DE , DE- (prepozicio, prefikso, vortero). 1048.

Gr: © 6 (antaý konsonanto), © > (antaý vokalo). L: de.

A: from; to. F: de. G: von. H: de. I: di. P: de. R: (ot).

1. Latindevena ofte uzata vorteto, por prepozicie signifi simplan rilaton. En naciaj lingvoj de estas tre fleksebla vorteto, kun variaj formoj, foje deklinaciaj, foje absorbita deklinacie en aliaj vortoj

2. De signifas rilatojn, fundamente prepoziciaj, kaj signifas ankaý kiel vortero kaj prefikso.

Per de fariøas tre fleksebla la lingvažo, ankaý la filozofia.

3. Specoj. La fundamentaj signifoj de la vorteto de estas facile komprenataj per ekzemploj. Estas pli facilaj la konkretaj signifoj, ekde kiuj atingeblas la abstraktaj.

4. De kiel prepozicio montras rilaton, per tri vortfunkcioj:

- rilato al verbo, - foriri de Parizo;

• rilato al substantivo, - palaco de la reøo;
• rilato al adjektivo, - plena de akvo.

• en rilato al verbo, - deiri;
• en rilato al substantivo, - ekde la komenco.

• en rilato al verbo kaj substantivo, - defali, -o, deformi, -o;
• en seniga senco, - dehidrokolesterolo, dehidrogeni (= des).

7. De en pseýdoprefiksa uzo okazas, kiam øi jam apartenas al la radiko mem, - denunci, delikto, desinfekti, despoto.

Malgraý ke en tiu æi kazo de havas nur la rolon de pseýdoprefikso, restas tamen la sama origina etimologia senco.

En la latinaj kaj latinidaj lingvoj, la antaýmeto de vorteto de- povas signifi senigon. Ekzemple, dearmatus (= senarmigita), derelictum (= forlaso), dementia (= sen menso).

E. Pauli.

DEBATO (+). 1050.

A: debate. F: débat, discussion. G: Wortstreit. H: debate. I: dibattito. P: debate. R: (debáty).

1. Etimologie, debato devenas, tra la latinidaj formoj, el la latina debatuo, -ere (= frapi, vundi).

Substantiva radiko. Vortformoj: debato, debati (tr).

2. Debato estas diskuto pri temo klarigenda, kun la partopreno de pluraj, ordinare per ordigita maniero. Tiu ordigita maniero okazas per si mem inter homoj sufiæe interesataj aýdi la opinion de pluraj.

Nuance, diskuto (vd) estas interparolado celanta decidi pri kiu argumento pravas,

Disputo (vd) estas pli emfaza diskuto.

Dume, debato pli amplekse kaj metode, ol diskuto kaj disputo, esploras solvon por problemo difinite proponita.

3. Takse, estas rekomendindaj la debatoj en parlamentoj, kongresoj, simpozioj, seminarioj, konferencoj, renkontiøoj.

E. Pauli.

DEBETO (+). 1051.

A: debit, account. F: débit, dette. G: Schuld. H: débito, deuda. I: débito. P: débito. R: (débet).

1. Etimologie, debeto, same kiel devo (vd), devenas el la latina debitum (= devo, þuldo), per substantivigo de la participo de la verbo debeo, -ere (= devi).

Substantiva radiko. Vortformoj: debeto, debeti (tr).

2. Debeto estas sumo de æiuj þuldoj.

Proprasence, debeto kaj þuldo diriøas pri sumo pagenda.

Figure, debeto kaj þuldo signifas iun ajn aferon trandonanta al alia.

Ambaý vortoj uzeblas, sed foje estas pli kutima la uzi debeto, foje þuldo.

En tute aparta senso, uzeblas ankaý kulpo (vd 4).

