Enc. Simpozio

AKILO. Paradokso de... 0143.; 1. Paradokso de Akilo estas esprimo, per kiu estas nomata la sofismo kontraý movo, la dua el la kvar tiucelaj argumentoj de Zenono el Eleo.; La esprimo estas en rilato al Akilo (!P48,bH), greka nomo de la plej fama homera heroo okaze de la sieûo de Trojo, kaj rigardata kiel tre kapabla kuri.; Por nei la eblecon mem de la movo, la eleana filozofo strebis redukti tiun fenomenon al absurdo, montrante ke, malgraö la rapida kurado de Akilo, la homera heroo neniam atingos la malrapidan testudon. Akilo ne atingos la testudon, îar la spaco inter unu kaj alia, kvankam malgranda, estas dividebla senfine Sekve de tiu senfina nombro de partoj trakurendaj, Akilo neniam sukcesos païi al la lasta por atingi la celon.; Pri tiu argumento restas la aristotela informo: "La pli lanta en kurado neniam estos atingata de la plej rapida: îar tiu, kiu persekutas lin, devas komenci per la atingo de punkto el kiu ekdeiris la fuûinto tiamaniere, ke la pli lanta îiam havos avantaûon" (Fis., VI, 9. 239b 14).
: 2. Tiu eleana argumento, aö paradokso de Akilo, antaösupozas:; - unue, ke, por iri el unu ekstremo al alia, estas necese trairi per la mezo, laö la filozofia aforismo ab extremo ad extremum non datur transitus nisi per medium (vd L: 0013);; - due, ke okazas la reala senfina dividebleco de la spaco (vd 1321).; Aristotelo avertis, ke nur eblas la imaga (aö matematika) senfina dividebleco, ne la realan kiel en la supozo de Zenono. Sekve, tio, kio estas vera enkadre de la matematiko, povas ne esti vera en la realo.; La matematika spaco konsistas el potencialaj elementoj (aö punktoj), ne el infinitaj aktualoj.; Cetere, dum du moviûas, la distanco inter la du varias pro du movoj, ne nur pro unu. Kiam la pli rapida movanto atingas la lokon de la malrapida movanto, tiu dua jam ne estas tie. La alproksimiûo neniam okazas, îar la ebleco de foriro de la dua neniam elîerpiûas pro la senfina dividebleco de la restanta spaco. Sekve, tio kio ne estas ebla en la reala spaco (îar efektive la testo montras, ke Akilo atingas la testudon), ne eblas en la matematika spaco, îar tiu îi estas alimaniere difinita.
: 3. Por simboligi, oni metu nombrojn. Ekzemple, estu komence la distingo inter A (Akilo) kaj T (Testudo) 10 m, kaj la rapideco de A estu 10 foje pli granda ol tiu de T. Jen la sekvo:; (A) 0 m; 10 m; 11; 11,1; 11,11...; (T) 10 m; 11 m; 11,1; 11, 11; 11, 111...
: Post pasi la limon, la rezulto progresas laöjene:; lim. 11,111..., 1n =; n oo; = 11 1/9; Do, lim. (A) = lim. (T) = 11 1/9; (vd. Logos, 1,351: Arg. de Aquiles).; 4. Estas la solvo de paradokso de Akilo en dependo de la reala naturo de la spaco. La distingo inter reala spaco kaj matematika spaco estas nur unu aspekto de la afero.; Îu spaco estas efektive trakurebla? Neniu trakuras vakuan spacon, îar spaco ne estas vakuo. Spaco (vd) estas io reala kaj apartenanta al korpo kiel propra determino.; E. Pauli.

