ASISTI, -O (+). 0563.

A: assist; assistance. F: assister; assistence. G: assistieren; Assistierung. H:assistir; asistencia. I: assistere; assistenza. P: assistir; assistência. R: (sodéistvie).

1. Etimologie, asisto devenas el la latina verbo assistere (=asisti), siavice kunmetaëo de tri elementoj ad (= al), si- (= ...), stare. La du lastaj elementoj (sistere) aparte signifas stari. Do assistere signifas stare îe alia.

Verba radiko. Vortformoj: asisti (ntr), asisto, asistado, asistant(in)o.

2..Asisto estas servo, per kio homo helpas homojn en mankoj. Esence îiu asisto estas socia, îu per privata iniciato, îu per ïtata organizaëo, îar tiu servo estas de homo al alia homo. Pro tio, asisto kutime estas nomata socia asisto.

Iamaniere, asisto estas rekte parto de la celo de îiu socio, sed rilata al la mankoj, ne aldone kun la helpo por la plej alta tavolo de la disvolgiûo. Oni konsideru, ke la socio estas por defendo kaj aldona disvolviûo. Unue, en la bazo mem de komuna celo estas la defendo, kiu ampleksas îiujn mankojn. En tiu plano situas la socia asisto, kiu do estas tre signifa iniciato.

Kelkaj homoj estas pli atingataj de la bazaj mankoj, ekzemple la plej simplaj laboristoj kaj kelkaj ne evoluemaj homoj. Pro tio la moderna socia asisto preparas la asistant(in)ojn speciale por ofici en tiuj sociaj rondoj.

La iniciato de faka socia asisto komenciûis en anglo-saksonaj landoj, sed tuj disvastiûis en la tutan mondon. Ekde îiam okazis la privatan asocioj de bonfaro. Sed la profesia asisto okazis nur per la formado de profesiaj asistant(in)oj en la universitato.

Estas diferenco inter sociologio kaj socia servo.

Sociologio estas nur teorio pri la interagoj de homoj en socia procezo.

Socia asisto, aö socia servo, estas la aplikado de sociaj sciencoj por ïanûi la realon, specife per solvo de mankoj, kaj îio per adekvataj metodoj.

3. Socia asisto atingas ankaö krimulojn, por reeduki ilin rilate moralajn mankojn. Punitaj homoj ne nur povas esti asistataj. Ili socie rajtas tion, laö la vidpunkto, ke socia servo estas baza celo de la socio mem.

Cetere, oni konsideru ke, - kiam ekster la arestejo jam estas sufiîe bona teknika asistado, - kelkaj krimoj povas esti evitataj.

E. Pauli.

ASKETISMO (Z). 0565.

Gr: – F 6 0 F 4 H , -, T H ; L: ascesis, -is.

1. Etimologie, askezo devenas rekte el la greka – F 6 0 F 4 H (= praktika ekzerco, spirita askezo), siavice el la verbo • F 6 X T (= ellabori kun arto, ekzerci sin).

Substantiva radiko. Vortformoj: asketo, asketismo, asketejo.

2. Asketismo estas sistemo de konstantaj ekzercoj, per kiuj piulo celas animan perfektecon, îefe de religiaj virtoj.

Nuance, sobreco (vd) kaj modereco (vd) konsistas en simpla sindeteno, dum asketismo celas spiritan progreson kaj virton.

3. Historie. En praa greka tempo, asketismo signifis pli amplekse la homan ekzercadon por atingi îiun specan disvolviûon, kun elstaro de la fizika.

Por la atletoj, askezo estis ekzercado kun reguloj de vivo kapablaj influi la fizikan kapablon. Hodiaö oni revenas al tia imago de la askezo, - sed per la vortoj sporto, gimnastiko, - fare de homoj celantaj fizike sane vivi kaj de atletoj postulataj esti viglaj.

La morala akcento de askezo disvolviûis kun la pitagoranoj, certe influataj de la orfeismaj praktikoj de purigo, venintaj el Oriento.

Poste, la cinikuloj kaj stoikistoj disvolvis pli absolutajn doktrinojn pri la avantaûo de la sobreco kaj modereco sur la ûenerala animstato kaj morala forto. Estas elstaraj la askezaj rekomendoj de la stoikisto Epikteto (Diskursoj, III,12).

Por tiuj filozofoj la virto implicis limigon de deziroj kaj forlaso de avantaûoj.

La kristana askezo naskiûis kun eklektikaj influoj, precie el la orientaj religiaj fontoj kaj rekte el la stoikisma filozofio.

Tre asketismaj estis la esenoj (vd); simila estas la askezo praktikita de Johano la Baptisto kaj de Jesuo. Sed apostolo Paölo ricevis ankaö rekte la stoikisman influon, kaj pro lia influo la kristana moralo fariûis rigida.

Sed aparte rigida kristana askezo estis enkondukata en monakejoj influe de homoj tre severaj: Bazilio la Granda, Aögusteno, Benedikto, Anselmo, Bernardo, Francisko el Asizo (fondinto de la franciskana ordeno), Ignaco el Loyola (fondinto de la Jezuitoj), Alfonso Liguori (fondindo de la redemptoristoj).

Hinduismaj, budhismaj kaj aliaj orientaj religioj kaj filozofioj praktikas, jam ekde la antikveco, la askezon, kun la sama celo plibonigi la spiritan vivon.

Askezo okazas ankaö en islama religio.

4. Ekde de la Renesanco kreskeme disvolviûas humaneca direktivo en la homa edukado, tamen kun granda rezisto de la tradiciaj fortoj.