3. Eýfemisme, en adekvata kunteksto, signifas debeto la devon inter geedzintoj je geedza seksumado (vd).

4. Origina þuldo (foje dirata Origina kulpo) (vd) estas religia interpreto, fare de pluraj tradiciaj religioj, - ekzemple kristanismo (vd), - de pluraj ideologioj,- ekzemple spiritismo (vd), - de pluraj filozofioj, - ekzemple pitagorismo (vd), kelkaj formoj de ekzistencialismo (vd 6).

Kredoj je origina peko facile estas sugestataj la malfacilažoj, - nomataj malbonoj, - negative interpretataj kiel kulpo de la pasinteco. Aldone, estas kredate ke tiu origina peko nun restas pagenda per puno, kies formo estas la puriga sufero.

Foje, la purigo fariøas per ritoj, ekzemple baptismo (vd).

5. Laý Kant, la homo komencis per la malbono, kaj per tiu origina peko kaj radikala malbono li havigis al si þuldon, kiun li jam ne sukcesas forigi (Religion II, 2 C).

6. Ontologia þuldo. Martin Heidegger elpensis la homon kiel enhavantan ontologian þuldon. Jen fundamenta ekzistencialo. Homo estas en kulpo kaj debeto, ambaý esprimataj per þuldo (germane Þchuld).

Analizis Heidegger la homon kiel estantan en maltrankvila okupiteco, kiu zorgas kaj produktas. Reduktiøas al tiu homa stato la subtraho, la plagiato, defraýdo, þtelo, forpreno. Tio okazas pro tio, ke la homa realo ne estas la fundamento mem de la ekzisto (Sein und Zeit, ' 58).

7. Efektive, restas al æiu þtupo de la estažo la manko ne esti la tuto. Perfekta bono estus esti simple la tutažo, kiel esti Dio.

Kvankam tiu manko rilate la tuton analogias kun debeto kaj þuldo, tio tamen ne estas direbla proprasence þuldo, nek debeto, nek origina peko kaj kulpo.

Se ne okazas origina kulpo kaj debeto, restas senbazo æiuj doktrinoj predikantaj la purigon rilate pasintajn ontologiajn aý eventualajn pagendajn kulpojn.

DECIDEBLA (en metalogiko). 1052.

A: decision problem. F: décidable. G: Entscheidungsproblem. H: decidible. I: decidìbile. P: decidível. R:.

1. Vortformado el decidi (vd) kaj sufikso ebl-a.

2. Decidebla, en faka uzo de metalogiko, estas unu el la sintaktikaj fundamentaj konceptoj, signifante kalkulon por mekanike decidi pri la aýtentecon de teoremo. Pri tio kalkulo disvolviøas apartaj formalismaj sistemoj (F. Mora, Decidible; Jacob, Décidabilité).

E. Pauli.

DECIDEMO (virto). 1055.

1. Vortformado el decidi kaj sufikso -em-o, signifanta øeneralan inklinon al io.

2. Decidemo estas kapablo facile decidi, sen inklino al dubo kaj hezito.

Nuance, konstanteco (vd) estas daýro en la ne æeso, dum decidemo rilatas al decido kiel ekago. Sekve, decidemo kaj konstanteco estas en sinsekvo, æar post kiam la decido okazas, øi devas resti konstanta.

En la sama kunteksto de decidemo estas decidiga, signifanta la volon kiel kapablan meti la plenumajn agojn de decido.

Decidiga estas ankaý tio motiviganta la decidon, kiel en decidiga motivo de la milito.

Inkluzivas decidemo energion, sed sen aýtoritatemo, ordonemo, despotismo.

3. Estas decidemo grava virto, per kio homoj kondutas sufiæe energie. Oftas la konstato, ke senenergiaj homoj ordinare ne progresas. Cetere, ili simple ne havas projekton de vivo.

Gravas decidemo, por venki pigrecon (vd), - kio estas tendenco al mallaboremo kaj malpenemo., - kaj por havi projekton de vivo.

Tre aøaj homoj tendencas al malagemo øenerale. Ankaý en tiu alta aøo oni strebu havi projekton de vivo, pere de decidemo.

