DOLÎA (*). 1368.

L: dulcis.

A: sweet. F: doux. G: süss. H: dulce. I: dolce . P: doce. R: (sládkij).

1. Etimologie, dolîa devenas el specife latina radiko dulcis (= dolîa, agrabla, milda).

Adjektiva radiko. Vortformoj: dolîa, dolîaëo, dolîeco, dolîega, dolîigi, maldolîa, maldolîa o, maldolîigi.

2. Dolîa diriûas de la specifa sento de gusto, kiam agrable impresanta, kontraste kun amara. Ekzemple, dolîa vino. Figure, dolîa melodio, dolîa parolo.

Gusto havas apartan organon, kiu estas æelo de gusto. En homo pluras la æeloj de gusto, kaj ordinare situas en la lango, parto de la buïo.

Tiu situo de la æeloj de gusto en la buïo faras ke oni gustumu îefe la manûaëojn, kaj kun prefero de la dolîaj. Sed principe ankaý aliaj aferoj povas krei la senton de dolæeco. Absolute estas eble funkciigi la guston kaj la preferon de la dolcaëoj pere de rimedoj ne ligitaj al la manûado.

Eblas inserti la îelojn de gusto en aliaj partoj de la korpo, por tie gustumi la tuïantajn aferojn, same kiel oni sentas la aeron kiam ventas.

3. Gnozeologie, gusto, kaj sekve dolîeco, estas subjektiva. Dolîaëoj fakte ne estas en si mem dolîaj. Oni reagas al la kontakto kun la objektoj, kaj al unuj oni sentas kiel dolîaj, kaj al aliaj kiel amaraj.

Kiel kvalito (vd), gusto prezentas gradojn, kies plej altkvalita estas la dolîeco. Malfacile oni determinas tiujn gradojn, îar homoj disvolvis plibone la vidadon kaj aýdadon, ol la gusto. Eble kelkaj animaloj havas tre evoluintan guston kaj percepton de la dolîeco. Inter la homoj mem estas tiuj, kiuj multe plibone gustumas ol aliaj.

5. Moralo de dolæeco. Principe la alloga doæeco estas esence morale bona dezirata sento.

Klasika mito, - sed antropomorfisme, - imagis ke dioj manøis ekskluzivan manøažon, ekstreme bongusta.

Se feliîo difiniûas, laý Boecio, kiel kumulo de îiuj bonaëoj, øi ankaý inkluzivas la dolîeco por tiuj havantaj la organon de gusto.

Æar la sento de dolîo estas tre alloga, oni lernu kontroli ûin. Malbona orientiûo absolute malpermesas tiajn dezirojn esence bonajn. Korekta orientiûo en eduko kaj asketismo estu la kontrolo de sento de dolæo de dolîo, por uzi øin plene kiel unu el la plej agrablaj faktoroj de la homa æiutaga feliæo..

E. Pauli.

DOLO. 1370.

Gr: * ` 8 @ H , -@ L ; L: dolus, -i.

A: F: dol. G: Betrug. H: dolo. I: dolo. P: dolo. R:

1. Etimologie, dolo devenas, tra la latina dolus (= trompo, jaluzo), el la greka * ` 8 @ H , -@ L (= logažo, jaluza artifiko), enkadre de la eýropa radiko del-, (= celi ion).

Substantiva radiko. Vortformoj: dolo, dola.

2. Dolo estas malbonfida volo por propra profito. Ekzemple, dola krimo, dola hommortigo.

Nuance, trompo emfazas la aspekton de erarigo, dum dolo estas konscia malbona ago, inkluzive per trompo, sed ne nur per trompo.

3. La kontraýmoraleco de dolo okazas æar øi malprofitas al iu, en io pri kio li rajtas.

4. Juro. En socio, dolo estas delikto ordinare antaývidita de civila kaj kriminala juro.

Ordinare civila kodo deklaras dolon, kiel difekto de jura ago, same kiel ignoron, eraron, perforton, simulon.

E. Pauli.

DOLORI, -O, -ISMO. 1372.

Gr: – 8 ( @ H , -@ L H ; Ï * b < 0 , -0 H ; 8 b B 0 , -0 H (de la spirito). L: doleo, -ui, -itum, -ere; dolor, -oris.

A: pain; dolor; dolorism. F: douleur; dolorisme. G: Schmerz. H: dolor; dolorismo. I: dolore. P: doer; dor; dolorismo. R: (bolét); (bol).