Kant defendis novan moralan asketismon, "firman, kuraûan kaj sentiman de la virto", kontraste al la monaka asketismo, kiu "pro superstiîa timo aö pro hipokrita hororo pri si mem, kutimas mortifiki kaj malestimi sian propran korpon" kaj pro tio punas sin mem, anstataö korekti sin morale (Metaph. der Sitten, II, § 53).

Schopenhauer, surbaze de pessimisma koncepto pri la homo, plena el doloro, rigardis en la askezo, de malestimo pri tiu homo, la ununuran rimedon de liberigo (Die Welt, I, par. 68).

Nietzsche kritikis la idealojn mem de la kristana askezo, - malriîeco, humileco, îasteco, - kaj asertis, ke ili ne havas signifon por artisto.

Tiuj idealoj, anstataö esti de abundeco de vivo, estas nur de memkonserva instinkto kaj de profilaksio en la "dekadenca vivo" de la socio en kiu ili aperas.

Per la reduktado de la aliaj idealoj al tiuj, fakte okazas la kastrado kaj malfortigo de la homa volo (Genealogio de la moralo, III, sub la demando Kion signifas la askezaj idealoj ?).

Max Scheler, - post averti ke la askezo pri kio parolas Nietzsche, ne estas la tuta moralo, - distingis inter la greka kaj la kristana askezo.

La unua kreskigas la kapablon de plaîo, pere de malpli da agrablaj plaîoj kaj precipe de utilaj aferoj.

La dua askezo, la kristana, reduktas la menciiitan kapablon, pro la efektivigo en inversan procezon. Sed, kontraste kun la moderna asketismo, kiu subordigas îion al la utileco, ambaö, la greka kaj kristana askezoj, elstarigis la spiriton.

Interne de la kristanismo mem eblas distingui plurajn formojn de asketismo, kelkajn jam en la antikveco, aliajn modernepoke, kiam okazas kontrastoj inter la katolikaj formoj kaj la protestantaj, denove interne de la protestantismo, inter la luteranaj, kalvinismaj, puritanaj, kaj aliaj.

Kelkaj estas severaj, sed tamen elstarigas la mondajn valorojn; aliaj forgesas la mondajn valorojn.

4. Doktrino. Malgraö la oftaj eraraj sindetenaj procedoj kaj miskomprenitaj celoj de la tradicia askezaj praktikoj, la askezo en si mem,- kiel ekzerco por atingi plibonigojn, - estas principe bona iniciato.

La askezo enhavas rekte pozitivan celon, dum la sobreco kaj modereco celas nur negative eviti danûeron.

La kritiko al la pasintaj formoj de askezo ne estu farata tamen pere de supraëa ûeneraligo. Îiutempe ekzistis tiuj, kiuj bone teoriis pri la afero.

Sed dum unuj bone teoriis, aliaj praktikadis la askezon laö la kapo de la malpli saûaj.

La moderna filozofio kaj scienco pri edukado, pri psikaj fenomenoj ûenerale kaj îefe pri la seksa vivo, ktp., korektis plurajn askezajn praktikojn.

Nur filozofio kaj scienco sisteme kaj kritike esplorataj pri la homaj ûeneralaj kaj specialaj celoj, kun la koncernaj rimedoj de eduko (vd), kapablas determini klaran orientiûon por iu ajn askezo, kun mistikismo kaj sen mistikismo.

La universitataj programoj eltarigu la fizikan homan disvolviûon kaj orientu la nutradon, por ke la homoj sciu tion, kion asketisme fari, por vivi sane korpe kaj spirite.

E. Pauli..

ASL. (Ar: 0566).

1. Araba (mezepoka) esprimo, ekvivalenta al principo, fundamento, referenco, kies origina senco estas trunko (el kiu eliras la branîoj de la tuta arbo). Kun tre diversaj uzoj.

2. En aparta uzo, asl rolas kiel epistemologiaj fundamentoj en la organizado de la sciencoj. Enkdadre de la araba mondo, kelkaj normoj de la Korano orientas, ekzemple, la jursciencon, la teologion, la filozofion. Same okazis en la kristana mondo rilate la skolastikan filozofion; en malproksima Oriento kun la filozofio tie disvolviûinta.

E. Pauli.

ASOCIIÛO DE IMAGOJ. 0567

A: association of ideas. F: associations des idées. G: Ideenassoziation. H: asociación de ideas. I: associazioni di immàgini. P: associação de imagens. R:

1. Asociiûo de imagoj estas la fenomeno, per kio la sensaj imagoj kutime ne prezentas sin izole, sed ligitaj unuj al aliaj.

Ekzemple, la imago de floro ligiûas al tiu de la medio, en kio ûi kreskas. Se hieraö mi vidis Petron kun Johano, kaj se hodiaö mi revidas nur Petron, sufiîas, por ke mi rememoru ankaö Johanon. Jen rimedo uzata precipe de la poezio.

La fenomeno de asociiûo de imagoj okazas en la memoro (aö subkonscio) tiamaniere, ke, se oni rememoras (aö rekonscias) unu, tiu îi tuj rekonscias aliajn ligitajn kun ûi.

Nuance, asociiûo de ideoj diriûas pri la logika interkonekto de intelektaj nocioj per la formo de subjekto kaj predikato, îar kiam ili rilatas inter si, tuj fariûas la aserto de unu pri la alia, dum la asociiûo de imagoj fariûas nur kiel kombino de pluraj imagoj en unu pli granda bildo.