Al laboremaj homoj mankas foje la konstantencon. Jen kiam denove decidemo povas esti la solvo.

Kelkaj temperamentoj, tre þanøemaj, kiel ekzemple la ciklotimia (vd), bezonas praktiki decidemon kiel baza virto.

E. Pauli.

DECIDI, -O (*). 1057.

Gr: B D @ " \ D T ;B D @ " \ D , F 4 H , -, T H . L: decido, -isum, -ere; decisio, -onis.

A: decide; decision. F: décider; décision. G: entscheiden; Entscheidung, Entschlossenheit. H: decidir; decisión. I: decìdere; decisione. P: decidir; decisão. R: (rechénie).

1. Etimologie, decidi devenas el la latina decidere (= decidi, determini), kunmeto el de (= de) kaj caedere, caedere (= tranæi, mortigi).

Verba radiko. Vortformoj: decidi (tr), decido, decida, decidebla (vd), decidema (vd), decidigi, decidiøi, decidiva (vd), antaýdecidi (tr), antaýdecido, fordecidi (tr), memdecido, nedecidebla, nedecidema, sendecida, propradecide.

2. Decido estas efikigo de elekto, kun pripenso, de tio, kio estas akceptenda definitive.

Nuance, elekto estas operacio, per kio simple fariøas la prefero inter pluraj, dum decido rilatas al efikigo de la ago, supozante iom da energio kaj apogo en prikonsideroj pri la enhavo kiel motivo.

3. Specoj de decido. Laýforme, decido povas esti perfekta, prudenta, saøa, firma, energia, kun la korespondaj inversaj kategorioj, - malperfekta, prudenta, malsaøa, malfirma, senenergia

Estas perfekta decido tiu, kiu estas farata post sufiæa prikonsidero.

Tre malfacilaj decidoj postulas helpon de grupo, per interkonsiliøi, debati, diskuti, dialogi. Prudentaj homoj ne decidas tro rapide.

Aliflanke, timemaj homoj povas esti nedecidemaj, ne pro manko de kapablo prudente decidi, sed pro timo je la sekvoj de la decidoj.

4. Laýmaterie la decidoj estas difinitaj per la objekto. Estas objekto de decido, tio pri kio fariøas la konsidero por decidi. Kompreneble, la objekto de decido kreas nur materian distingon inter la diversaj decidoj.

Objektoj de decido estas ordinare tiuj rilataj al la fundamentaj operacioj, - pensi, agi, fari.

Decidi pri kiel pensi, estas elekti tion, kio estas akceptebla kiel certa.

Decidi pri kiel agi, estas elekti ekzemple, planon, programon, projekton, apartajn agojn, didaktikajn rimedojn, socian konduton.

Decidi kiel fari, estas elekti tion, kio plibone esprimas kiel arto, kaj elekti tion, kio plibone funkcias kiel teknikon.

Pli specife, la objektoj de decido situas en la plej diversaj kampoj, kun la korespondaj specoj de decido laýmaterie. Kelkaj estas aparte citindaj, - la decido fare de la kolektivo (vd 1060), decido en matematiko (vd 1058), decido absoluta kiel simpla decidismo (vd 1054).

E. Pauli.

DECIDIGA –IVA.1055.

A: decisive: determination. F:décisoire détermination. G: Enscheidend Entschluss. H: decidente, decisório, decisivo. I: determinazione. P: decidente, decisório, decisivo. R:

1. Vortformado el decidi (vd) kaj sufikso –ig- esprimanta la efikon de la kazo, ne precizigante la manieron, kiu restas por la kunteksto.

Koncerne al sufikso –iv- (neoficiala sufikso), øi signifas la korespondan pasivan eblecon. En kelkaj radikoj -iv- estas entenata kiel pseýdosufikso, ekzemple, aktiva, pasiva. Ordinare, -ig- sufiæebone tradukas –iv-.

2. Decidiga estas tio, kio devigas la plenumon de la elektitan decidon.

Nuance, decidiva signifas havon de la kapablo decidi. Ekzemple, bonaj argumentoj estas decidivaj.

