DIISMO. 1225.

A: deism. F: déisme. G: Deismus. H: deismo. I: deísmo. P: deísmo. R: (deízm).

1. Rimarko pri diismo, deismo, teismo. Estas diismo vortformado el Di-o kaj la doktrina sufikso -ism-o, por signifi la dualisman doktrinon, distingantan inter mondo kaj persona Dio.

Paralelaj vortformoj estas deism-o, ekde la latina Deus (= Dio) kaj teism-o, ekde la greka 1 , ` H (= Dio).

Oni estu avertita ke, en Internacia Esperanto, diismo fariøas per almeto de sufikso –ism-o al radiko Di-o, dum deism-o kaj teism-o estas vortradikoj. Paralele, diisto fariøas per almeto de sufikso –ist-o, dum deist-o, teist-o estas vortradikoj. La sama paralelaa fenomeno okazas en: kontraýdiismo, kontraýdiisto, kompare al ateismo, ateisto.

Sekve okazas en diismo la fundamenta kunteksto de la radiko Di-o, dum en la aliaj okazas nur la karaktero de aparta signifo. Estas do pli vasta kaj fleksebla la signifo de diismo, ol tiu de deism-o kaj teism-o. Ne okazas do malutilaj duoblaĵoj.

La unuaj deistoj, - la socinianoj, sekvantoj de Socinio (1525-1562), - uzis tiun alnomon deistoj en la senco de unitarianoj kontraý trinitatanoj. Sed tamen, ili konservis la kredon je Dio, kaj pro tio ili uzis nomon kontrasta al ateistoj. Tiu estas la senco de tiutempa informo:

"Ekzistas multaj, kiuj deklaras kredi je la ekzisto de iu Dio kaj iu dieco, kiel turkoj kaj judoj. Mi estis aýdinta diri, ke ekzistas tiaj en nia regiono nomataj deistoj, per vorto tute nova kiun ili volas oponi al ateismo" (Viret, Kristana instruo, 1564).

Reaperis la vorto deismo (vd 1076), kaj sukcese, enkadre de la anglaj filozofoj de la 17-a jc, nun kontraste al kredantoj de la dogmoj øenerale. Tiu nova deismo insistis je filozofiaj konceptoj, laý kiuj Dio faris æion bone, sen bezoni administracii la mondon per mirakloj. Religiaj ritoj (vd), metataj por produkti supernaturaj efikoj, estas superstiæoj.

Tiu deismo definitive heredis la nomon, kaj ekfloris en Anglio, kun Herbert el Cherbury (1581-1684), Matthew Tindal (1657-1733), John Toland (1670-1722), Samuel Clarke (1675-1729), (1656-1733), Hume (1711-1776). En la kontinenta Eýropo dum la luma jarcento, deismo floris per influo de Voltaire (1694-1778).

Disvastiøis deismo precipe per framasonismo (vd), kun temploj en la tuta mondo. Framsonaj simboloj ne estas ritoj, sed erudiciaj figuroj por klarigi doktrinojn kaj averti pri devoj.

 

Nuance, teismo pritraktas la aferon pri Dio per aparta doktrina nomo, kaj pro tio estanta faka vorto, dum diismo, kvankam ekvivalenta, estas sinonima vortformado, pro tio pli fleksebla en la signifo. Cetere, diismo enhavas la historian alproksimiøon al deismo.

Paralele, en la inverso, ateismo signifas kiel doktrina vorto, dum kontraýdiismo , kvankam sinonime ekvivalenta, estas pli fleksebla.

2. Diismo - sendepende de la historiaj formoj, - estas dualisma doktrino akceptanta Dion, kiel eksplikigan principon de æio alia (vd 1128). Kontraste, la monisma doktrino, foje nomata ateismo (vd), materiismo (vd), komprenigas la mondon per si mem sufiæa.

Por kompreni diismon (same teismon), rekomendindas atenti la enhavon de la nocioj monismo kaj dualismo, æar ili estas pli klare dikotomiaj, ol kontraýdiismo (ateismo) kaj diismo (teismo).

. Laý la vidpunkto de la mondo, tiu æi povas esti:

 

La æefaj variantoj de monismo povas esti, inter alie:

 

Koncerne al materiisma monisma interpreto povas okazi tendenco al simplisma ateismo en senco de la nura mekanicisma materiismo.

Principe materiisma monismo interpretas la materion kiel havantan apartan kapablon, inkluzive la psikajn funkciojn. La mondo estas materia, sed ne nur materia. La realo estas nur unu, tamen du flanka, spirita kaj korpa.

Per la sensoj æio estas atingata kiel materia. Per la menso, æio estas komprenata ankaý kiel spirito. Nur iluzie, pro influo de la du konkapabloj, oni apartigas la realon en du fundamentajn tavolojn, - materian kaj spiritan.

 

Koncerne al panteisma monismo, oni avertas pri tiuj variantoj de monismo, por klarigi la eklektikisman signifon de la nomo panteismo. Efektive, se æio estas Dio, restas loko nur por monisma interpreto de la realo, kaj kio estas la mondo mem, dirata sufiæa.

Tiu vorto teismo, kiam en kunmeto kun pan-, estas uzata nur analogie, kaj ne en la propra senco de aparta Dio, en la dualisma senco.

Efektive malmulte diferenciøas la monismaj sistemoj nomataj materiismo kaj panteismo.

 

Kiel tuj avertite, monismo tendencas al du æefaj variantoj, - materiisma kaj panteisma.

Kompreneble la panteisma monisma interpreto montriøas ïajne diisma. Jen ofta tendenco æe grandaj filozofoj. Menciindas Giordano Bruno, Spinozo, Hegel.

 

3. Specoj de diismo. Laýforme, pluraj estas la manieroj koncepti Dion, kaj kies rezulto estas dikotomaj doktrinoj. La æefaj variantoj de la dualisma diismo estas en dependo de la naturo atribuata al Dio. Kelkaj aspektoj estis pli postulataj de la esploristoj, kaj pro tio okazis apartaj specoj de diismo.