1. Etimologie, dolori devenas el la latina doleo (= dolori, peni, aflikti), enkadre de la hindeýropa radiko del-, kun baza signifo tranîi, kaj sugestas ke la signifo rilatas al sento de tuïo.

Verba radiko. Vortformoj: dolori (tr), doloro, dolora, doloreto, doloriga, dolorige, dolorismo, dolorplena, dolorpunkto, pikdoloro, ïirdoloro.

Por nomi doktrinon pri doloro, la vorto dolorismo (vd) aperis nur modernepoke, kaj estis kreita de la franco Paul Souday, en artikolo de li publikita en la revuo Le Temps, la 6-an de Marto de 1919, pri La possession du Monde de George Duhamel:

"... io, ke mi nomus per dolorismo, tio estas, teorio de la utileco, de la neceso, kaj de la ekscelenco de la doloro".

2. Dolori estas sento de tuïo kun malagrabla psika stato. Okazas do, samtempe la percepto per tuïo kaj malagrabla stato. La inverso, estas sento de tuïo, kun agrabla psika stato.

Nuance, malplaæo kaj malagrablo signifas plivaste malbonan psikan staton de pluraj sensoj, inkluzive de superaj konkapabloj., dum doloro rilatas nur al unu specifa konkapablo.

Estas la organo de tuïo la plej malpreciza kontraste kun la organoj de gusto – per la lingvo, de flaro - per la naztruoj, de aýdo - per la oreloj, de vidado – per la okuloj.

La elspezo de elektra energio estas treege pli multa en tuïo, ol en flaro, gusto, aýdo kaj vidado.

Por senti plezuron oni iomete forte tuïas, kaj pli multe sentas la doloran malagrablon, kiam oni batas aý tranîas.

4. Kiel kvalito, æiu psika stato havas kontraýon kaj gradojn. Jen du aspektoj de doloro, kaj kiuj devas esti esplorataj kun atento mem al konceptoj de kvalito (vd) kaj koncernaj propražoj havi kontraýon kaj gradojn.

Oni avertu unue pri doloro kiel havanta kontraýon. Efektive, kiel kvalito, æiu psika stato havas kontraýon, kaj per kio okazas la binareco, - doloro kaj plaæo.

Same okazas en aliaj sensoj, - en gusto dolæa estas pozitiva, amara estas negativa; bonodora estas pozitiva, malbonodora estas negativa; harmonia estas pozitiva, malharmonia negativa; belkolora estas pozitiva, malbelkolora estas negativa.

Pro la binareco de agrablo kaj malagrablo en la psika stato de æiu senco, la didaktika prezentado de la temo sekvas la saman skizon, en æiu speco de psika stato, - de tuïo, de flaro, de gusto, de aýdo, de vido.

Nur semantike, tiu binareco ne æiam aperas klare en la vortsignifoj; sed tio estas nur diferenco en la vortoj, ne en la temo en si mem. Tiuj æi estas æiam klare kontraýaj kaj binaraj, - bona stato de agrablo kaj malbona stato de malagrablo, kaj do æiam rekte inversaj.

Havi gradojn, jen alia grava propražo de doloro. Kiel okazas en æiu kvalito, doloro prezentas gradojn, ekde la plej milda doloreto, øis la plej forta. Tiel same, en aliaj specoj de senso, okazas gradoj. Sed gradoj okazas precipe en doloro.

Kiel dirite, en superaj sensoj, - vido kaj aýdo, - prezentas grandan varion rilate gradojn, sed ne estas tiel malagrablaj kaj malagrabla, øis la punkto de ne tolereblo, kiel en doloro, amareco, kaj malodoro.

Oni jam avertis, ke la malsuperaj sensoj estas la plej fortaj por senti agrablon (plezuron) kaj malagrablon. Sed, siavice, la kontraýeco de agrablo kaj malagrablo estas precipe forta en la senso de tuïo. Grandaj doloroj estas ne elporteblaj, kaj estas forigitaj pere de sendolorigaj drogoj.

Pro tiu aparta forteco de la negativa psika stato de tuïo, øi ricevis specifan nomon, - doloron. La aliaj sensoj ne havas tiel emfazajn nomojn por la koncernaj negativaj statoj. La koresponda en gusto estas amara, en flaro estas malbonodora, en aýdo estas malharmonia, en vido estas malbelkolora.

5. Gnozeologie, doloro estas subjektiva reago al la fiziologiaj procezoj de la tuïo. Ekstere ekzistas la dolorigaj procezoj, sed ne la doloro mem.