Enhavas la sufikso -iv-a senson de kapablo, ne nur simpla ebleco.

3. Decidigaj argumentoj. Gravas ke argumentoj estu decidigaj per efektiva kondkludo produktataj de la premisoj.

Per decidigaj argumentoj de penso, fariøas la bona filozofio, kaj do la bona ideologio, la bona religio; ankaý la bona scienco, kun la sekva forigo de la ignoro.

Æar scienco estas ankaý por servi al realo, per la decidigaj argumentoj fariøas la decidita bona administracio, kun elstaro de la individua sano kaj de la publikaj negocoj; same fariøas la decidiga bona arto kaj tekniko.

E. Pauli.

DECIDISMO (pri absoluta decido). 1054.

1. Vortformado el la verbo decid-i kaj la doktrina sufikso –ism-o.

Nuance, arbitra enhavas iom da kaprica, sen atento al iom da racieco en la motivoj de decido, dum decidismo, kvankam absolutisma, enhavas la volon fari ion bonan por ne resti senaga.

3. Doktrino. Estas decido ne dependa de motivo. Decido estas principe absoluta, kvankam povanta racie atenti motivojn kaj celojn øenerale.

Oni rimarku do, ke decido eminenta estas absoluta, kaj ke nur sekundare la resto havas signifon.

4. Dia decidismo. Konceptata korekte, Dio estas sen ia ajn neceso krei la mondon. Dio kreis la mondon per decido fari ion bonan. Nur rezulte kaj analogie, oni povas diri, ke la celo de la mondo estas, esti la gloro de Dio, æar tiu mondo aperas kiel montriøo de la dia boneco, potenco, grandeco, saøo.

5. Homa decidismo. Same, kiel Dio, per absoluta decidismo homo povas decidi fari ion, ankaý kiam tute nenecese.

En socio estas konataj tiuj homoj laboremaj, farante æiam pluson ol la necesa, - sciencon, filozofion, arton, teknikon, domon, urbon, sociajn bonfarojn.

Kiam kiam homoj estas antaý problemoj kaj ne havas motivon por elekti inter unu kaj alia, ili decidas absolute, anstataý resti simple sen elekto.

Estas diferenco en decido absoluta sen problemoj, kaj decido absoluta kun problemoj. En tiu lasta kazo la decido estas problema, kaj estas necese tamen decidi racie, per prudenteco kaj metodo.

6. Decidismo kiel metodo. Post kiam la esploroj elæerpis æiujn eblajn informojn por racie decidi, nur restas simple decidi, elektante absolute unu el la elekteblaj þancoj.

Post la unua problema decido povas okazi, pro la decido mem, iom da lumo, kaj tio helpas la duan, trian, kvaran kaj sekvantajn decidojn. Jen kion la doktrino pri decidismo jam multe diskutis.

Efektive okazas tio: post la absolutaj decidoj povas aperi novaj cirkonstancoj, kiuj ne estis konataj antaýe. Jen pro kio la absoluta decido, adekvate uzate, fariøas metodo de esploro, kun pozitivaj rezultoj.

Kiam la problema decido estas pri vivantaj estažoj, tiu decidisma metodo devas esti kompreneble tre prudenta, sed tamen tre utila. Ne tiel problemaj estas decidismo, ekzemple, en fiziko kaj en matematiko.

E. Pauli.

DECIDO EN MATEMATIKO. 1058.

1. Decido prezentas aspektojn pritrakteblajn matematike, inkluzive pere de la decidisma metodo.

2. La matematika teorio pri decido ricevis fakajn proponojn de gravaj matematikistoj. En tiu kampo aperis fundamenta publikigažo fare de von Neumannn kaj Morgenstern en 1944, kun aldonoj en 1954, fare de B. J. Savage.(vd Jacob, Décision, Représentation de la ...)

E. Pauli.

DECIDO. Rajto je la kolektiva... 1060.