 

Por kompreni tiajn inter si kontraýajn doktrinojn, oni avertu pri la vidpunkto de divido, foje pli fundamenta, foje malpli. Kelkaj vidpunktoj estas pli fundamentaj, aliaj malplifundamentaj.

Tiuj vidpunktoj prezentiøas kiel demandoj, æar la elektataj specoj de diismo ne estas tuj metataj kiel certaj, æar dependaj de malfacilaj pruvoj.

Jen interesaj demandoj, kaj per kiuj aperis apartaj gravaj respondoj, kun la sekvaj specoj de diismo:

4. Pri monoteismo kaj politeismo. Koncerne al demando pri la nombro:

Restas en la mezo, la opinio, ke Dio estas unu laý naturo, sed kapabla esti pluraj personoj, kiel proponas la doktrino de Triunuo (vd).

 

5. Pri la kreo kaj konservo de la mondo. Ne sufiæas averti, per pruvoj, ke Dio kreis la mondon. Restas demandi kiam tio okazis, kaj kiel Li kreis, kaj kiel Li konservas, kaj kiel Li daýre kreas dum la kreitaĵoj agas.

La dependeco estas defendata kiel sekvo de la sama ago de la kreo, kiu fariøas ekde la eterno kaj daýras per la konservo kaj dia kunkaýzo (concursus divinus) (vd),en æiu nova ago de la kreitaëoj.

 

Alia vidpunkto, kiu funde redividas dualismon, estas estas la ebleco de kaýzado, - la efika kaýzo kaj la forma kaýzo.

En efika kaýzo la rezulto restas sendependa. Øis kia punkto tio eblas en ideisma sistemo?

En forma kaýzo la efiko restas en la kauzo mem, kiel ties perfektaĵo. Ekzemple, ideo restas en la menso. Æu eblas tiel komprenigi la mondon rilat e la Kreinton?

Rilate al la esenca distingo inter Dio kaj kreitaĵoj, kelkaj diistoj precipe la platonismaj, elstarigas la diferencon inter ambaý instancoj. Dio estas tute transcenda, kaj ne povas tuïi la materion.

La reveno al Dio fariøas per la forlaso de la materio. En la kunteksto de tiu kadro de transcendeco evoluis la doktrinoj rilataj kun la Triunuo (vd). En la specife platona doktrino (origine pitagora), la tri eternaj principoj ne estas inter si redukteblaj: la eternaj ideoj kun la bono en la supro, la eterna Demiurgo, la eterna materio. Sed neoplatonanoj, kun elstaro Plotino, enkondukas la procezon per kiu el la unuo emanas Logoso, el tiu dua emanas la Animo de la materia mondo (vd ....).

Sed, ankaý sendepende de tiu emana procezo aliaj diismoj proponas la transcendecon de Dio. Per la doktrino de la analogio, Aristotelo kaj skolastikistoj, disvolvas doktrinon en kiu validas nur la analogie la eneralaj asertoj pri la nocioj pri Dio kaj nocioj pri la aliaj limigitaj aferoj. Ekster la kadro de la transcendeco kaj analogio la konceptoj pri Dio estus nur antropomorfismo (vd). Jen la kutima popola diismo.

 

6. Koncerne al interrilato de Dio kun la mondo, okazas du fundamentaj eblecoj:

.

Pri la ebleco de la dia interveno, - aý ne interveno, - per mirakloj, inter alie, per revelacioj kaj per mirakloj, supernaturalisto defendas la revelaciojn kaj miraklojn. Naturalistoj, - kiel en deismo, - neas tiun bezonon.

E. Pauli.

 

DÍKE. (Gr: 1225).

 

1. Greka esprimo, * \ 6 0 , -0 H ekvivalentas al justeco (vd), kaj etimologie rilatas al la greka verbo * , \ 6 < L : 4 (= montri). Ambaý havas la saman hindeýropan radikon deik-, kun fundamenta signifo montri, al kiu ankaö apartenas la latinaj dicere (= diri), jugere (= juøi).

 

2. ) \ 6 0 (= Dikea) estas ankaö nomo de la diino de la justeco, filino de - , b H (= Zeýso) kaj 1 X : 4 H (= Temisa), kiel legeblas en Heziodo (Teogonio, 902).

Laý la greka mita rigardo, Temisa zorgis pri la justeco ene de la familio, Dikea inter la familioj.

E. Pauli.

 

 

DIKOTOMIO. 1226.

Gr: * 4 P @ J @ : \ " , -" H .

A: dichotomy. F: dichotomie. G: Dichotomie. H: dicotomía. I: dichotomìa. P: dicotomia. R: (dikhotomija).

 

1. Etimologie, dikotomio rekte devenas el la greka * 4 P @ J @ : \ " (= distranîita), siavice el * 4 P @ J @ : X T (= tranæi en du), kunmeto el * \ P " (en du) kaj J X : T (= tranæi).

Adjektiva radiko. Vortformoj: dikotoma, dikotomeco, dikotomio.

 

2. Dikotomio estas strikta divido en du, anstataö en plurajn. Ekzemple, la aristotela klasifikado en substancon kaj akcidencon. Inverse, la aristotela klasifikado de la univokaj konceptoj en dek kategoriojn, ne estas dikotomia divido. Ekvivalenta al disduiûado. Priskribe, dikotomio estas forkeca disduiûado kaj kun eblaj novaj disduiûadoj.

Nuance, du estas nur numeralo signifanta 1 kaj 1, dum dikotomio enhavas la nocion de divido. Krome, la dikotomia divido estas en kontrasto kun la divido en plurajn

Koncerne al simbolado, dikotomio ne estas kutime simbolo de io ajn, sed du estas foje uzata kiel simbolo; en la pitagoraj spekulacioj 2 estas ina, dum 1 estas maskla.

La dikotomeco dependas de la objekto, kaj en kelkaj ûi montriûas aparte interesa.