Same estas subjektiva la plaæo de tuïo. Oni reagas al la kontakto kun la objektoj, kaj al unuj oni sentas kiel dolorigaj, al aliaj kiel agrablaj, - sed en ambaý kontraýaj kazoj la psika stato mem estas subjektiva.

6. Celo de doloro. Sisteme, eblas du fundamentaj dolorismaj interpretoj:

• tiu, laý kiu doloro ankaý rekte purigas la homon;
• tiu, laý kiu doloro nur malrekte helpas la homon (pragmatisma interpreto).

7. Pozitiva dolorismo estas doktrino, laý kiu doloro estas rigardata kiel

havanta pozitivan funkcion, kontraste kun la doktrinoj, ekzemple de Epikuro (340-272 a.K.) kaj stoikistoj, por kiuj doloro estas nur evitenda, aý, kiam ne evitebla, nur tolerenda.

Kiam Souday kreis la nomon dolorismo, la sencon de li adoptata estis la negativa kaj rifuza funkcio.

Favore al pozitiva dolorismo Julien Teppe disvastigis la vorton, kaj tiusence li difinis:

"doktrino, kiu atribuas grandan valoron moralan, estetikan kaj intelektan al doloro - precipe al fizika doloro, ne nur îar ûi faras la homon esti sentebla al la suferoj de alia, sed ankaý øi detenas la impulsojn de la animala vivo kaj tiel ebligas al spirito akiri harmonion aparte efikan por la arta kaj literatura kreo" (citita de Lalande). Vd. de J. Teppe: Apologie pour l'anormal, Manifeste du Dolorisme, 1935; Dictature de la Douleur, ou Précision sur le dolorisme, l936. Senteblan.

Kutime homoj agas rilate la doloron, îu ûi ne havus funkcion.

Tradiciaj religioj multmaniere agadis per dolorigaj asketismaj praktikoj kaj prezentis la Inferon kiel dolorigan fajron por puni.

Tiaj doktrinoj, - foje prezentataj per formo ne klara, - zorgu por sufiîe klare koncepti tion, kio estas doloro kaj kiamaniere ûi alportas nur malrekte ion pozitivan.

Aýgusteno el Hipono, kvankam estis difininta al malbono kiel manko de bono, rigardis la doloron kiel rimedon de purigado kaj kiel helpon al spirito por liberigi sin de la karno tro inklina al peko.

Enkadre de la hindia penso oftas la asketismo, kaj sekve de la doloro kiel puriga.

Per la neo de la pozitiva funkcio de la doloro, ne estas malhelpita la funkcio de doloro kiel sindeteno.

8. Havas doloro sindetenan funkcion tiamaniere, ke oni evitas la dolorigajn procezojn. Inverse, plaæo havas allogan funkcion tiamaniere, ke oni tendencas al agrablaj procezoj.

Per la neo de la pozitiva funkcio de la doloro, ne estas malhelpita la funkcio de doloro kiel sindeteno.

La dolorigaj procezoj okazas precipe okaze de malekvilibroj de la biologiaj funkcioj. Konsekvence, por eviti doloron, evitas la homoj ankaý æion kapablan krei malekvibron.

Æar evito de malekvilibroj povas esti rigardata kiel etika devo, rezultas ke doloro estas averto pri la devo, kaj malrekte purigas morale la homojn.

Sed tiu malrekta purigado fare de la doloro ne pravigas la tezon, ke doloro rekte purigas (vd).

9. La rezulto de doloro aganta malrekte estas pozitiva, sed la doloro mem ne estas, îar restas îiam kiel io en si mem ne dezirebla. Tiusence, la nedezirebla doloro funkcias kiel faktoro de averto kaj sindeteno. Oni evitas tion, kio kaýzas doloron. Pro tio estas evitataj multaj malbonaj agoj, por ke haltiûu la doloro.

La forto de sindeteneco de la doloro funkcias pli forte, kiam okazas alternativoj. Se oni konsilas iun, por ke ne iru la malbonan vojon kaj montras ne nur la malbonan dolorigan rezulton, tiu konsilado fariûas pli efika, se øi aldone montras, - anstataý nur la avantaøon de la sindeteno, - ankaý la avantaûon de aliaj projektoj.

10. En izolita ago la antaývidita doloro estas sufiîa motivo, por eviti la agon mem.

Ordinare, agoj ne estas izolaj. En sinsekvo de interdependaj agoj okazas du eblecoj:

- aý la doloro estas en la mezaj kaj la plezuro en la fina,

- aý la plezuro estas en la mezaj kaj la doloro en la fina.