1. Principe la kolektiva decido estas esenca al kolektivo, æar sen tiu kolektiva decido ne ekzistas efektive tiu kolektivo, pro tio ke la kolektivo naskiøas en io per kio la individuoj morale unuiøas.

Sekve, la rajto de kolektiva decido estas esenca.

Ekster tiu kampo de la kolektiva decido nenio estas jure perfekta. En politika kolektivo, æio ekster la kolektiva decido estas dirata nedemokratia, sed perforto.

Aliflanke, oni demandas, - kiaj estas la kondiæoj, por ke decido fariøu kolektiva? Jen malfacilažo, kiam la afero estas pri kelkaj detaloj de la kolektiva rajto de decido. Æu decido estas kolektiva, kiam øi estas absolute de æiuj, æu sufiæas esti de la plimulto?

2. Estas distingo inter objekto de kolektiva decido kaj la decido en si mem.

Koncerne al objekto de kolektiva decido denove distingeblas, inter fundamenta objekto kaj la aliaj objektoj.

La fundamenta objekto de la kolektiva decido estas la socia kontrakto (vd) mem. La aliaj estas nefundamentaj objektoj de kolektiva decido.

En socia kontrakto la kolektiva decido estas esence de æiuj; jen pro kio apartenas al kolektivo nur tiuj kiuj interkonsentis. La aliaj simple ne apartenas al kolektivo.

Ordinare la partopreno en la socia kontrakto fariøas per implica interkonsento.

Tiu implica interkonsento okazas pro tio ke la homoj loøas sur la sama landa patrimonio kaj kutime ili estas enkadritaj en la socio ekde la infaneco.

Same per implica interkonsento okazas la akcepto de registaro. antaýekzistanta, sendepende æu tiu registaro estis demokratie elektita, æu ne.

3. Post kiam la kolektivo jam ekzistas per la socia kontrakto, eblas okazi decidoj per la plimulto pri aliaj objektoj.

Implicas, ke la malplimulto akceptu la decidon per la plimulto.

Ankaý eblas decidi pri la formo kolekti tiun plimulton. Okaze de redivido de la kolektivo en plurajn grupojn ol du, la plimulto povas ne atingas la kvindek pro cent. Jen kiam la kolektivo denove devas decidi pri kiel fari en tiu kazo, precipe por ke la plimulto ne estu tro malalta.

La plej malalta plimulto ebla estas 2. Ekzemple, se el 100 balotantoj 99 voæonas sin mem, kaj la unu balotas alian, diu alia ricevis la plimulton, æar ricebis 2 voædonojn. Jen plimulto tre malalta.

Ordinare, relativa plimulto devas atingi almenaý 40 procent. Postuli pli ol tio en øeneralaj balotadoj povas fariøi tro multekosta.

4. Saøa leøaro organizas la plej bonan manieron kolekti la voædonon de la plimulto. Tiu institucia kolekto de la plimulto estas respektenda, kaj estas la konduto de demokratiaj civitanoj.

Kvankam la voædonado estas publika, tamen iom da sekreto rekomendindas, por ke la civitano ne sentu sin øenataj.

Æiuj civitanoj rajtas klopodi por averti pri siaj opinioj, sed enkadre de publika ordo, precipe de la institucia maniero kolekti la opinion de la kolektivo.

Por jure difini la respekton de la publika ordo en balotado rekomendindas la kreon de aparta tribunalo, kiu je la fino enpostenigas la elektitajn de la plimulto.

Kiu perdis rajtas iri al tribunalo, por pledi, se li havas kion akuzi, sed ne havas simple la rajton revolucie perforte konkeri la postenon. En socio nur la kolektivo rajtas decidi per la plimulto, kaj kiam okazas pledo, decidas la instituciita tribunalo.

E. Pauli.

DECO (*). 1061.

L: decentia, -ae.

A: fitting, properness, seenliness. F: décense. G: Sittsamkeit, Anstand. H: decencia. I: decenza. P: decência. R: (prilichnie).