 

3. Dikotoma metodo dividas, ekzemple, koncepton en du partojn. Jen la klasika metodo de la platona dialektiko (Gorg., 500 d: Pol. 302 e). Vidu ankaý Leibniz (Novaj Eseoj, III, 3, 10).

 

4. Argumento per dikotomio fariûis la nomo de pruvo de Zenono en Eleo kontraý movo (vd): por iri de A ûis B la movanto devas trairi la mezan parton de la interspaco; sed por fari tion, la movanto devas trakuri la mezan parton, de la unua meza parto, kaj tiel denove la mezan parton de la meza parto, kaj tiel denove kaj denove. Nu, tiu dividebleco fariøos senîese; do, la movanto neniam atingos B.

Aristotelo, kiu okupiøis pri la argumento per dikotomio de Zenono, enmetis la distingon, avertante ke la abstrakta dikotomio eblas senfine, sed ne la reala (Fiz. 6,9. 233b 10); same VI, 2. 233a 2).

5. En profesioj okazas ofte la dikotomio. Ekzemple, medicinisto kontraktas operacion, kaj poste lasas parton por la asistantoj.

 

6. Kapitalisma entrepreno (vd) operacias per dikotomio: parto de la profitoj apartenas al kapitalo, parto al la laboristaro.

Morala aspekto okazas en dikotomio, kiam la afero atingas la distribuon de profito, parte al entreprenisto, parte al laboristoj. Unuflanke la entreprenisto bezonas subteniøi, aliflanke la laboristoj bezonas vivi el laborrezulto.

E. Pauli.

 

DIKTATURO (Z). 1227.

L: dictatura, -ae.

A: dictatorship, dictatorialness. F: dictature. G: Dictatur. H: dictadura. I: dittatura. P: ditadura. R: (diktatura).

 

1. Etimologie, diktaturo devenas el la latina dictare (= dikti, ordoni).

Substantiva radiko. Vortformoj: diktaturo, diktatura. Proksima radiko: diktator-o (+), kaj koncernaj vortformoj diktatoreco, diktatorema.

 

2. Diktaturo estas formo de registaro kun centriøo de la politika povo en individuo, kun absoluta respondeco de decido, sen kontrolo de la komunumo.

Pli vastasence, tiu centriøo de absoluta povo farebkas ankaý en partio (= diktaturo de partio), en klaso (= diktaturo de klaso, ekzemple diktaturo de laboristaro).

Nuance, monarko, imperiestro, reøo, princo enhavas karakteron de ordinaraj individuaj regnestroj, kaj kun hereda aý kun alia konstitucia formo de anstataýigado, dum diktatoro restas kun emfaza persona situacio, kutime eksterordinara kaj provizora.

Cetere, diktatoro æiam estas absoluta, kontraste al monarko, imperiestro, reøo, princo, kiuj povas esti konstitucie, aý absolutaj, aý nur simbolo de la centra povo.

 

3. Pri la legitimeco. Principe, diktaturo povas esti konstitucia. Kaj pro tio diktaturo povas esti ankaý konstitucie dumtempa provizora reøimo.

Kiel sciate, diktaturo estas institucio naskiøinta en Romio, la unuan jarcenton a. K., kaj havis tiun provizoran karakteron.

 

Kompreneble, konstitucia diktaturo facile konverteblas en despotan reøimon, kun perdo de legitimeco.

Jen pro kio diktaturo havigis al si ankaý la aæan sencon, esti registaro sen klara eksplicita interkonsento de la komunumo.

Tiu nekonstitucia diktatura registaro estas tamen legitima, dum øi kapablas resti implicite akceptata de la popolo.

Kutime nekonstituciaj diktaturoj komenciøas per kontraýleøa iniciato, foje per movado de amaso, foje simple per milita iniciato.

Per movado de amaso, nekonstitucia diktaturo komenciøas kiam tiu movado de amaso estas gvidata de akceptata politikisto kiel gvidando, foje pro sama ideologio, foje simple por solvi sociajn problemojn.

Eblas nekonstitucia diktaturo per milita forto, uzata por ïanøi instituciitan reøimon, favore de individua ambicia homo.

Ofte okazas la kombino de ambaý faktoroj, - la amasa movado kaj la milita forto. Unuflanke, fariøas la solvo de sociaj problemoj; aliflanke, restas favorata la individua ambicio de la diktatoro.

 

4. Specoj de diktaturo. Laýforme, kaj laýnombre, diktaturo povas esti de individuo, kiam okazas centriøo en unu reganto; de grupo, ekzempe per triumviro, de klaso, de partio. Sed facile grupo perdas sian forton favore de partio, siavice partio favore de individua tutpova diktatoro.

Kaïa diktaturo okazas kiam privataj grupoj sufiæe influaj kontrolas la politikan povon.

Ofta formo de kaïa diktaturo estas plutokratio (diktaturo de riæuloj). Simila estas teokratio (diktaturo de religiuloj kutime de la regiona æefa religio).

Nobelaro estas ankaý speco de diktaturo de klaso. Kiam nobelaro estas pasive akceptita de popolo kun nesufiæe evoluinta respublika sento, øi fariøas konstitucia reøimo, foje nomata aristokratio.

 

5. Diktatoroj kutime estas kapablaj homoj. Sen tiu kapablo ili ne sukcesus kapti la absolutan povon, kaj nek konservi øin. Takse, diktatoroj elstaras kiel farantoj de la historio, bone aý malbone.

Foje dumtempa diktatoroj konservas la povon, per reordigo de la institucioj. Jen kiam ili restas elektataj de la laýleøa primulto.

E. Pauli.

 

DILEMO (+). 1228.

Gr: ) \ 8 0 : : " , -J @ H L: dilemma, -atis..

A: dilemma. F: dilemme. G: Dilemma. H: dilema. I: dilemma. P: dilema. R: (dilémma).

 

1. Etimologie, dilemo devenas, tra la latina dillema, el la greka ) \ 8 0 : : " (= dilemo, duobla premiso), kunmeto el * b T (= du) kaj 8 ­ : : " (= profito, lemo).