Do, en la praktiko asociiûo de ideoj estas la sama kiel sinsekvo de mensaj operacioj - koncepto, juûo, rezonoj, procezo ne okazinta en la asociiûintaj imagoj.

Principe, la intelekta operaciado fariûas per analizo kaj sintezo, laö la du fundamentaj specoj de metodo (vd). Kompreneble, la asociiûo de ideoj okazas en la kampo de la sintezo, do de la logika aserto per almeto de predikato al subjekto.

Tiu sinteza procezo de la ideoj analogas al la asociiûo de la imagoj; sed la sintezo de ideoj fariûas per logika aserto, dum la sintezo de imagoj fariûas per simpla almeto.

Tamen, vastasence, aö figure, eblas uzi indiferente la du esprimojn asociiûo de imagoj kaj asociiûo de ideoj.

2. Doktrino. Oni avertu, ke kelkaj doktrinoj proponas ankaö la asociiûon por la specifaj intelektaj ideoj; jen la kazo de la kartezia rigardo.

Tion elpensis precipe kelkaj empiriistoj, por kiuj juûo, anstataö esti efektiva aserto, estas nur sumo de predikato kaj subjekto.

Cetere, intermiksiûas la gnozeologia demando, îu estas efektiva la esenca distingo inter senso kaj intelekto, neata de sensismo (vd) kaj asertata de intelektistoj (vd).

En sensismo ne okazas specifa diferenco inter senso kaj intelekto, îar la diferenco estas nur de grada precizeco, kaj rezulte îiuj mensaj operacioj estas reduktataj al la asociiûo de imagoj.

Por klarigi la nekontesteblan fenomenon de la asociiûo de imagoj, aperis diversaj teorioj, kaj ankaö diversaj klasifikoj de asociiûo. La teorioj povas dependi de tiu distingo en specojn.

La asociiûo montriûas unue kiel fenomeno karakteriza de la sensaj imagoj, tio estas de la fakulto de imagado kaj fantazio (krea imagpovo), kontraste kun la intelekta logika konektado de la pensoj. Pro tio, ne estas la samo paroli pri asociiûo de imagoj kaj asociiûo de ideoj.

3. La fenomeno de asociiûo de imagoj klarigeblas per la simpla hipotezo, ke, kiam la sensoj konas ion, la imago fariûas kun îiuj cirkaöaëoj, kiel en foto de kompleta panoramo. Îiuj elementoj de tiu konkreta imago interligiûas tiamaniere, ke unu povas rememorigi la aliajn.

La asociiûo de imagoj ne okazas same por îiuj homoj, îar îiu vivas siajn cirkonstancojn. Ankaö la sama homo vidas îiujn tagojn la aferojn ene de novaj cirkonstancoj tiamaniere, ke kelkaj elementoj aperas pli ofte en la fotita panoramo, kaj pro tio fariûas pli asociiûemaj, dum aliaj iom post iom malaperas.

Okazas ankaö ligo inter la ideoj, sed tiuj ligoj estas logikaj konektoj, diferencaj de la fenomeno de asociiûintaj imagoj. Do asociiûo de ideoj ne signifas same tion, kio estas asociiûo de imagoj.

Prefere oni eî ne uzu la esprimon asociiûo de ideoj.

Oni atentu pri la simultaneeco de la psikaj operacioj. Samtempe ke mi vidas la floron (per la la okuloj), mi imagas la floron (per la imagpovo), mi memoras pri floro (per la memoro), mi ideas aö konceptas la floron (per la inteligenteco), mi deziras la floron (per la volo).

Do, kiam okazas imago, subite aperas la koncerna ideo. Tiel same, kiam okazas asociiûinta imago (interligitaj imagoj), ankaö povas aperi asociiûinta ideo (interkonekto de ideoj). Nur ïajne, do, asociiûo de imagoj estas la sama kiel asociiûo de ideoj.

4. Specoj de asociiûo de imagoj. Laöforme, la asociiûo de imagoj diferenciûas en rilato al la adoptitaj operacioj de asociado: per prividado, per simileco, per kontrasto.

Tre gravas la asociiûo per privivado, îar ûi ïajnas fundamenta, dum la aliaj estas nur varioj de ûi. Se la imagoj ligiûas inter si, îar la objektoj estis kaptitaj kune, la privivado povas distingi ilin inter si laö la maniero, per kiu okazis la privivado. Anstataö privivado de la imagoj, diriûas ankaö apudestantaj imagoj (latine contigua imago).

Ne îiu ïancas havi la samajn kombinojn de vidataj objektoj, nek la samajn perceptitaj aöde, flare, guste kaj tuïe.

Tamen, kelkaj kombinoj de imagoj estas preskaö samaj por îiuj homoj.

Per kutima parolmaniero, oni nomas privivaëojn nur tiujn asociiûojn aparte vivitajn. La aliaj estas distingitaj pere de la objektoj, ekzemple, per simileco, per kontrasto.

Tamen, ankaö tiuj aliaj asociiûoj fariûas unue pere de la privivado, kiam la imagoj de apudestantaj objektoj, estis bildigitaj kune. La simileco aö la kontrasto faras ke tiuj imagoj privivitaj distingiûu en novajn klasojn. Cetere, la simileco aö kontrasto estas karakterize percepteblaj pli facile de la intelekto. Pro tio, la asociiûo de imagoj facile intermiksiûas kun la intelekta agado.