AKIRI. - ITA (*). 0144.; L: acquiro, -ere; acquisitus.; A: acquire; acquired. F: acquérir; acquis. G: erwerben (inf.). H: adquirir; adquirido. I: acquistare; acquisto. P: adquirir; adquirido. R: (priobretát ) (inf.).; 1. Etimologie, akiri, devenas, parte tra la franca prononco, el la latina acquiro, -ere (= atingi, akiri), kunmeto el ac (= al) kaj quaerere (= serîi, demandi, voli, kaj kiu pasis al havigi al si, gajni).; Verba radiko. Vortformoj: akiri (tr), akiro, akiraëo, akiranto, akirita, akirebla, akirigi, reakiri (tr), flatakiri (tr), militakiri (tr), batalakiro, îasakiro, laborakiro, rabakiro.
: 2. Akiri estas aktive preni ion en propran posedon, kaj sekve per iom da iniciato kaj peno.
: 3. Specoj. Laöforme, akiro fariûas per aîeto, per ïanûo, per okupo, per kreo, per peto, per studo, ktp.; Laömaterie, specoj de akiro estas ekzemple, terpropraëo, entrepreno, famo, scienco, kulturo, ktp.
: 4. En gnozeologia kaj psikologia kunteksto, akirita estas tio, kio estas adventica kaj ne primitiva, aö nenatura. Platonismaj kaj karteziaj filozofioj distingas inter denaskaj (nenaskitaj) ideoj kaj adventicaj (akiritaj).; En psikologio kelkaj distingas inter akiritaj perceptoj kaj naturaj perceptoj.; Tiel same, oni distingas inter akiritaj kondutoj kaj nenaskitaj kondutoj.; En mistiko okazas similaj distingoj, inter akirita normale kaj akirita revelacie, aö per infuzo (vd).
: 5. En biologio akiritaj karakteroj estas tiuj rezultintaj per la bredado, eduko, ekzerco, kutimo.; Kiam akiritaj karakteroj okazas per ïanûo de la strukturo mem la genetika fundamento, la akiraëoj kapablas esti transdonataj per la generacio. Jen la procezo de la animala evoluo (vd) ûis la homo, kaj de la primitiva homo ûis la supera homo sapiens.; Lamarck jam kredis pri tiu heredo de akiritaj karakteroj, kvankam li ne ankoraö ne estis atinganta la efektivajn kaözojn de tio.
: 6. Laýjure, nenio akirita restas absoluta poseda¼o, æar ekde la fundamento la aferoj ne estas partoj de la posedanto. Tiusence, neniu individuo, nek nacio estas absoluta posedanto de teritorio. Sekve, kiam pluraj deziras akiri la saman aferon, necesas interkonsento pri la maniero fari tion.; E. Pauli.

AKMEO. 0145.; Gr: •6:Z, -H .; A: acme. F: acmè. G: H: I: P: acmé. R:; 1. Erudicia vorto, el la greka •6:Z (= pinto). Komence kiel figura senco, kaj poste kiel definitiva, akmeo havigis la sencon de kulmina punkto de disvolviûinta fenomeno, jen de la simptomoj de malsano, jen de sukcesa profesia kariero.; Tiu greka vorto •6:Z reduktiûas al la hindo-eöropa radiko ak-, ekzistanta ankaö en la latina, ekzemple en acutum, -a, -um (= akuta) kaj en acidus, -a, -um (= acida), kaj en la germana, ekzemple en Ecke (= angulo de ejo).; Substantiva radiko.
: 2. Akmeo, en biografio, en kultura movado, en disvolviûo de institucio, estas la ekflora tempo.; La akmeo de la klasikaj filozofoj estis ordinare fiksita de la antikvaj historiistoj je la 40-a jaraûo, kiel oni povas konstati en la informoj de Diogeno Laerta kaj aliaj doksografoj.; Pri kelkaj filozofoj oni havas rektan kronologian informon nur per la akmeo. Ekzemple, "Heraklito ... floris je la 69-a olimpiado" (D. L., X,1).; Tiu formo de mencio validas por fiksi la tempon de influo de tiu filozofo, kaj por imagi interrilatojn de historiaj pensmanieroj.
: 3. En medicina kunteksto, akmeo estas la kulmina evolua periodo de malsano, kiam simptomoj atingas la maksimumon de intenso. Jam en antikva medicino la vorto estis uzata tiusence. Tiel same oni menciis la îefan periodon de epidemio.
: 4. En pli larûa senco, akmeo signifas la îefan karakterizon. Tiel, ekzemple, la atenteco, pro ûia elstaro, estas la akmeo de konscio, kiel avertis la svisa M. Pradines:; "La grado de atento, kiun ni rigardis kiel la akmeo de la konscio..." (Traktaëo de ûenerala psikologio, I, 54).; E. Pauli.