Substantiva radiko.

 

2. Dilemo, en logiko, estas duobla premiso, kies propozicioj inter si konfuze kontraýaj kondukas al la sama konkludo. Ekzemple:

Se la homoj efektivigas la projektitajn ïtelojn, ili estas kontraýleøaj kaj estas kulpaj;

Se ili ne efeiktivigas la projektitajn ïtelojn, ili restas kontraý sia konscienco, kaj estas kulpaj;

Sekve, ambaýkaze, jen se ili efektivigas la projektitajn ïtelojn, jen se ili ne efektivigas la projektitajn ïtelojn, ili estas kulpaj.

Nuance, antinomio (Z) (vd) signifas pli vaste æiujn kontraýajn mensajn operaciojn, ekzemple antinomio de ordo kaj libero, dum dilemo rilatas al ne kontrolebla inversiøo de la demonstriveco de premisoj.

Paradokso (*) (vd) elstarigas la ïokon kontraý komune akceptata kompreno, inkluzive de rezonaj konkludoj, ne nur tiuj de dilemo. Ekzemple, paradoksoj de Zenono, kiuj tamen ne estas dilemoj.

 

2. Oni notu, ke la klasika dilemo kutime estas prezentita pere de disjuntiva propozicio, kun aspekto de du kornoj. Pro tio la esprimo syllogismus cornutus.

Eblas tamen formoj kun pliaj disjunkcioj, - tri, kvaraj, pluraj, - malgraý la etimologia senco. Tiukaze, estus ne nur dilemo (du), sed ankaý trilemo (= tri), kvarlemo (kvar). La kolektiva nomo estus do plurlemo, kunigante dilemon, trilemon, kvadrilemo, k.s.

 

3. Historie, dilemoj, antinomioj, paradoksoj jam estis ofte esplorataj de sofistoj, de filozofoj de megara skolo, de pluraj stoikistoj kaj gramatikistoj.

Sed la uzo de nomo dilemo komenciøis æe la gramatikistoj de la 2-a jc. (Hermogeno, De inv., I, 6; Galeno, Inst. Log., VI, 5), por signifi nesolveblajn (– B @ D @ 4 ) inverseblajn ( < J 4 F J D X N @ < J " ) silogismojn. Tiaj silogismoj estis ofte prezentitaj de stoikistoj, laý informo de Diogeno Laerta (VII, 82-83).

 

Famiøis Dilemo de krokodilo:

Krokodilo ïtelis knabon, kaj promesis al patro redoni øin, se la patro divenus kion faros la ïtelisto, - æu li redonos, aý ne la knabon.

Se la patro respondos, ke krokodilo ne redonos la knabon, naskiøas por la ïtelisto dilemon.

Efektive, se krokodilo ne redonos la knabon, li faros, en tiu unua alternativo, veran la respondon de la patro kaj devus, surbaze de la promeso, redoni la knabon;

Sed, se krokodilo redonos la knabon, li faros, en tiu dua alternativo, falsan la respondon de la patro kaj, - æar tiukaze la patro ne divenis kion faros la ïtelisto, - æesas la rajto de tiu æi al redono de la knabo (Schol. Ad Hermog, Walz. IV, p. 170)

Ankaý famiøis dilemo de Protagoro rilate sencukcesan pagon petata al disæiplo Euatlo (Aýlo Gellio, Noct. Act., W., 10), kaj tiel pluraj aliaj prezentataj de antikvaj logikistoj kaj gramatikistoj.

 

4. En Mezepoko dilemoj estis nomataj insolubilia (= nesolveblaĵoj) (vd) .

Sed en Renesanco oni revenis al uzo de la termino dilemo(L. Valla, Dialect disput., III, 13.).

 

Modernepoke, dilemo estis pritrakta de la germano Joachim Jungius (Logica hamburgensis, 1638, III, 29, 1), kaj fariøis definitive disvastiøinta ekde E. Kant kaj William Hamilton.

En la moderna sentenca logiko ankaý disvolviøis dilemo, kun la koncernaj leøoj kaj formuloj.

E. Pauli.

 

DIMANÎO (*). 1230.

L: dies domenica.

A: Sunday. F: Dimanche. G: Sontag. H: Domingo. I: Domènica. P: Domingo. R: (Voskresene).

 

1. Etimologie, dimanîo devenas el la franca dimanche, siavice per transformo de la latina dies dominica (= tago de la domestro, aý tago de la doma sinjoro). Rimarku, ke la latina dominus (= domestro, doma sinjoro) devenas el domus (= domo).

Substantiva radiko. Vortformoj: Dimanîo, dimanîa, dimanîe.

 

2. Dimanîo estas la îiusemajna festa kaj sankta tago de la kristanoj.

Daýrigas la kristana Dimanîo la îiusemajnan judan kutimon de tago dediîita al Dio. Sed judoj destinis al tio la Sabaton, dum la kristanoj elektis la sekvantan tagon, îar tiam, laý la kristana kredo, Jesuo leviûis el la mortintoj.

Kelkaj kristanaj grupoj, - sabatistoj, baptistoj, adventistoj, atestantoj de Jehovo kaj similaj organizaëoj, - reenkondukis tamen la Sabaton

 

Jam îe la aliaj popoloj dimanîo havis gravan signifon, kaj tio klarigas ke la kristana dimanæo ne estis tute nova iniciato. Grekoj, - kiuj je la tempo, kiam naskiûis kristanismo, donis la sociajn morojn, - nomis al la unua tago de la semajno J @ Ø º 8 \ @ L º : X D " (= tago de la Suno).

Same la romianoj diris, sed latine dies Solis (= tago de la Suno). La signifon restis en la angla Sunday kaj en la germana Sontag.

 

La pagana senco de tago de la Suno estis religia. Oni rimarku, ke por la antikvuloj tre gravis la Suno, kiu estis konsiderata Dio. La kombino de la pagana senco kaj la kredo je la resurekto de Jesuo en la unua tago de la semajno kune influis por la fari el tiu tago la îefan religian tagon por la kristanoj.