Kiel tutaëo, ambaý sekvoj estas malbonaj kaj ordinare ambaý estas evitindaj.

Fortaj homoj eltenas la doloron en la mezaj agoj por atingi la finan plezuron.

Sed ordinare æiuj plendas kiam, post ûuo en la mezaj agoj, je la fino havas doloron.

11. Puno per aplikita doloro, - ekzemple per turmenta skurûo aý per brulanta fajro, - povas sugesti la sindetenon de la homoj kapablaj delikti, se tiuj homoj sufiîe estas avertataj. Tamen, pro aliaj kialoj, tiaj punoj ne estas racie pravigeblaj.

Estas diferenco inter doloro kiel natura sekvo de evitinda ago, kaj doloro aldone aplikita kiel puno.

Eterna puno, - ekzemple la eterna damno al Infero, - atingas neniun rezulton flanke de la punito, îar la korektado neniam fariûas. Do, eterna doloro (ekzemple de la Infero) estas sensenca flanke de tiu, kiu eterne suferas; pro tiu eterna suferanto ne eblas la pragmatisma interpreto, per kiu doloro estas averto de sindeteno. Tamen, flanke de Dio, alia povas esti la motivo de damno. Li povas eæ faligi la kreitažojn en la malekziston. Sed tiu eterna puno estas puno per aplikado de doloro, kaj pro tio oni demandas, æu tio estas racia.

Mortpuno (vd) atingas neniun rezulton favore de la punito, îar li simple malaperas. Principe, tamen, mortpuno ne inkluzivas doloron.

Rilate tiun, kiu punas, oni postulu, ke li havu rajton puni.

Homa individuo ne povas mortigi alian, se ne kiel memdefendon (vd).

DOMAÛO (*). 1374.

L: damnum, -i.

A: damage, pity. F: dommage. G: Schade. H: daño. I. danno. P: dano. R: zhálost.

1. Etimologie, domaøo devenas, tra la franca dommage (= perdo, difekto), el la latina damnum (= domaøo, perdo), siavice tra la formo dap-nom, enkadre de la hindeýropa radiko dai- (= dividi, dispartigi).

Substantiva radiko. Vortformoj: domaøo, domaøa, domaøe, domaøi (tr). Samfamilia radiko: damaøi.

2. Domaøo estas perdo pro difekto. Ekzemple, domaøo pro inundo.

Nuance, damaøo (vd) (etimologie samdevena, sed pere de la angla) estas perdo per malutilo, ekzemple damaøoj de la striko, dum domaøo estas perdo kun bedaýro. Oni rimarku la vortformadon de damaøo, el verba radiko damaøi, dum domaøo estas substantiva radiko.

3. Gravas la jura aspekto de domaøo, kiam øi okazas al unu per respondeco de alia civitano. Tiu respondeco povas okazi per ne plenumado de kontrakto, per malbona plenumado, per malfruo de plenumado.

Lige al respondeco la domaøanto estas devigata al riparo, aý per rekta refaro, aý per kompenso.

Kiam afero rilatas al pluraj, la temo fariøas objekto de leøo. En kazo de domaøo, la afero enhavas malfacilajn detalojn, pri kiuj la civila leøo devas antaývidi la øeneralajn regulojn de la proceso, kaj ankaý gravas la jurisprudenco.

E. Pauli.

DOMICILO. 1375.

L: domicilium, -i.

A: domicile. F: domicile. G: Domizil. H: domicilio. I: domicìlio. P: domicílio. R: mestozhígelstvo.

1. Etimologie, domicilo devenas el la latina domicilium, siavice el domus (= domo), enkadre de la hindeýropa radiko dem- (= konstrui).

Substantiva radiko.

2. Domicilo estas domo (vd) de la homa restadejo. Se homo havas pli ol unu domon, domicilo estas la æefa kaj laý leøa restadejo.

Nuance, domo estas loøejo, dum domicilo estas restadejo. Estas ja domicilo kaj restadejo referenco de loko, en senco de adreso. Domo kaj loøejo estas spaco organizita por vivi.

3. Specoj de domiciloj. Ordinare domicilo estas volonta, kaj libere elektita. Direblas necesa tiu determinita de la leøo, kiam øi okazas

Kutime, laýleøe la domicilo de edzino estas tiu de la edzo; domicilo de infanoj kaj adoleskantoj estas tiu de la gepatroj; en specialaj kazoj domicilo estas tiu de kuratoro.