5. Historie fenomeno jam konata de la antikvuloj, Aristotelo avertis pri du formoj de asociado de imagoj: simileco kaj apudestado (Pri memoro kaj rememorado, II. 451b10ks).

La afero disvolviûis kun la antikvaj kaj mezepokaj aristotelaj komentariistoj. Ankaö de la humanisto Luis Vives (1492-1540), en De anima et vita, 1538.

La asociiûo de imagoj akiris apartan intereson de la modernuloj, pro la tendenco de pluraj komprenigi la mensajn operaciojn pere de la atomisma sumo de eroj de pensoj, tiel kiel la sensacoj sumiûas inter si.

Por Kartezio, kiu reduktis la sensojn al konfuzajn pensojn, okazas la asociado de ideoj.

La afero pri asociiûo de imagoj kaj ideoj progresis en empiiriismaj rondoj, per proponoj de Thomas Hobbes kaj precipe de John Locke.

Hume, ankoraö pli vaste kaj kun intereso en la sensisma gnozeologio, pritraktis kun apartaj detaloj la fenomenon de la asociiûo de la imagoj.

"Estas evidenta, ke ekzistas principo de konekto inter la diversaj pensoj aö ideoj de la menso, kaj ke en ûia apero en la memoro aö imagpovo enkondukas unuj la aliajn kun certa metodo kaj reguleco" (Inquiry, III).

Kaj Hume prezentis diversajn tipojn de konektado, kun elstaro de tri:

- simileco,

- apudeco (en la tempo kaj en la spaco),

- kaözo kaj efiko.

Aparte klarigas Hume, ke la principo de kontrasto estas miksaëo de la principoj de kaözo kaj simileco (L. I, sekcio IV).

Koncerne al simileco kaj apudestado, ili jam aperas en Aristotelo.

La empiriisma kaj asociisma psiklogio daöris la esploron: Hartley (Observations on man, 1749, P. I); James Mill (Analysis of the phenomena of the human Mind, 1829); John Stuart Mill; A. Bain.

Oni elstarigis, îe la simileco kaj apudeco, la principon de kontrasto, kaj avertis ankaö pri sekundaraj principoj: ofteco, simultaneco, intenseco, k. a. Tiu atomisma psikologio ricevis akcepton en behaviorismaj rondoj.

Kompreneble, aliaj psikologiaj kaj gnozeologiaj sistemoj faris kontraöajn avertojn al la strikte asociismaj sensismaj doktrinoj.

Strukturistoj (Koehler, Lewin, k. a.) avertis, ke kelkaj reagoj al rilatoj, celoj kaj kutimoj ne estas klarigeblaj per la asociisma sistemo. Malgraö tio, la strukturalistoj ne simple neas la asociiûon de la imagoj.

Same aliaj neniam neis la asociiûon de imagoj, sed ili ne faris el tiu fenomeno la ûeneralan klarigon de la konprocezo.

5. Asociiûo de imagoj en artoesprimo. En literaturaj formoj de esprimo la asociiûo de imagoj estas efika rimedo de esprimo.

En prozo (vd), kiu unuarange esprimas nur la objektojn laö la logikaj konektoj, la aldono de asociiûintaj imagoj riîigas la kapablon de esprimo.

  En poezio (vd), kiu esprimas la temojn specife pere de la asociiûo de imagoj (tio estas, per la evokiveco), la forto kaj beleco situas en tiuj asociiûintaj imagoj mem.

Do, en prozo la sekundara estas la asociiûintaj imagoj, pro la primareco de la logikeco; en la poezio la sekundara estas la logikeco, la primara la brilaj asociiûintaj imagoj.

  Per inteligenta aranûo, prozo fariûas poezia prozo, kiam ûi aldone esploras la asociiûon de la imagoj. Jen la tiel nomata literatura stilo.

Inverse, poezio ordinare fariûas proza poezio, kiam ûi aldone enmetas logikajn elementojn, per kiuj organiziûas la asociiûintaj imagoj kaj samtempe parolas per la rimedoj de la prozo mem.

Îiu asociiûinta imago estas samtempe rigardata kiel sensa imago kaj paralele komprenata de la menso. Bbestoj nur havas la asociiûon, ne la komprenon de la imagoj. Kvankam ili kapablas je la asociiûo de imagoj, ili ne sentas poezie. En poezio la homa poeto operacias kun asociiûoj kaj samtempa kompreno de tio, kion li asociigas.

6. Cetere, asociigo de imagoj funkcias ankaý kiel anticipo de kono (vd 0345) kaj anticipoj de percepto (vd 0346). Kiam unuj imagoj ekscitas la aliajn, la tuta sistemo de kono fluas pli spontanee.

E. Pauli.

ASOCIISMO (en kono). 0570.

A: associationism. F: Associationnisme. G: Associationspsychologie. H: asociacionismo. I: dotrina dell'associazione. P: associacionismo. R:

1. Asociismo estas doktrino pri la asocia maniero, laö kio okazas la asocioj de psikaj elementoj.

2. Estas asociismo dependa de pli fundamentaj vidpunktoj pri la kono, precipe pri la vero aö ne vero de sensismo (vd) kaj de empiriismo (vd).

Estas asociismo praktikata kiel propra kunteksto de la pli radikalaj empiriismaj filozofioj, kun elstaro de David Hume.

E. Pauli.

ASOCIO (+). 0571.

A: association. F: association. G: Association. H: asociación. I: associazione. P: associação. R: (assotsiátsija).

1. Etimologie, asocio devenas el la latina verbo assotio, -atum, -are (= aniûi, akompani), kunmeto el al (= al) kaj sequi (= sekvi, akompani).