Pro tiu sama influo de la Suno, la naskiøfesto de Mitrao (vd) - Dies Solis Natalis Maximus - estis je la ekvinokso, tiutempe la 25-an de decembro. Poste, per simpla anstataýigo, tiu 25-a de decembro estis elektata por fiksi la feston de Kristnasko (vd).

 

3. La aparta sanktigado de Dimanîo komenciûis, laý malmultaj atestoj, jam je la tempo de apostoloj de Jesuo. Oni povas diskuti, îu precipe en Jerusalemo, îu en la komunumoj kreitaj de Apostolo Paölo (Agoj 2,2; Kol 2, 16; 1Kor 16, 2; Apok. 1, 10).

La Koncilio de Elvira (306) kaj Sardeso (343) avertas pri la devo alesti al Sankta Meso. Pri laso de laboro en Dimanîo jam parolas Tertuliano îirkaý la jaro 200, en De oratione, n. 23. Ekde Konstantino okazas pri tiu afero ïtataj leûoj, kiuj kreskeme fariûis pli detalaj.

 

4. Sendepende de la faktoroj, kiuj influis la elekton de Dimanîo kiel specialan tagon, kutime estas prezentataj du apartaj signifoj, por ke ekzistu aparta tago:

La unua estas la neceso de îiusemajna tago de ferio, por mallaciûi;

la dua estas ke ankaö necesas apartan tagon por la diservo.

 

Tiusence, Dimanîo rilatas al la natura leûo de la rajto mallaciûi, kaj al la natura religia devo kulti iamaniere Dion.

Tamen la detaloj de tiu natura leûo ne ligas la aferon precize al Dimanæo, nek al aliaj detaloj de la kutima mallaciûo. Pro kultura eventualaĵo tiu feria tago fariûis fakte dimanîo.

 

Kiel sankta tago de la kristanoj, Dimanîo devas esti interpretata reference al la ûenerala koncepto de religia kulto. Îar kulto estas antaý îio mensa, kaj do esence interna, Dimanîo, kiel ekstera afero, ne estas esence necesa al kulto, escepte se iu volus defendi la neceson de publika kulto (vd).

En la kazo de neneceso de publika kulto, okazas tamen, ke la interno tendencas esprimiûi ekstere; sekve, kelkaj momentoj, aý horoj, aý eî speciala tago estas la ofta elekto de multaj. Sed tio ne estu rigide determinita per tro detalaj leûoj, por ke tiu kulto fariøu laý diferenco de la individuoj. Estas simpluloj, kontraste kun erudiciuloj; estas homoj tre bezonaj de eksteraĵoj, kontraste kun tre silente meditemaj; estas tiuj, kies sociaj cirkonstancoj tre diferencas kompare kun aliaj.

 

5. Pri la speco de religia devo, aý juro, oni rimarku ke estas diferenco inter natura juro, pozitiva dia juro, eklezia juro.

Enkadre de la Roma Eklezio kelkaj defendas, ke la sanktigado de aparta tago estas esenca al publika kulto al Dio. Estus nur pozitiva dia juro (konata per revelacio) iu partopreno en la ofero de la nova alianco (la sankta meso). Kaj estu nur eklezia juro la determino pri la efektiva tago sanktigenda.

Tamen, pri la halto de la laboro, dividiûas la opinioj. Por la pozitiva dia juro estas ekzemple la moralistoj Noldin, Schmidt, Tanquerey, Prümmer. Por la nura eklezia juro estas Vermersch.

E. Pauli.

 

DIMATIS. 1231.

 

1. Mnemonika vorto de la skolastika logiko, per kiu estas indikita la strukturo de unu el la validaj silogismaj modoj de la 4-a figuro. Konkreta ekzemplo, en kiu videblas la meza termino kiel estanta subjekto en la premisoj:

Se kelkaj animaloj estas sovaøaj,

kaj se æiuj sovaøaj estas vivantoj;

sekvas ke kelkaj vivantoj estas animaloj.

 

2. Tiu modo ekvivalentas al la kvanta elementa logiko ...

(F. Mora: Dimatis).

E. Pauli.

 

DIMENSIO (+). 1232.

L: dimensio, -onis.

A: dimension. F: dimension. G: Dimension, Ausdehruung. H: dimension. I: dimensione. P: dimensão. R: razmér, izmerénie.

 

1. Etimologie, dimensio devenas el la latina dimensio, siavice el la verbo dimentio, -mensus, -iri (kies alia formo estas demetio, -ensus, -iri), kunmeto el di, de, (= de, kiel emfazo?) kaj metio, mensus, -iri (= mezuri).

Substantiva radiko. Vortformoj: dimensio, dimensii (), dimensiebleco.

 

1. Dimensio estas la grando de iu afero en plurdirektoj: longo, larøo, alto. Eventuale, dimensio ekvivalentas al la formo.

Figure, dimensio diriøas ankaý pri la gradoj de io kvalita, ekzemple dimensio de evento, dimensio de maso.

Per sumo de la dimensiojn de direkto, de tempo, kaj de maso,paroleblas pri tri funamentaj dimensioj: grando, maso, longo.

 

2. Kiel temo de esploro gravas gravas dimensiio en matematiko, kiu per pluraj formuloj kalkulas øin.

Sed en filozofio ankaý gravas dimensio tre multe. Dimensioj interplektiøas kaj ties sumo estas la dimensio de la mondo. Malfacile oni imagas, ke la dimensio de universo estu senfina, kaj aliaflanke oni ne povas kompreni, ke tiu æi estu limigata per iu ekstera cirklo.

E. Pauli.

 

DIMINUI, -O. 1234.

L: diminuere; diminutio, -onis.

A: diminution. F: diminution. G: H. diminución. I. diminuzione. P: diminuição. R:

1. Etimologie, diminui devenas el la latina diminuere (= diminui), kunmeto el sufikso de (= de) kaj minuere (= diminui), siavice el minus (= malpli).