3. Partikulara uzo de domicilo estas fundamenta rajto de la loøanto. Sed tiu privateco ne estas tamen absoluta.

Specialaj situacioj povas rajtigi alian civitanon kaj la socion eniri domicilon de civitano. Ordinare, la leøo difinas kiam kaj kiel policano povas invadi domicilion.

E. Pauli.

DOMINANTO.1377.

A: dominant. F: dominant. G: Dominant; grosse Qvinte (muziko); Erschend. H: dominante. I: dominante. P: dominante. R: dominánta.

1. Vortformado, participo de domini (vd 1386), koresponda al la latina adjektiva participo dominans, antis (= kiu dominas, estras), siavice el dominor. -atus, -ari (= domini), samdevena kiel dominus (= sinjoro) kaj domus (= domo), domicilo (vd).

2. Dominanto estas elemento kun elstara karaktero enkadre de grupo de elementoj. Ekzemple, dominanto en muzikaj tonoj, en hereditaj karakteroj; dominantaj fortoj (vd 1250).

3. En muzika kunteksto, dominanto estas noto de la kvina ïtupo de la skalo. Estetike øi karakteriûas kiel ekvilibra kaj kompletiganta grupon. Subdominanto situas en la 4-a tupo.

En beletro, dominanto estas karaktero reaperenta pli ofte, kaj pro tio karakterizanta la tutan tekston.

4. Kiel biologia fenomeno, dominanto estas karaktero aperinta en la unua generacio de hibridoj, sed heredata nur de unu el la generintoj.

(Abb. vd relação).

5. Dominantaj fortoj (G: Dominanten ). Enkadre de vitalisma sistemo, la vivaj organismoj estas kondukataj de "dominantaj fortoj", - laý esprimo kreita de la fiziologo J. Reinke, - kiuj agas nekonscie, sed laý celoj.

Tiuj fortoj estas ne rekte konataj, sed malrekte, pere de iaj efikoj (Die Welt als Tat, 1899; Einleitung in die theoretische Biologie, 1902).

E. Pauli.

DOMINIKANA FILOZOFIO.1378.

Rilata al la tradicia ordeno de monakoj, fondita de Sankta Dominiko je la 13-a jc. Pluraj dominkanoj elstaras kiel grandaj majstroj de la filozofio.

La plej elstara estis Tomaso el Akvino (1225-1274), kiu konstruis sistemon surbaze de Aristotelo, diskonigata per la nomo Tomismo (vd), kaj fariøis la plej ofta orientiøos de la dominikana filozofio.

E. Pauli..

DOMINIKA RESPUBLIKO. Filozofio en... 1380.

Ûeneralaëoj (vd 1380-0000.

Filozofoj de Dominika Respubliko (vd 1380-002).

Resumo de filozofio en Dominika Respubliko (vd 1380-005).

DOMINIKIO. Filozofio en... 1381 (insuleto).

Ûeneralaëoj (vd 1380-000).

Filozofoj de Dominikio (vd 1380-002).

Resumo de filozofio en Dominikio (vd 1380-005).

DOMINIO.1382.

L: dominium, -ii.

A: domaine. F: domaine. G: Bereich, Gebiet (foje Umfang). H: dominio. I: dominio. P: domínio. R: dominión.

1. Etimologie, dominio devenas el la latina dominium, siavice el dominus (= sinjoro).

Substantiva radiko.

2. Dominio estas tio, kio estas en la posedo de iu a io pere de ties funkcioj, kapabloj, funkcioj. Ekzemple, havigi la domininion super lernata klasika lingvo; super fizikaj sciencoj; dominio super alia lando per interkonsento, aý perforte; kultura dominio super malplievoluintoj; sporta dominio de kelkaj kluboj; politika dominio de naciismaj partioj dumtempe; dominiio de kelkaj animaloj kaj plantoj en la naturo.

3.Specoj. Laýforme dominioj varias per la manieroj per kio øi fareblas, - per interkonsento, per perforto, per pli da kapablo.

4. Dominioj varias materie, laý la aferoj metataj en stado de dominio.

Politika dominio estas lando dominata, interkonsente, aý perforte.

Dominio de la volo estas la æirkaýaj objektoj atingeblaj de la vola decido; jen la homa dominio. La dominio de la homo inteligenteco estas la mondo de øi atingebla.