Substantiva radiko. Vortormoj: asocio, asocia, asocii (tr), asociado, asocii i, asociismo (vd), asociito.

2. Asocio estas kolektivo organizata kun difinita celo. Ekzemple, internacia asocio de filozofio, universala esperanto asocio.

Nuance, societo estas malpli grava kaj malpli stabila (ekzemple, societo de futbalo) ol asocio.

Scio (vd) signifas tutaëon de iu speco, ekzemple, homa socio, dum asocio konsideras la kuniûintajn individuojn.

Sed ambaö konceptoj (asocio kaj socio) kontrastas kun agrego (vd), kiu estas malpli strikta kunigo de elementoj, nur eventuale kaj foje nur perforte kunligitaj.

3. Specoj de asocioj. Laö la materia vidpunkto de dividado: asocio de homoj, asocio de imagoj, asocio de ideoj, sistema psika asocio.

Îiu el tiuj asocioj denove varias laöforme.

4. Homa asocio estas tiu organizaëo, en kio la asociiûintoj estas homoj, kuniûinta specife kiel homoj, libere kaj spontanee. Avertis J. -J. Rousseau, "ke dispersaj homoj sklavigitaj al unu sola... estas, se oni volas, agrego, sed ne asocio" (Socia kuntrakto, I, 5).

Sed laöforme, la homaj asocioj varias ideologie, îar unuj proponas ûin kiel natura, aliaj kiel kontrakto, fine aliaj nur kiel kuniûo sen la formo de Ïtato.

Asociiûi estas homa fundamenta rajto.

5. Psikaj asociiûoj. La tuta psika vivo okazas kiel granda asocio de elementoj, kiuj ne funkcias izole.

Tiu sistema asociiûo konsistas en la tendenco de la psikaj eroj grupiûi spontanee, ne nur per la asociiûo de imagoj, sed ankaö laö internaj celoj. Pri tiuj fundamentaj leûoj de la intelekta vivo esploris speciale F. Paulhan (L' Activité mentale et les éleménts de l'esprit, 18).

Asocio aö asociiûo de imagoj (vd 0567), asocio aö asociiûo de ideoj, sistema psika asocio okazas ene de la konkapabloj.

Laöforme la psika asociiûo okazas plurmaniere, pri kiuj okazas diversaj opinioj. Rilate al la logika sistemo de la ideoj, kelkaj defendas por ili la rekte la logikan sistemon. Aliaj, defendas la asociismon, laö kio la sensaj imagoj estas komprenataj kiel atomaj elementoj, kaj kiuj kombiniûas per sistemo simila al tiu de la kemio.

E. Pauli.

ASOMATA. (Gr: 0572).

1. Greka esprimo, en la pluralo, signifanta laölitere nekorpaj. Kunmeto el la seniga • (= sen) kaj F ä : " - " J @ H (= korpo).

2. Grekaj filozofoj nomis per la pluralo • F ä : " J " aferojn kiuj estis pli ol la nenio, kvankam ne tiel evidentaj estaëoj kiel la korpoj. En latina lingvaëo tio estis kutime tradukata per spirita.

Jam Platono tiel nomis, - per • F ä : " J " , - la intelekteblaëojn (Sof., 246b), la plej belajn kaj pli grandajn realaëojn (Pol., 286a), la ordon kaj harmonion de la eroj en la korpo (Fil., 64b; Fed., 85e).

Same Aristotelo uzas la esprimon, okaze de la diskutado pri la naturo de la loko Fiziko, IV,1. 209a16; IV,5. 212a12 ks).

Precipe la stoikistoj teoriumis pri la • F ä : " J " . En stoikisma kunteksto la µ ricevis apartan signifon, îar laö tiu monisma sistemo, îiu ento identiûas kun la korpo; la realo estas kunmeto el du principoj, materio kaj formo; korpo estas tio, kio aktivas kaj pasivas.

La aliaj aferoj, kvankam ne estas korpaj, estas tamen ne la nenio, sed atributoj (6 " J 0 ( @ D 0 : " J " ) de la korpoj.

Stoikistoj distingis kvar specojn de • F ä : " J " , laö informo de Seksto la Empiria: la esprimebla (8 X 6 J ` < ), vakuo (6 , < ` < ), loko (J ` B @ H ), tempo (P D ` < @ H ).

E. Pauli.

ASPEKTO (+). 0571

L: aspectus, -us.

A: aspecto, look, appearence. F: aspect. G: Ansicht. H: aspecto. I: aspetto. P: aspecto. R: (aspékt); (vid).

1. Etimologie, aspekto devenas el la latina siavice el as... (= ...) kaj specto, -are (= vidi, rigardi).

Substantiva radiko. Vortformoj: aspekto, aspekti (ntr), aspekte, alaspekta, belaspekta, bonaspekta, veaspekta.

2. Aspekto estas la maniero, per kio prezentas sin persono kaj iu ajn alia afero. Al aspekto rilatas eksteraëo, mieno, esprimo, ïajno, kiuj ankaö estas manieroj de prezentado.

E. Pauli.

ASPIRI, -O (+). 0573.

L: aspiro, -are; aspiratio, -onis.

1. Etimologie, aspiri devenas el la latina aspirare (= enspiri), siavice kunmeto el ad (= kontraö) kaj spirare (= spiri, blovi). En latinidaj lingvo, per semantika evoluo, tra la figura signifo, la latina aspiro pasis al signifo de aspiro en senco de deziro.