Verba radiko. Vortformoj: diminui (tr), diminuo.

 

2. Diminui estas malgrandi kvantan valorojn, kaj digure æiujn aliajn valorojn. En kontraýo estas grandigo, kaj similaj nocioj, ekzemple, amplifo.

 

3. En logiko diminuo estas unu el la propraĵoj de la propozicio, per kiu la vasteco de signifo de termino etendiøas el ordinara vasto, al malpligranda amplekso. En kontrasto estas amplifo de la propozicio (vd), kiu etendiøas el ordinara vasto al pli granda amplekso.

E. Pauli.

 

DIMMUIT (aý DIMYON). (He: 1234).

Hebrea (mezepoka) esprimo, equivalenta al alegorio, analogio, imagiva fakulto.

E. Pauli.

 

DINAMIKO, -A (+). 1236.

Gr: * L < " : 4 H , -, T H ; * L < " : 4 6 ` H , -Z ,-` <

A: dynamics, dynamic. F: dynamique ; dinamique.. G: Dynamik; dynanisch. H: dimámica; dinámico. I: dinamica; dinàmico. P: dinâmica; dinâmico. R: dinamicheskij.

 

1. Etimologie, dinamiko devenas el la greka adjektivo * L < " : 4 6 ` H , -Z ,-` <

(= pova, forta). Kiel nomo de scienco (a parto de scienco), ûi estis formita enkadre de la esprimo * L < " : 4 6 Z ¦ B 4 F J Z : 0 same kiel 8 @ ( 4 6 Z ¦ B 4 F J Z : 0 .

Substantiva radiko. Vortformoj: dinamiko, dinamika (vd). Proksima radiko: dinamism-o (vd).

 

2. Dinamiko, kiel parto de la scienco mekaniko, estas esploro pri la rilatoj inter forto kaj movo. Rimarku, ke statiko (vd) rilatas al la ekvilibro de la fortoj.

 

Dinamika estas kvalito laý kiu la kapablo movi kaj ïanøi montriøas efektiva. Ekzemple, dinamika estraro, dinamika urbo. Kontraste, statika diriøas pri ekvilibra stato. Dinamikeco okazas ne nur en mekanika movo, sed ankaý en spiritaj agoj.

 

3. En aparta uzo de Kant, dinamika estas grupo de kategorioj de la intelekto nomataj de rilato kaj modaleco, kontraste kun la matematika grupo, nomataj de kvanto kaj kvalito (Kritiko de la p. r. A 83. B 110).

 

3. Ekde A. Comte "statika" kaj "dinamika" fariøis ofte uzata en sociologio kaj psikologio, por signifi figure aspektoj similaj de formo kaj ïango en tiu alia nivelo de la homa realo. Oni estu avertita, tamen, ke analogioj ne rekte transportas æion el unu plano en alian.

E. Pauli.

 

DINAMISMO (Z). 1237.

A: dynamism. F: dynamisme. G: Dynamismus. H: dianmismo. I: dinamismo. P: dinamismo. R: (dinamizm).

 

1. Etimologie, dinamismo estas erudicia vorto kreita ekde la greka * L < " : 4 H (= povo).

Substantiva radiko.

 

2. Dinamismo estas doktrino interpretanta la estaëon kiel aktivan povon.

Nuance, doktrino pri la universala deveniûo (france devenir) emfazas la ïanûemon de la estaëoj, dum dinamismo la energian karakteron.

Malfacile eblas koncepti forton sen iu ajn fundamenta substanco.

Almenaý kvar estas la konstatitaj specoj de fortoj, sed ne klare dikotomiaj: magneta, altira, gravita, forpelo.

 

3. Historie, dinamismo estas interpreto de la fizikaj fortoj kiel estantaj ne nur kiel mekanikaj.

Elstaras la monada dinamismo de Leibniz, kontrasta al mekanicisma interpreto de Kartezio. Interpretis Leibnis la monadon (vd) kiel simpla substanco, sed energia. Estas monadoj la fundamentaj unuoj de la korpoj. Sed estas monadoj ankaý la animoj kaj Dio.

Aliaj formoj de dinamismo estis prezentataj de Eolf, Boscovich, Kant, Carbonelle.Palmiere, Bergson.

E. Pauli.

 

DINAMOGENA (N). 1238.

A: dynamogenic. F: dinamogène. G: dynamogenetisch. H: dinamógeno, dinamogénico. I: dinamogènico. P: dinamógeno, dinamogênico. R:

 

1. Erudicia vorto, per kunmeto de la grakaj * L < " : 4 H (= povo, forto) kaj ( X < , F 4 H (= kaýzo, genero de la vivo) (Vd. W. James kaj J. M. Baldwin).

Adjektiva radiko. Vortformoj: dinamogena, dinamogene, dinamogeneco.

 

2. Dinamogena estas la fortogenera kvalifiko de tio, kio kreskigas la operaciemon de vitalaj kaj psikaj energioj, kontraste kun la inhibiciaj faktoroj. Ekzemple, muziko estas dinamogena por la plimulto de la individuoj.

Nuance, stimulo (vd) estas rezulto de la ago stimuli (transitiva verba radiko), dinamogena estas la kvalito de la stimulanta faktoro. Stimulilo estas io kun dinamogena kapablo, kaj iu stimulilo havas gradon de dinamogeneco.

 

3. Elstaras la dinamogeneco en la mensa kampo. Klara ideo pri tio, kio estas farenda, agas dinamogena. Tiusence, kelkaj ideoj estas forto, aliaj povas esti malforto, do maldinamogenaj.

Medicinaj drogoj operacias ofte nur kiel dinamogenaj fortigiloj de vitalaj psikaj fortoj. Gvaranao (el Amazonio) estas dinamogena substanco uzata por la cerba kapablo.

4. La generado, per kio gepatroj naskas filojn, estas nur dinamogena operacio, se oni konsideras ke la vivkapablo antaöekzistas en îiuj aferoj, laö la monisma interpreto (vd).