Æiu scienco havas sian dominion, tio estas, kampon apartenantan al sia temo de esploro.

Same, la kampo de signifo de æiu esprimo estas la koncerna dominio; jen la tiel nomata dominio en logiko (vd 1255).

La konvencio kaj kunteksto de vorto, havas dominion, ene de kiu øi kapablas esprimi, ekster de kiu øi jam ne esprimas. Por la ekstera kampo estas bezonata alia vorto. Kutime, kelkaj vortoj invadas parton de la dominio de alia. Æar lingvo estas fundamente konvencia, la idiomoj ne uzas la samajn kriteriorjn en la distribuado de la dominioj de signifado. Pro tio, la traduko de unuj en aliajn idiomojn postulas atenton (vd ).

En logiko dominio estas vorto foje uzata por nomi kelkajn ensemblojn, metajn kiel antecedenton, kontraste al kundominio, per kio estas nomata la ensembloj metataj poste (Vd Lalande).

E. Pauli.

DOMINI, -O.1386.

1. Etimologie, domini devenas el la latina dominatio (= posedo, domino), samdevena ol dominus (= sinjoro) kaj domus (= domo).

Verba radiko. Vortformoj: domini (tr), domina, domino, dominado, dominanto (vd 1377), dominema.

2. Domino estas ago de superrego. Ekzemple, domino super la pasioj.

Nuance, dominio (vd) estas la afero, super kio fariøas la domino, dum la domino mem estas ago.

Oni distingu ankaý inter domino, signifanta simple la agon domini, kaj dominado, signifanta la konstantan agon de tiu ago. Kiel konstanta agado, domino okazas kiel dominado.

Kompreneble, por ke iu sukcesu domini, li devas havi kapablon, forton, ïancon profiti eventualajn okazažojn. La volo de povo, germane Wille zur Macht (Nietzsche), funde karakterizas la homojn. Per tiu volo multaj sukcesas domini la æirkaýan naturon kaj ankaý aliajn homojn.

3. Specoj de domino. Laýforme, domino direblas per kvalitaj adjektivoj, - forta, malforta, saøa, sukcesa, vasta, malplivasta.

Laýmaterie, domino klaseblas rilate tion, super kio øi fariøas. En tiu materia senco, æiu domino havas sian dominion (vd 2).

Elstaras la domino super la pasioj (vd), domino politika, domino super la naturo (vd 1387).

3. Laö morala aý valora vidpunkto, domino povas esti pozitiva agado. Tiusence, oni parolas pri la homa regado aý domino super la naturo (vd 1256) kaj la estrado super propraj negocoj, precipe super sia mema domo.

Ankaý tiu pozitiva regado supozas iom da mezuro, por la konservo de la øenerala ekvilibro, inkluzive de la ekologia.

La negativa nepermesata domino estas tiu, super liberaj homoj, en tio, kio rilatas la tiel diritajn fundamentajn homajn rajtojn. Tiu perforta domino okazas, ekzemple, en la ekspluatado de homoj fare de aliaj homoj, pere de eventualaj malfavoraj situacioj, foje kreitaj de la sociaj leøoj mem.

E. Pauli.

DOMINO SUPER LA NATURO. 1387.

1. Kompreneble, domino de la plej fortaj super la malplifortaj ekvivalentas al la aritmetika operacio de sumo kaj subtraho, en kiu la saldo restas favora de la plimulta flanko.

Pro tiu domino de la plej forta, okazas en la naturo la malekvilibro kaj la sekva movo øis atingo de nova ekvilibro. En tiu kunteksto okazas ankaý la natura selekto, favore de la plifortaj, kiuj do procezas la evoluon de la naturo, laý avertis Darwin.

Sed la homoj, per uzo de la inteligenteco kaj libera volo, kapablas enmeti la raciajn procedojn, kaj per tiuj apartaj rimedoj, precipe per tekniko, ili metas tute novan formon de domino super la naturo.

La dominado de homo super la naturo estas konsekvenco de apartaj fortoj de la konkaplo de la intelekteco kaj de sociaj iniciatoj de la volo, kiujn la homoj havas sufiæe multe kaj la bestoj malmulte.

Sed, antaý tiu filozofia kaj scienca interpreto, jam la mitoj okupiøis pri la fenomeno. La greka mito rakontas, ke Prometeo forïtelis de la dioj la fajron, grava rimedo de la teknikoj.

