per la rekta uzo ekde la komenco.
2. Surbaze de la distingo inter praktika eduko kaj teoria eduko (vd ), la praktika eduko de eroto konsistas en la bonaj kutimoj akceptitaj îi-rilate, per kiuj senintece la celo estas atingata; la teoria eduko de eroto fariûas per samtempa konscia kono de la procezo per kiu la eroto edukiûas.
Kompreneble, tiu lasta formo de eduko estas pli kompleta; la eduko de eroto fariûu per la kono de la sciencaj kaj filozofiaj branîoj de erotologio (vd) kaj seksologio (vd).
E. Pauli.
EROTOLOGIO. 1921.
A: erotology. F: érotologie. G: H: I: P: erotologia. R:
1. Erotologio estas scienco pri la erota sento (vd 1918).
Nuance, seksologio (vd) estas pli ampleksa kampo, dum erotologio rekte rilatas nur al la seksa sento.
Erotiko estas arto de amoro, dum erotologio estas scienco pri la eroto.
2. Enkadre de la klasifiko de la sciencoj, erotologio estas sumo de diversaj sciencaj branîoj, îiuj pri la sama konkreta afero, la eroto.
Elstaras la psika aspekto de la erota sento, la fiziologiaj bazoj, la moralaj kaj edukaj aspektoj.
Laý la psikologia vidpunkto, erotologio esploras la naturon de eroto (vd), kun elstaro de unu el siaj manifestiûoj, erotismo (vd).
Kompreneble, gravas la morala, socia, jura kaj eduka aspektoj (vd 1920). En socio la eroto estas faktoro de inklino de unuj al aliaj, faciligante la kreon de familio. Sed tiu faktoro postulas certan ekvilibron; sen tiu ekvilibro inversiøas la bona efiko de eroto. Sekve, erotologio devas teorie atingi la difinon de îiuj celoj atingendaj kun la ûusta mezuro.
Malrekte la biologiaj kaj fiziologiaj aspektoj estas interesaj al kompreno de la psikologia vidpunkto kaj al taksado enkadre de la moralo, juro kaj eduko.
E. Pauli.