Certamaniere, ankaö en dualisma interpreto okazas la dinamogeneco. En tiu îi kazo la gepatroj metas la kondiîojn per la seksumado, kaj Dio faras la reston, per kreo de la vitala principo

Laý la hipotezo de reenkarniûo venas jam antaöekzistanta spirito, kaj eniras tiun idon. Tamen, multe pli propre okazas la dinamogeneco enkadre de la monisma klarigo, îar tiam la fenomeno de novaj vivantoj estas nur forigo de inhibiciaj fortoj.

E. Pauli.

 

DIO (*) 1240.

Gr: 1 , ` H , -@ Ø . L: Deus, -ei.

A: God. F: Dieu. G: Gott.. H: Dios. I: Dio. P: Deus. R: (Bog).

 

1. Etimologie, Dio devenas el la latina Deus, kies malnova formo estis deivos, enkadre de la hindeýropa radiko, dei-, kun senco de brilo. El la hindeýropa devenas ankaý la grekaj 1 , ` H (= Dio) kaj - , Ø H (= Zeýso). Oni rimarku, ke dies (= tago), kun la sama hindeýropa radiko, ekvivalentas al lumo, aý lumigita îielo.

Do, la ûenerala kunteksto de la unuaj hindeýropanoj estis, ke Dio situas en la alto kiel luma hela æielo, kovranta îion. Tiu imago estas poezie bela, kaj multon diras pri Dio. Kvankam tiu imago estas antropomorfisma, øi restas kulture valora, æar øi estas reinterpretebla figure.

En alia kampo situas la hebrea Helohim (vd He:1676) kaj aliaj semidaj nomoj de Dio. La etimologia baza signifo de tiuj semidaj nomoj de Dio estas. Tra kristanismo la hebrea religio vaste influis en la Mondo, sed tio ne okazis rilate la nomon de Dio, æar muli pli vasta fariøis la hindeýropa Dio.

Same kiel aliaj aferoj, Dio nomeblas ankaý per la koncerna esenco kaj precipe per la koncernaj esendqaj propraĵoj. Tiusence, oni nomas al Dio, - La Absoluto. Jam ne tiel bone, - La Sinjoro, La Plejalto. Jen la temo pri nomoj de Dio (vd 1247).

Substantiva radiko. Vortformoj: Dio, diaëo, diaro, dieco, diigi, diino, duondio, diismo (deismo) (vd), diisto (deisto), difavoro (graco), dipatrino, kontraýdia, sendia (nekredanto).

 

2. Dio estas la plej supera estaëo, kiam konceptata kiel persona kaj aparta rilate la mondon.

La koncepto pri Dio estas tre malfacila. Ordinare la nocio pri Dio estas malbone transdonita ekde la infaneco. Plenaøaj homoj, foje tre religiemaj, okupiøas pri Dio false konceptata.

Ordinaresimplaj homoj ne kapablas adekvate elpensi Dion, kaj sekve ili malbone komprenas religiajn aferojn. Ankaý kompetentuloj malakordas pri Dio, kaj sekve pri religio. La unua problemo ne estas, æu Dio ekzistas, aý ne ekzistas.

Kiel enkonduko oni zorgu almenaý kompreni la formalajn aspektojn de la temo, kaj nur poste oni strebu decidi. Ankaý pri la detaloj, oni lernu diskuti nur aparte.

 

Kiel koncepto, Dio estas konkreta estaëo, îar ne estas abstraktaëo per divido de pluraj flankoj de la sama afero. Tamen, sub alia vidpunkto, estas dirata estaëo abstrakta. Sub tiu alia vidpunkto, abstrakta estas tio, kio estas nemateria, sed spirita; jen pro kio, kvankam konkretaj, Dio, same kiel anûelo kaj animo, estas dirataj abstraktaj.

 

Didaktike, eblas distribui la temon en plurajn flankojn, kun elstaro de kelkaj:

- Fundamentaj kontraýaj hipotezoj, monismo (vd) kaj dualismo (vd);

 

4. Metode, estas Dio estaëo ne rekte konata . Se eblos koni Dion, tio eblos nur per raciaj argumentoj, pere de premisoj. Ordinare, oni aödas pri Dio jam je la infaneco; neniu infano konas Dion, îar li rekte vidis Lin. Nek la adoltoj, kiuj alparolas al la infanoj vidis Dion. Nur eblas malrekte koni Dion, per argumentoj postulantaj ties ekziston.

Se Dio estas konata nur per la kursiva; rezulto de argumentoj, nia kono pri Dio restas dependa de la vereco de premisoj, per kiuj la argumentoj estas farataj. Sed, - kiel jam avertite, - antaý diskuti la verecon mem de tiuj premisoj, estas ekzamenenda la formala aspekto de la metodo.

.

5. Temo de la metafiziko. Pro tio ke Dio ne estas temo rekte konata, - sed nur ebla rezulto de argumentado, - la afero fariøas nur parto de alia scienco, kaj ne estas scienco per si mem. Efektive, se Dio ne estas io rekte atingata de la senpera konstato, sed nur kiel posta eksplikiga principo, neniu parto de la filozofio komenciøas per Li.

 

Se Dio ne estas temo de specifa scienco, Li estas tamen parto de unu el la sciencoj, kvankam venanta poste. Dio, kiel temo, estas nur parto de Metafiziko (vd)

Oni atentu, ke la metafiziko komenciøas per la gnozeologio, kiu demandas pri la valideco de la enhavo konata, kaj finiøas per la ontologio (vd), kiu esploras tiun enhavon, sub la vidpunkto de la enteco, kaj kies fina klarigo povas enkonduki la demandon pri la neceso ekzisti Dio. Jen pro kio la temo pri Dio estas nur la lasta parto de la metafiziko.