La judo-kristana Biblio prezentas la homan superregadon kiel ordonon de Dio, diranta al la unuaj homoj:

"Fruktu kaj multiøu, kaj plenigu la teron kaj submetu øin al vi, kaj regu super la fiïoj de la maro kaj super la birdoj de la æielo, kaj super æiuj bestoj, kiuj moviøas super la tero" (Gen.,1,28). La aserto ripetiøas en Ekleziulo, 17,4).

2. La efika dominado super la naturo fariøas per la scienco, precipe per la empiria, laý avertis Francis Bacon (1561-1626), aýtoro de The proficience and avancementsof learning, divine and human, 1605, kaj de Novum Organum, 1620.

Principe, scienco estas ne nur por kontemplado de la realo, sed ankaý por ïanøi la realon (vd). Jam per la supraža uzo de la inteligenteco la homoj superas la plej fortajn bestojn. Sed, per disvolvo de la teknikoj tiu supera homa kapablo kreskas. Saøa kunigo de la elementoj faras ilin pli efikaj; sed, por ke tiu kunordigo fariøu, necesas la antaýa scienca kono pri la kunordigitaj elementoj mem.

"La laboro kaj la celo de la homa povo estas produkti kaj superindukti novan naturon, aý novajn naturojn en ia korpo. La laboro kaj la celo de la homa kono estas malkovri la formon, aý la veran specifan diferencon, aý la naturon kiu naskas la naturon, aý la fonton de la emanado (æar tiuj estas æiuj la terminoj kiuj plibone priskribas la aferon) de aparta naturo" (Novum Organum, libro II de aforismoj).

3. Ekvilibra dominado de la naturo postulas ankaý la homarajn sciencojn kaj la filozofion, kiel superaj gvidantoj de la teknikoj.

Do, ne sufiæas filozofii nur kiel plaæa kontemplo de la realo; ne nur la scienco servas la teknikon, la progreson, la civilizacion. Ankaý urøas filozofii kunordige kun la tekniko, por kune ïanøi la aferojn kaj domini la naturon adekvate.

E. Pauli.

DOMO (*). 1388.

Gr: @ É 6 @ H , -@ L ; @ Æ 6 \ " , -" H ; * ` : @ H , -@ L . L: domus, -us; casa, -ae (dometo).

A: house. F: maison. G: Haus. H: casa. I: casa.. P: casa. R: (dom).

1. Etimologie, domo devenas el la latina domus, enkadre de la hindeýropa radiko dem-, kies fundamenta signifo estas konstrui, æarpenti. Rimarku la grekajn

* X : T (= konstrui), * X : < 4 @ < (= lito, matraco), * ` : @ H (= domo), * 0 : 4 @ Ø D ( @ H (= Demiurgo).

2. Domo estas organizita por homa loøado.

Nuance, domicilo (vd) estas loko, nur kiel referenco de lokigo aö adreso, dum domo rilatas al loøejo precipe en si mem, absolute.

Figure, domo estas ia ajn konstruažo, en kio estas metata io, por neceso de protekto aý konservo. Ekzemple, domo de kulturo.

Estas domo grava afero, kies detaloj dependas de la difino mem de homo. La arkitekturo, kiel organizažo de spaco en servo de homa uzo, kreas la domon laý la homaj interesoj, kiuj estas korpaj kaj spiritaj, inkluzive estetikaj.

3. Organizita socio zorgas, por ke æiu homo havu domon por loøi. Principe, domo estas iniciato de individuoj. Sed pro la malfacilažoj de tiu iniciato, zorgas la sociaj instancoj por ke tiu iniciato faciliøu.

4. Sociologia influo de la domo Kompreneble, domo estas por la fundamentaj bezonoj de la homa protekto. Sed aldone pluraj aliaj faktoroj funkcias konsekvence de la domo. Sekve, se mankas la domo, aý se øi ne estas adekvate konstruita, ankaý aliaj avantaøaj faktoroj de la domo ne funkcias.

Æar la malvarmo estas la æefa faktoro deviganta zorgi por havi domon, en malvarmaj landoj fakte øi estas kutime sufiîe bone konstruita, kun la aldonaj elementoj, kiuj faras la domon adekvatan lokon por la homa disvolviøo.

Kvankam en varmaj landoj domo ankaý povas esti adekvate konstruita por tiuj aliaj aldonaj avantaøoj, tamen tio ofte ne okazas. En varmaj landoj facile homoj ne zorgas tiel multe kiel en malvarmaj landoj pri la loøejo, - oftas la restado en tre malbonaj dometoj æirkaý la urbegoj. En la pasinteco tiuj homoj de varmaj landoj simples preferis la nudecon.