Verba radiko. Vortformoj: aspiri, aspiro, aspirado, aspiranto.

2. Aspiro estas fervora deziro de altvalora celo, ofte altiga kaj gloriga. Ekzemple, aspiro pri feliîo; aspiri honorojn; varmega aspirado de la spirito.

Nuance, ambicio (vd) elstarigas la malfacilecon atingi alvalorajn celojn, dum aspiro nur la bonecon de la celoj. Tiusence, eksterordinara animo aspiras Dion, kaj esti Dio.

Ordinare, tamen, en îiutaga vivo, homoj aspiras esti sanaj, geedziûi trafe, trovi amikojn, esti aprobitaj de la grupo al kiu ili apartenas, havi domon kaj sufiîan monon por tiuj menciitaj aspiroj.

3. Doktrino.Tendence, bonedirektita aspiro tendencas al Dio. Per la aspiro la menso kaj volo celas îiam pli perfektajn atingojn. Kompreneble, se Dio estas difinita kiel la plej perfekta, al Dio oni aspiras por esti egala al Li.

La aspiro al Dio ne signifas fordonon de si mem al Dio, sed ricevo de îiam pli da mema perfekteco, ûis fariûi kiel Dio.

Certe en tio okazas paradokso, kaj pro tio oni komprenu ke Dio ne kreis nin por ke ni estu servistoj. La tendenco al Dio estu konceptata, en la senco ke Dio estas la universala modelo de îio, kio kreiûas.

Aliflanke, la imitaëoj gloras la modelon imititan. La plej granda gloro (vd), kiun la kreitaëoj faras al Dio, estas ûuste per tiu imitado; tiam en la kreitaëoj mem brilas la dian gloron.

La homa deziro estas senfina. Tiusence, la plej alta homa aspiro estas esti kiel Dio, kvankam tio ne eblas en tuta plenumo.

4. Por ke okazu iu ajn aspiro, la celataj valoroj jam devas esti antaöe konataj. Neniu deziras sen objekto dezirenda kiel celo. Por agi necesas motivo (vd).

En eduko tre gravas la motivoj.

Post kiam la objekto fariûas motivo, la individuo aspiras ûin. Tiu aspiro estas iniciato aparta, kaj do konsistas el aktiva sinteno. La aspiro povas okazi en diversaj niveloj, ekde la plej forta, ûis preskaö la indiferenteco.

Sen iu ajn aspiro la vivo restas vakua, kaj la homo jam ne deziras vivi.

Îiu kulturu en si mem la aspiron. Neniu estu indiferenta, sed vigle plenigu sian vivon. Kvankam, principe la plej altvaloraj celoj ne estas devigaj, oni estu sufiîe forta por îiam aspiri pli alten, pro tio ke la rezultoj pravigu tiun strebon.

Îiuj gradoj de bono estas sufiîe bonaj por esti morale dezirataj. Sed la plej altaj bonoj enhavas pli da rezultoj favoraj al nia feliîo. Tiusence, Dio estas la plej alta aspiro de tiuj, kiuj deziras estas plene feliîaj. Sed oni komprenu korekte, tio, kio estas Dio, kiel ekdesieca estaëo (vd L: 0550).

Dum okazas la aspiro, la motivo ne estas la devigo, sed la bono en si mem, kaj pro tio, des pli granda estas la aspirata bono, despli kompensa la rezultinta feliîo.

5. La moralo, - kio konsistas en la bono kiel devo, - havas en la aspiro al bono duan motoron, tio estas aldonan motivon de plenumo.

En si mem, devo, - kiel unua motoro de bono, - estas instigo farata surbaze de doktrino. Tiu bazo estas varie prezentata de la plej diversaj filozofioj.

La racionalisma principo aseertas, ke îiu ago devas esti kohera kun la interna boneco de îiu ento. Jen la bazo prezentita de la racionalisma filozofio de Parmenido, Platono, Aristotelo, kaj vortigita de la skolastika esprimo omne ens est bonum (= îio ento estas bona).

Enkadre de pozitivismo, la devobazo situas en ekstera rilato,- laö kio homoj faras kiel bonan, tion, kio plaîas, aö per socia devigo.

Sed, se aldone al devo okazas dua motoro, -la motivo de bono praktikita kiel aspiro, - la vojo irenda fariûas pli facila, kiel speco de pli alloga dua moralo.

Tiu dua moralo, - tiu de la dua motoro, - nur figure povas esti nomata alia moralo, îar efektive nur estas propre nomata moralo, tiu, kiu fondiûas rekte sur la devo.

Ene de la supra kunteksto kaj enkadre de la filozofio de la ago, H. Bergson distingis du specojn de moralo, la fermitan, praktikata nur kiel devo, la malfermitan, kiu okazas kiel aspiro al bono (Le deux sources de la morale et de la religion, 1932).

E. Pauli.

ASSUMPTIO. (L: 0573).

A: assumption. F: assomption. G: Voraussetzung, Annahme. H: asunción. I: assunzione. P. assunção. R:

1. Latina esprimo ekvivalenta al alpreno, vortformita per kunmeto de a (= al) kaj sumptio (= preno).

Vortformoj: assumo (=mi alprenas), assumer e (= apreni), assumptus (= alprenita).

2. En logiko, assumptio (= alpreno) estas procedo, per kio oni simple alprenas premison, senkonsidere, îu oni akceptas, aö ne, la verecon.