Nur kiam oni havas konkretajn temojn, rekte konstateblajn pri ili fariøas la sciencoj, kaj per ili la sceicoj estas difinataj. Ekzemple, psikologio temas pri psikaj; fenomenoj, kiuj manifestiøas konkrete. Oni ne difinas psikologion kiel sciencon pri la animo, æar tiu animo estas nur atingo, post kelkaj argumentoj, kiuj pledas ke, sub la psikaj fenomenoj estas la animo kiel substanciakaýzo. Tiam, la esploro pri animo estas nur parto de psikologio, por decidi pri tio. Same, oni asertas ke ontologio temas pri la ento øenerale, kaj nur post kelka disvolviøo de la diskutado venas la demando, æu la øenerala ento postulas Dion.

Sekve, la esploro pri Dio estas nur parto de la ontologio, post certa momeno. Do, la diskutado pri Dio ne komenciøas absolute per la rekta demando pri Dio; nur aperas Dio kiel solvo de problemo rilatanta la enton øenerale, kaj kiu eble estos llarigata per Dio, kaj kies ekzisto nur tiam fariøas pruva. Nur post kiam la ontologio postulas Dion, Li eniras kiel temo, kies naturo daýras kiel temo de novaj demandoj.

6. Filozofia teologio. Didaktike la diskutado pri Dio estas sufiîe grava, por ke ricevu apartan zorgon kaj intereson. Pro tio ûi disvolviûis per aparta traktaëo kaj vasta diskutado.

Sekve , tiu îi dua parto de la ontologio ricevis apartan nomon, - teodiceo (vd). Direblas ankaö teologio. Kun apartaj nuancoj oni diras filozofia teologio, aö natura teologio, por distingi de la teologio surbaze de supozata revelacio laö kredo de pluraj religioj.

Sed tiu didaktika elstarigo de la teodiceo ne ïanûas la metodikon nek la gnozeologion de la temo, - la filozofia demando pri Dio estas parto de la ontologio, kaj tiel ûi estas pritraktata.

Same, kiu neas Dion, tiu ankaö faras tion per la ontologio, foje jam ekde de la komenco de la metafiziko pri la kono. Post la esploro de problemoj prezentataj de la ûenerala ento, la ateisto atingas alian solvon, sen persona aparta Dio.

Post disvolvi la ontologion, oni scios îu Dio, doktrine, ekzistas, aý ne, kiel postulata fundamenta eksplikiga principo. Kontraste al la teisma solvo, la ateisma komprenigas la mondon sen persona Dio. Denove, la decido okazas en ontologia nivelo, kiel oni jam avertis.

 

7. Dio kiel dualisma sistemo. Estas mondo kun aparta persona Dio esence duala. Estas do dualismo (vd) la sistemo, laö kiu mondo kaj Dio estas neredukteblaj principoj.

Sed malplivaste dualismo povas okazi ankaö en aliaj kampoj, ekzemple, per la nereduktebleco de korpo kaj animo. Por distingi la du uzojn, oni diru metafizika dualismo, kiam la senco estas distingo inter mondo kaj persona Dio. Kontraste, la alia estas antropologia dualismo, kaj kiu konceptas la korpon kiel tute apartan substancon rilate la animon, kaj inverse la animon kiel neredukteblan aferon kapablan forflugi post la morto.

 

Monismo (vd) estas la kontraöo de dualismo. En monismo okazas la reduktiûo de unu en alian; ekzemple, en antropologia monismo, animo ne estas aparta substanco, îar la korpo mem estas iamaniere la animo, kun propraëo povi pensi, senti kaj vivi.

Îu eblas tio? Ûis nun oni ne scias sufiîe pri la materio, kaj sekve oni ne povas nei absolute, ke korpo kaj animo estu nur du flankoj de la estaëo.

 

En metafizika dualismo okazas simile: mondo kaj Dio estas rigardataj kiel du flankoj de la sama tutaëo.

Îu eblas tio? Jen afero tre komplika, îar pluraj estas la manieroj komprenigi tion; la argumentoj ;kontraö unu maniero povas ne validi kontraö la aliaj

 

8. La teisma solvo povas subdividiûi, laý jene: en panteismon (vd), ne propre teisman, æar Dio kaj mondo konserviøas unuiøintaj kiel en monismo; kaj en dualismon (vd), en kiu Dio estas aparta persono rilate la mondon.

Æar dualismo diriûas ankaö pri doktrino pri la animo kiel substance distinga da la korpa substanco, oni diru, kiam necese, metafizika dualismo pri tiu dualismo kontrasta al panteismo, kaj antropologia dualismo, pri tiu rilata al la du substancoj de la homo koncepto. Same oni distingu inter metafizika monismo kaj antropologia monismo.

 

Kutime, oni nomas per nomo Dio al persona Dio, ne al panteisma Dio; sed en ambaý konceptoj validas la fundamenta koncepto laý kiu Dio estas la plej supera estaĵo. Tiusence, panteismo ne estas ateismo.

Monismo diriøas samtempe pri panteismo kaj materiismo, sed kun nuanca diferenco. Panteismo estas monismo en la senco de fandiøo de mondo kaj Dio. Materiismo estas monismo en la senco ke restas nur la materia mondo kiel memsufiîa.

 

9. Monoteismo kaj politeismo. Teismo kun persona Dio diversiûas en monoteismon (vd) kaj politeismon (vd). La reduktado al unu Dio, kiel en monoteismo, estas racia tendenco de la mensa disvolviûo.

Tamen kelkaj distingoj inter persono kaj naturo favoris ideojn pri la interna strukturo de Dio, kun aspekto de milda politeismo. Jen la platona kaj neoplatonisma koncepto pri Dio. Simila estas la kristana Triunuo (vd). Tiu multpersoneco radikiûas en la platona kaj neoplatona koncepto de Dio (vd 1242). Jen vasta spekulacio, pri kio okazas ankaý longa historio.

En du niveloj situas iu ajn pruvo pri Dio, - la gnozeologia valoro de la premisoj, kies vereco devas esti aparte pruvata, kaj la formala strukturo de la argumento, kies logikeco inter la premisoj kaj la rezultinta konkludo devas okazi.

E. Pauli.