1. Etimologie, deco devenas el la latina decentia, enkadre de la hindeýropa radiko dek- (= ricevi). Komparu kun la samdevena dekoracio (vd).

Verba radiko. Vortformoj: deci (ntr), deca, deco, dece, maldeca, nedeca.

2. Deco estas tio, kio juste pravas, æar komforma al valoroj estimataj esti devigaj.

Nuance, formalismo (vd) rilatas al ceremonioj pratikataj kun iom da øeno kaj per kio estas socie honorigataj la aliaj personoj, dum deco estas iom pli absoluta kaj ne tiel facile forigenda.

3. La postulo de deco okazas precipe en socio, kies valoroj kolektive akceptataj devigas la individuojn kune vivantajn al apartaj kondutoj. Fariøas deco precipe per vestoj kaj apartaj manieroj de konduto.

Deco facile rilatas al lokoj, precipe al tiuj de la publiko øenerale. Kun elstaro, lokoj destinataj al religiaj agoj estas pli postulemaj rilate al deco. Ankaý estas postulemaj de deco agoj kutime realigataj per celebro (vd).

4. Cinikismo (vd 0957), de la greka skolo de cinikuloj, pledis, precipe kontraý socia formalismo, la indiferentan praktikadon de æiuj homaj agoj, ankaý de tiuj konsiderataj aparte nedecaj kaj malnoblaj. Kiel hundoj vivantaj senøene surstrate, tiel ili elpensis la homojn.

Modernaj ekologiaj tendencoj, kun elstaro de hipioj (vd) kaj naturistoj (vd), ankaý reagas kontraý kelkj formoj de konduto nomataj decaj.

E. Pauli.

DEDIÆI, -O (*). 1062.

L: dedicatio, - onis.

A: dedicate, devote; dedication. F: vouer, dédier; dédicace, consécration. G: widmen; Einweihung. H: dedicar; dedicación, consagración. I: dedicare; dedicazione. P: dedicar; dedicação, consagração. R: (posvjatchát): (posvjatchénie).

1. Etimologie, dediæo devenas, tra la latinidaj, el la latina dedicatio, siavice el la verbo (= dediæi, konsekri), enkadre de la hindeýropa radiko deik- (= montri). Komparu kun la samdevenaj dicere (= diri), benedicere (= beni).

Verba radiko. Vortformoj: dediæi (tr), dediæo.

2. Dediæo estas unuflanka fordono, fare de iu aý de io al alia. Ekzemple, dediæo de templo al Dio; dediæi al iu kaýzo sian laboron; dediæi sian vivon al patrujo; doni ekzempleron de propra verko kun dediæo al amiko.

Nuance, voto (vd) estas persona sindiæo al plenumo de merita ago, aý de pastro kaj monako al diservo, dum dediæo signifas pli øeneral, ekzemple, ankaý de kontruažo fariøinta templo.

Beno (vd) enhavas la ideon de bondeziro.

Ordinare, dediæo, voto, beno estas celeberataj per rito de konsekro.

4. Pri plenumo kaj stabileco de dediæo. Pro la unuflanka fordono de la dediæata afero, fareblas la demando pri la repreno de la fordonitažo fare per dediæo.

5. Ekleziaj instancoj, kiuj anoncas sin kiel reprezentantojn de Dio, ke la individuo mem ne povas rompi faritajn dediæon, kaj tamen, ke la reprezentantoj de Dio povas malligi lin. Jen teologia aserto strikte pruvenda!

Þajnas ke kelkaj dediæoj ne povas esti absolutaj pro la objekto mem de la dediæata afero. Se individuoj anoncas absolutan sindediæon, tio principe ne signifas ne povi reveni al halto de tio, kion ili sin proponis. Cetere, se la dediæo estas pri fundamentaj rajtoj kaj devoj, tiu dediæo povas eæ esti ne valida.