Per la domo familio restas en kontrolo de la gepatroj. Rezulte facilas la edukado kaj la disciplino. Fine la homoj fariøas laboremaj kaj progresemaj.

Sed se mankas la domo, la filoj restas surstrate. La fenomeno de surstrataj infanoj oftas en tropiko. Kompreneble, sen sufiæa disiciplino kaj sen preparo, mankas emo por labori. Fine la socio dividiøas en tavolojn de subevoluintoj kaj evoluintoj, kun la koncernaj problemoj de malekvilibro.

5. Domo kiel simbolo signifas malsamajn ideojn en la kultura formado de plej diversaj popoloj.

Foje domo rilatas al ideo de mondo, de familio, de interna vivo.

Foje la formo de la domo obeas al abstraktaj ideoj, al kiuj tiuj formoj devas simboligi.

Tiuj simboloj estas ankaý esplorataj de psikanalizo.

E. Pauli.

DOMO DE DIO (la æielo). 1390.

1. En antropomorfisma koncepto pri Dio, Li estas elpensata kiel loøanto en domo, kaj tiu domo kun aspekto de reøa palaco dotita de altega trono. Dio mem, sidanta kiel impona reøo, havas brilan kronon sur la kapo.

La domo de Dio situas en la alto, super la steloj, kaj tie estas do la Æielo. Analoge, sur la tero, la preøejoj havas karakteron de aparta palaco. En la fono leviøas altaro, kiel trono de Dio, kiu tamen æi tie restas nevidebla, tamen atenta al preøantoj.

Por preûi kaj glori Dion fakte estas pli adekvate fari tion en aparta loko, pro la neceso centrigi la atenton. Tamen, tiu adekvata loko ne povas esti loøejo de Dio kontraste kun la aliaj lokoj.

2. Por atingi korektan koncepton pri la æeesto de Dio, oni komencu farantan Lin loøantan, iamaniere, en la tuta universo.

Oni lernu rigardi la mondon kiel ejon de Dio, per egala maniero en æiu loko, anstataý diri ke Li loøas en la æielo, aý en alia aparta loko nomata templo. Kiam vi levas la okulojn al la alto de la æielo por pensi je Dio, poste rigargu ankaý æirkaý vi, æar æie ajn Li egale estas.

Se vi iras al templo, por preøi, ne forgesu etendi tiun templon al la tuta vasteco de la kosmo. Faru el la templo ne nur malgrandan ejon de Dio, sed kiel centran punkton de vasta cirklo, - la tuta universo.

Sed ankoraý ne sufiæas pensi tiel. Rimarku, ke unu el la æefaj aferoj de religio estas havi pri Dio korektan nocion.

Por ke vi preøu korekte, strebu unue esti filozofo, kaj elpensu per la plej korekta maniero, ke la mondo estas en Dio; ne inverse, ke Dio estas en la mondo.

Unue estis la Kreinto, kaj poste la kreitažo. Dio ne venis al kreitažo, por æeesti en øi. Per la ago ene de Dio aperis la kreitažo.

Poste, kiam la kreitažo aperis, la ago de Dio daýras por konservi øin. Sekve, la kreitažo restas en Dio, dum Li konservas øin.

3. Loko de Dio estas sanktažo, kaj do respektenda. Jen alia aspekto kiun oni devas korekte koncepti.

Fakte neniu loko estas pli sankta ol alia, kaj sekve neniu loko estas pli respektenda ol alia.

Æar en æiu loko egale æeestas Dio, æiu estas sanktažo kaj sekve egale respektenda.

Tio ne signifas ke malkresku la respekton devigata al templo, - rigardata antropomorfisme kiel domo de Dio, - sed ke oni inkluzivu la aliajn lokojn en la kadron de la respektataj aferoj. Certamaniere, klera religiulo estas kiel filozofia ekologiisto

E. Pauli.

DOMOJ DE PLANEDOJ. 1391.

L: domus planetarum.

1. Astrologoj nomis domoj de planedoj al la 12 lokoj, kie loûas la planedoj (vd Picco Della Mirandola, Adv. Astrol. Divin., VI, III).

2. Ekde frua pasinteco, homoj imagis paralelismon inter la vivo en la alto kaj tiu de homoj surtere. Domoj de Planedoj estas nur unu el tiu sennombra aro de kuriozažoj.

E. Pauli.