AKOMODI, -O (Z). 0147.; A: accommodate; accommmodation. F: accommoder, adapter; accommodation; adaptation. G: Accomodation, Bequemlichkeit verschafen; Bequemlichkeit. H: acomodar; accomodación. I: accomodare; acomodazione. P: acomodar, adatar; acomodação; adatação. : (prisposóbit); prisposoblénie).; 1. Etimologie, akomoda devenas el la latina accommodus (= almezurita, apta), multfoja kunmeto (a-com-modus), en kiu modus rilatas la hindo-eöropan radikon kun senco de mezuro.; Verba radiko. Vortformoj: akomodi (tr), akomodo.
: 2. Akomodo estas alûustigo al nova situacio, por eviti ûenon aö atingi komfortecon.; Ordinare, akomodo estas dirite pri normala kapablo adaptiûi, ekzemple akomodo de okuloj al la ïanûo de lumo, akomodo al novaj faktoroj de la ekonomio.; Nuance, adapto (vd) diriûas pri pli profundaj alûustigoj, ekzemple tiuj de la natura evoluo, dum akomodo enhavas iom da pasiveco kaj evito de malplaîo.
: 3. Akomodo rilatas al filozofio, pro tio, ke estas afero de saûo scii akomodi sin al efektivaj situacioj ne tuj ïanûeblaj.; Saûaj homoj estas feliîaj ankaö en malfavora situacio. Ili scias kiel akomodi sin al efektivaj situacioj, kiuj nur siatempe ïangêblas. Homoj sen tiu kapablo estas malfeliîaj.; Aktivaj homoj zorgas, kiomeble, ïanûi situaciojn, al kiuj ili nur akomodas provizore kaj taktike.; Tute akomoditaj homoj ordinare ne estas kreemaj.; E. Pauli.

AKON, EKON (ne vole, vole). (Gr: 0147).; 1. Greka simetria esprimo, akon, ekon ekvivalentas al nevole, vole: –6T< (= nevole, ne spontanee), kunmeto el la seniga • - plus ¦6f< (= vole, spontanee) por signifi la kontraöecon de vola kaj nevola sinteno. Simila estas la esprimo •6@bF4@< , ¦6@bF4@< (= nevola, vola).
: 2. Platono esprimis per tiuj vortoj la paradoksojn de la sokrata moralo: "neniu faras la malbonon vole" (Protag., 345 e 2; Leûoj, V. 731 e 2). Pro tio la virto fariûas lernebla (Euthyd., 282 c).; Same, Aristotelo uzas tiujn esprimojn fake (Etiko al Nik., III) por distingi inter du nevolaj agoj: nevola ago pro ignoro, kaj nevola (@Û6 ¦6bF4@< ) ago, ekzemple pro pasio.; E. Pauli.

AKORDO (+). 0148.; L: concordia, -ae; convenientia, -ae.; A: agreement. F: convenance. G: Übereinstimmung. H: acuerdo. I: accordo. P: acordo. R: (soglásie).; 1. Etimologie, akordo devenas el la latina populara verbo accordare, siavice el la prefikso ac- (= îe) kaj cor, -dis (= koro).; Surbaze de la figura senco de koro, la vorto evoluis semantike, por signifi la elkoran interkonsenton. Sed fine akordo perdis la emocian sencon, por signifi nur la objektivan alûustigon inter la interkonsentantoj.; Substantiva radiko. Vortformoj: akordo, akordi (ntr), akordigi, akordiûi, malakordo, neakordigebla.
: 2. Akordo estas strikta aö ûusta sameco, konveneco, adekvateco, kombino. Ekzemple, la nacioj akordas respekti iliajn limojn.; Nuance, alûustigo emfazas la adaptecon, dum akordo rilatas pli al harmoniigo.; Interkonsento estas speco de kontrakto, dum akordo restas nur harmonian samecon.
: 3. En gnozeologio, akordo diriûas pri la vero, kiu postulas la ekvivalentecon inter la esprimo kaj la afero esprimata. Same en logiko.; Jen teksto ene de kartezia tradicio: "Post kiam ni konceptis la aferojn pere de niaj ideoj, ni komparas tiujn ideojn inter si: kaj, trovinte ke kelkaj estas akordaj inter si kaj ke aliaj ne estas, ni ligas aö ne ligas ilin, kio oni nomas aserti aö nei, kaj ûenerale juûi" (Logiko de Port Royal II, 3).