DEDUKTI, -O (+) (laý formalisma logika vidpunkto). 1063

Gr: F L 8 8 @ ( 4 F : ` H , -@ Ø . L: deduco, - ctum, -ere; deductio, -onis.

A: deduce; deduction. F: déduire; déduction. G: deduzieren, folgern; Deduction. H: deducir; dedución. I: dedurre;deduzione. P: deduzir; dedução. R: (dedutsija).

1. Etimologie, dedukti devenas el la latina deducti (= akompani, derivi, deducti), kunmeto el de (= el) kaj duco (= gvidi), kun la fina signifo gvidi eksteren, elgvidi, kaj per kio estis latinigita la greka F 4 8 8 @ ( 4 F : ` H .

Verba radiko. Vorformoj: dedukti (tr), dedukto, dedukta, deduktiva, deduktebla, deduktebleco.

2. Dedukto estas logika rezona sinteza operacio, per kio oni konkludas el du aý el diversaj propozicioj, - nomataj pro tio premisoj (vd), - novan propozicion, - kio restas do kiel konkludo. Ekzemple,

• se A estas B (unua premiso),
• kaj se B estas C (dua premiso),
• deduktiøas ke A estas C (konkludo).

Nuance, pruvo signifas pli vastasence, kaj inkluzivas simplan rektan konstaton, dum dedukto estas nur unu el la specoj de pruvo.

Koncerne al silogismo, kvankam latinigita per traductio, øi restis pli faka. Pro tio, en logiko dedukto estas ordinare esplorata prefere sub la termino silogismo (vd). Sed, æar deductio (= dedukto) estas verba radiko, oni samtempe uzas tiun alian rimedon por priparoli la saman temon.

Semantike, dedukto estas trevastasence uzebla, kaj povas eæ miksiøi kun la senso de la analizaj metodoj de indukto (en rezono) kaj inferenco (vd) (en juøo). Tiam dedukto signifas nur operacian progreson,kiu ankaý okazas en indukto kaj inferenco. Kiom eble oni evitu tiajn uzojn, por ke la lingvažo fariøu pli strikta kaj efika.

3. Kiel logika operacio, dedukto estas rigardata kiel io mensa, ne kiel ago, laý la psikologia rigardo. Efektive, kono estas samtempe io mensa, en senco de logikaj, kaj io psika, en senco de io entenca.

Koncerne al mensaj operacioj, - kiuj estas tri fundamentaj, koncepto, juøo, rezono, - situas dedukto enkadre de la tria, do kiel rezona operacio.

Oni avertu, ke koncepto nur bildigas, - ekzemple arbo, floro, fenestro; ke juøo asertas unu de alia, - ekzemple, arbo estas verda; ke rezono estas kombino de juøoj tiamaniere ke iri al virtualaj enhavoj atingataj per kalkulo, - ezemple, se du estas egalaj al io tria, ili estas egalaj inter si, kiel okazas kiam mi komparar, se A egalas al B, kaj B al C, rezulte mi scias ke A egalas al C.

4. Laýmetode, dedukto estas sinteza operacio, kaj estas en la inversa formo de la analiza indukto (vd).

Metodo diriøas ja pri la maniero laý kiuj la eroj fluas, kaj kiuj en mensaj operacioj estas foje analizaj, foje sintezaj tiamaniere ke estas analizaj konceptoj kaj sintezaj konceptoj, analizaj juøoj kaj sintezaj judøoj, analizaj derezonoj (induktoj), sintezaj rezonoj (deduktoj).

Dedukto estas sinteza, pro tio ke, sub pli øenerala aserto inkluivas ion malpli øenerala. Pro tio, estas necese ke unu el la premisoj asertu ion øeneralan, por ke la konkludo metiøu logike sub øi.

Por ke dedukto estu korekta, logikistoj metis sisteme la regulojn, kutime en nombro de ok (vd).