La celo de assumtio (= alpreno) povas esti praktika tiamaniere, ke la procedo enhavas metodikan utilecon. Ekzemple, oni povas alpreni la aserton, ke la Tero îirkaöiras la Sunon per regula cirklo, kvankam fakte tio ne okazas tutekzakte.

Oni ankaö povas alpreni la premison, ke homo alprenita al îielo iru pere de îaro tirita de fajraj îevaloj, kiel estas dirite pri la profeto Eliaso, kaj esplori kiom da tempo li bezonis por atingi la eksteran spacon de la grandega universo.

La senco de assumptio (= alpreno) estas pli aktiva ol la similaj latinaj admissio kaj acceptio, ambaö kun senco de akcepto.

Assumptio signifas rekte nur la aktivan alprenon al si, dum admitio kaj acceptio inkluzivas konsenton.

Kiel lingvaëo, la rilato inter hipotezo kaj assumptio okazas en tio, ke ambaö diras ion provizoran. Sed hipotezo okupiûas rekte pri la ebleco de vero, dum assumptio simple estas alpreno de iu ajn propozicio, ankaö tiun, kiu ne havas la kvaliton povi esti hipoteze probabla. Pro tio, oni povas alpreni la hipotezon, kaj ankaö alpreni aserton sen nivelo de hipotezo.

3. Historie, jam la latinaj romianoj uzis, en logika kunteksto, la vorton assumptio (= alpreno) kiel elekto de propozicio (Cicerono, De divinatione, II,53, 108).

Je la komenco de Mezepoko Boecio nomis per assumptio la malgrandan premison de silogismo.

Modernepoke John S. Mill nomis assumption la matematikajn principojn el kiu eliras la demonstron de la aliaj principoj; same ankoraö la principojn el kiuj fariûas la demonstroj de îiuj aliaj (Logica, II,5).

3. En religio assumptio (= alpreno) estas dirite pri la kredo, laö kio kelkaj homoj estis alprenitaj al îielo.

Bibliaj tekstoj, per hebreaj esprimoj asertas:

"Kaj Äanoä iradis kun Dio; kaj li malaperis, îar Dio lin prenis" (Gen 5,24);

"Jen îaro el fajro, kaj îevaloj el fajro apartigis unu (Eliaso) de alia (Eliseo); kaj Eliaso supreniris la îielon pere de turniûado" (IV Regoj, 2,11).

Maria, Patrino de Jesuo, ankaö estis alprenita al la îielo, laö la katolika kredo, surbaze de la oficiala tradicio.

Je la fino de la mondo, laö aserto de Apostolo Paölo, estos alprenitaj sur la nuboj îiuj bonuloj, kiuj okaze de la dua alveno de Jesuo ankoraö vivas.

Pri Jesuo mem la esprimo estas ascensio (vd 0550), signifanta, ke Li per si mem supreniris, sen esti do alprenita.

En tiu sama senco okazas la esperantista astronomia vorto ascencio (vd), per kio estas signifikata la ajna supreniûo de stelo super la tera horizonto.

E. Pauli.

ASTROLOGIO (+). 0574.

Gr: • F J D F 8 F ( \ " , -" H .

A: astrology. F: astrologie. G: Astrologie. H: astrología. I: astrología. P: astrologia. R: (astrológija).

1. Etimologie, astrologio devenas el la greka • F J D F 8 F ( \ " , kunmeto el – F J D F < (= astro, konstelacio) kaj 8 ` ( @ l (= scienco).

Substantiva radiko. Vortformoj: astrologo, astrologio.

2. Astrologio estas scienco pri la influo de la astroj sur la homa vivo.

Nuance, diveno (vd) estas simpla diveno sen iu ajn bazo, dum astrologio kredas je siaj bazoj.

Priskribe, astrologio estas kompara esploro, surbaze precipe de analogioj kaj longa historia sperto. La supozo de la astrologio estas, ke la makrokosma speguliûas en la mikrokosmo tiamaniere, ke la homa vivo estas gvidata de la astroj, laö la regulo de Hermes: "Tio, kio estas malsupre, estas tiel, kiel la estanta en la alto". Sekve, la strukturo de la îielo okaze de la naskiûo de iu individuo, kontrolos la akazaëojn de lia vivo.

3. Historie, la astrologio unue evoluis en Mezopotamio, ekde kie disvastiûis en Okcidenton, îefe ekde la helenisma periodo.

Kvankam la kristana teologio kontraöstaris la astrologion, tiu kontraöstaro estis nur kontraö la formaligita astrologio, îar fakte ankaö la biblia penso enhavas tiajn konvinkojn, foje kun eskatologia pompo.

Oni kredis, ekzemple, ke aparta stelo anoncis al saûuloj de Oriento la naskiûon de Jesuo (Mt. 2,1-12).

La fino de la mondo anoncata de Jesuo estos antaökonata pere de signoj sur la îelo: "Sed en tiuj tagoj, post tiu aflikto, la suno mallumiûos kaj la luno ne donos sian lumon, kaj la stelo falados el la îielo, kaj la potencoj kiuj estas en la îieloj ïanceliûos. Kaj tiam oni vidos la Filon de homo, venantan en nuboj kun granda potenco kaj gloro" (Mk 13,24-26). La eskatologia kaj apokalipsa literaturo disvolviûis en astrologia atmosfero. Same okazas en aliaj primitivaj religioj.

Kun la scienca astronomio malkreskis la prestiûo de la astrologio kaj horoskopo (vd). Tamen, je la 20-a jc tiaj kredoj reaperis, kun novaj formoj kaj erudiciaj elementoj, liveritaj, inter alie, de C. G. Jung kaj de Dane Rudhyar.. Nuntempe tre disvastiûis la intereso pri horoskopo.