5. Specoj de dedukto. Laýforme, dedukto divideblas en simplan kaj kunmetitan.

Simpla dedukto konsistas el propozicioj, ambaý simplaj, tio estas kategorikaj. Sekve, kaj alidire, tia estas la kategorika silogismo.

Kunmetita dedukto konsistas el unu aý pluraj kunmetitaj propozicioj. Tiuj de nove pluras laýspecoj, kaj estas æefe konataj kondiæitaj silogismoj (vd), disjuntivaj silogismoj (vd), dilemoj (vd).

Cetere, okazas æensilogismoj, la plej diversaj. Sorito (vd) estas silogismo en kio la predikato de la antaýa premiso pasas al funkcio de subjekto en la sekvanta premiso. Ekzemple, - A estas B, B estas C, C estas D, sekve A estas

D. Kompreneble, en tiaj æensilogismoj facilas la sofismoj.

6. Varias dedukto, aý silogismo, per la figuro (vd 5106) kaj per la modo (vd).

En la kompleksa strukturo de silogismo, la situo de la terminoj (meza, granda, mezgranda)determinas la figuron, en –an, 2-an, 3-an, 4-an (aý 1-an malrektan).

Per la kvalito de la propozicioj (asertiva, neiva, universala, partikulara) dformiøas la modoj. Tre varie, laý la eblaj aranøoj de la terminoj kaj; kvalitoj, okazas entute 64 modoj en æiu aparta figuro, 256 en la kvar figuroj. Sed nur 19 modoj konkludas logik, akorde kun la reguloj de la perfekta silogismo.

Per mnemonikaj terminoj la validaj modoj estas nomataj, en 4 ;sinsekvoj, akorde por la 4 figuroj:

Barbara(vd), Celarent (vd), Darii (vd), Ferio (vd);

Cesare (vd), Camestres (vd), Festino (vd), Baroco (vd);

Darapti (vd), Felapton (vd), Disamis (vd), Datisi (vd), Bocardo (vd);

Bamalip (vd), Calemes (vd), Dimatis (vd), Fesapo (vd), Fresison (vd).

E. Pauli.

DEDUKTO. Natura... 1064.

Natura dedukto, aý natura inferenco, estas esprimo per kio mencieblas la sekvencia kalkulo de proponita Gerhard Genzen, en 1934, enkadre de la sentenca logiko kaj de la kvanta logiko. Pri la sama temo okupiøis ankaý fake , Stanislav Jaskowski, J. Lukasiewicz.

E. Pauli.

DEDUKTO. Transcenda... 1065.

A: transcendental deduction. F: déduction transcendental. G: Transzendentale Deduction. H: deducción transcendental. I: deduzione transzendentale. P: dedução transcendental. R:

1. Esprimo kreita de Kant, per jura influo, kaj kiu elstarigas gnoziologian pravigon en propozicioj kaj rezonoj. En juro oni distingis inter quid juris (= kion jure) kaj quid facit (= kion fakte).

2. Mensaj operacioj estas ekzemendaj ne nur kiel logikaj operacioj, -per tio kion ili fakte asertas, - sed ankaý laý la gnozeologia vidpukto, - per tio, kion ili legitime asertas kiel enhavon.

Cetere, en tiu gnozeologia vidpunkto, oni ne nur restu en la plano de la sensažoj kaj konceptoj, sed demandu ankaý pri la validecon de la juøoj kaj rezonaj deduktoj.

Variaj estis la rezultoj de tiu gnozeologia esploro. Jen kiam oni atentas la apriorisman doktrinon de Kant.

3. La simple empiria demonstro, laý Kant, montras "kiamaniere koncepto estas akirata pere de la empiria sperto kaj estas en rilato al øi".

Malsame al tiu fakteca posedo de koncepto, la transcenda demonstro avertas, ke la objektoj de la empiria sperto estas tiaj nur æar ili estas elpensataj laý la katergorioj. Æar tiuj kategorioj estas en nivelo de puraj konceptoj, tiu demonstro estis nomata transcenda (Kritiko de la p. r. ' 13).

E. Pauli.