4. Takse, kelkaj apartaj fenomenoj fakte dependas de la ûenerala situacio, kiel la klimato, pluvo, sezonoj; pri tiuj okazaëoj oni konas science la rilatojn de kaözo kaj efiko. Analogie ankaö pluraj aliaj fenomenoj povos esti dependaj. Per tiu sugesto en la fizika kampo aperis aliaj supozoj en la spekulacia kampo de la religio kaj de la filozofio. Sed kutime tiuj, aliaj supozoj estas nur surbaze de analogioj; jen kiam povas okazi misaj deduktoj, foje kaïeblaj sub la vualo de la ûeneralaëoj.

La magia penso faciligis komprenigi multajn fenomenojn kiel rezultintajn de la arbitra volo de Dio, aö de la dioj. Per la magia forto de la diaj vortoj, oni diras ke Dio faris foje tion îi, foje tion alian. Tiel same, simpla homo imagas ke la astroj magie okazigas siajn influojn sur la homa vivo.

La reguleco de la kosmaj movoj, sed kun iom da ïanûo kaj formado de kikloj, funkciis ankaö kiel ïanco por determini superstiîajn rilatojn inter la îiela kupolo kaj la teraj okazaëoj.

La filozofio mem helpis la formadon de la astrologio. La neoplatona filozofio prezentis la estiûon de la mondo per ïtupoj, en kiu la tutetranscenda Dio lasis al la mezaj estaëoj zorgi pri la malsupraj. Jen do, metafiziko, per kiu la malsupro estas gvidata de la supro. Cetere, la metafizika principo, laö kiu la mondo estas imago de Dio, per analogio sugestas ke la fenomenoj îi malsupre estas respegulitaj en la astroj.

ASTRONAÖTIKO. 0575.

1. Erudicia vorto, per kunmeto de la grekaj – F J D F < (= astro), kaj < " L J 4 6 ` H (= navigacia).

Substantiva radiko. Vortformoj: astronaöto, astronaötiko.

2. Astronaötiko estas scienco pri la kondiîoj kaj rimedoj por la vojaûo inter la astroj (satelitoj, planedoj, steloj, kometoj).

3. Per la astronaötiko evoluis la homa astronomia scienco kaj fariûis pli klaraj la konoj pri la estonteco de la homaro.

Pro la antaövidado de la estonta ne ebleco de vivo sur la Tero, oni jam povas ekde nun scii, ke homoj ne îiam estos civitanoj de îi tiu planedo, kaj ke ili sufiîe frue traloûados la kosmon.

Unue la homoj restos samtempe en planedo Tero kaj en aliaj astroj. Poste ili jam ne restos îi tie, kaj translokiûos alternative en aliajn astrojn, kie estos ebla.

Jen la vera eskatologio, kontraste kun la mita, kiu tamen enhavas iom da vero.

E. Pauli.

ASTRONOMIO (+). 0577.

Gr: • F J D F < F : \ " , -" H . A: astronomy. F: astronomie. G: Sternkunde. H: astronomío. I: astronomia. P: astronomia. R: (astronómija).

1. Etimologie, astronomio devenas el la greka • F J D F < F : \ " , siavice kunmeto el – F J D F < (= astro) kaj < X : T (= dividi, organizi, okupiûi), en la sama kadro de < ` : @ H (= parto, provinco, leûo, kutimo).

Substantiva radiko. Vortformoj: astronomo, astronomio, astronomia.

2. Astronomio estas scienco pri la kosmaj fenomenoj, kun elstaro de la astroj.

Kun nuanca distingo, kaj surbaze de la vortformado, astrologio jam signifis sciencon de la astroj, dum astronomio observon de la astroj.

Sed, iom post iom la observo de la astroj per uzo de la matematiko fariûis la efektiva scienco, kaj astrologio restis nur kiel nomo de la intepreto celanta la antaövidon de la homaj destinoj.

3. Principe, astronomio inkluzivas la studon de la Tero kiel astro. Ne okazas rekta kontrasto inter astronomio kaj geografio. Estas geografio (vd) nur pli detala esploro. Tiusence, îiu astro havas sian geografion.

Tamen, pro la homa intereso kaj ebleco, la geografio de nia Tero disvolviûis kiel tre utila. Sed kun la disvastigo de la homa intereso por koni kaj uzi la kosman spacon, la geografio de aliaj astroj, ankaö pasis al disvolviûo.

3. Takse, la disvolviûo de astronomio kaj astronaötiko radikale ïanûis la konceptojn pri la kosmo. Kompreneble, en tiu tasko helpis la plifundamenta scienco de la fiziko kaj de la teknikaj rimedoj de observo.

E. Pauli.

ASYLUM IGNORANTIAE (L: 0577).

1. Latina esprimo, ekvivalenta al azilo de la ignoro. Per tiu esprimo Spinozo kvalifikis îiun koncepton, kiu difinas Dion kiel nekompreneblan kaj kaïitan malantaö siaj atributoj, îar per tiu koncepto estas donata rifuûejo al îiuj stupidaj superstiîoj (Etiko, I, apendico).

2. En pli ûenerala kadro, azilo de ignoro estas îio, kio estas deklarata nekomprenebla, kaj pro kio fariûas ebla la konservo de fuïaj doktrinoj kaj tradiciaj kutimoj.

E. Pauli.