AKOSMISMO (N). 0150.; A: acosmism. F: acosmmisme. G: Akosmismus. H: acosmismo. I: acosmismo.P: acosmismo. R: (akosmízm).; 1. Erudicia esprimo, akosmismo laövorte signifas "senorda", kunmeto el la greka seniga •- (= sen) kaj 6`F:@H (= mondo, kontraste al kahoso). Estis akosmismo metita en uzon fare de Fichte kaj Hegel, por signifi ne-mondon, enkadre de la monisma filozofio (Hegel, Encyclopaedie, § 50).; Substantiva radiko.
: 2. Akosmismo estas filozofia sistemo, en kiu ne ekzistas la mondo, sed nur la imago de la mondo.; La reduktado de îio al Dio, havas la sekvon de neekzisto de la mondo kiel aparta afero.
: 3. La akosmisma sistemo de Spinozo elstarigas Dion kiel ununuran konsistiganton de la tuta realo. Pere de racionalismaj spekulacioj, simile al Kartezio, Spinozo atingis Dion per analizo de la plej ûeneralaj ideoj, kaj per samaj rimedoj demonstris, ke la mondo ne estas aparta, sed nur unu el la modaloj de Dio.; Sekve, Spinozo nek neis Dion, nek neis la mondon, sed nur faris reinterpreton de îio laö la monisma sistemo.; Pro tio avertis Hegel, iomete ironie, kontraö la akuzantoj de Spinozo, ke tiu îi, anstataö nei la mondon, enirigis ûin en Dion:; "Al tiu sistemo estus plibone konsideri kiel akosmismon. Filozofio, kiu asertas, ke Dio, kaj nur Dio ekzistas, ne devus ja esti nomata ateismo. Kaj estas dirite pri popoloj, kiuj adoras kiel diojn la monkojn, bovinojn, aö statuojn el ïtono kaj bronzo, ke ili havas religion... Estas pli konceptebla nei la mondon, ol nei Dion" (Enciklopedio, § 50).
: 4. Apartaj diskutadoj ankaö okazis pri la akosmismo kaj la opinioj de Hegel mem.; La ruso Aleksandre Kojenikov, loûinta en Francio, uzis la vorton por nomi la "eraron aö la absurdecon absolutan" de spinozismo, kontraste kun "la ateismo de Hegel", de li nun promociita (Enkonduko al postresta¼o de Hegel, 1947, p. 336).; E. Meyerson, pola epistemologo en Francio, kontraömetis la realismon al neo de la mondo: "La scienco estas realisma, sed ... de ekspliko al ekspliko, ûi nur povas alveni al akosmismo" (La deduction relativiste, §145).
: 5. Takse, favore de Spinozo, bone orientita metafiziko ne povas meti grandan distancon inter Dio kaj la aliaj estaëoj.; Ankaö la dualisma skolastika filozofio proponas, ke, post la kreado, daöras la dia kunkaözo (vd 4416) en la konservo kaj en îiu nova ago en la mondo. Oftas la filozofoj, kies sistemo estas ne klare monisma nek dualisma.; E. Pauli.

AKOUSMATIKA (N). 0151.; Gr: •6@LF:"J46`H , -Z , -` < .; A: akousmatic. F: acousmatique. G: akoousmatisch. H: acusmático. I: acusmàtico. P: acusmatico. R:; 1. Erudicia vorto, akousmatika devenas el la greka •6@LF:"J46`H (= aödanta, aöskultanta), siavice el •6@bT -@:"4 (= aödi). Rimarku –6@L:", -"J@H (= tio, kion oni aödas, muziko, instruo).
: 2. Akousmatika, en historia kunteksto, estis kvalifiko de ano de pitagorisma sekto, organizita de Hipaso el Metaponto, kontraste kun la matematikistoj, îefaj disîiploj de Pitagoro.; Ne restas klaraj informoj por determini la precizan tempon de divido de la du pitagoraj grupoj. Eble je la tempo de Pitagoro mem nur okazis la diferenco inter simplaj aöskultantoj (akousmatikaj) kaj pli evoluintaj disîiploj, kiel asertas Porfirio (Vivo de Pitagoro). La divido eble okazis poste, per la insisto de la akousmatikaj pitagoranoj por religiaj ritoj kaj misteroj (latine sakramentoj), dum la aliaj profundigis la sciencojn.; Jambliko nomis la matematikistojn kiel aötentajn disîiplojn de Pitagoro, ne la akousmatikaj (Pitagora vivo).
: 3. Kiel psikologia fenomeno, akousmatika estas dirite pri tiu konstanta senforma bruo aödata, ankaö kiam îio ïajne silentas.; E. Pauli.

AKRASÍA, -AS . (Gr: 0151).

A: acrasia, aö akrasia. F: acrasie. G: ..... H: acrasia. I: ....... P: acrasia., intemperança. R:

1. Greka esprimo, •6D"F\" (akrasía) ekvivalentas al sen povo, malforteco, malmodereco, kunmeto el la seniga •- (= sen) kaj 6D"F\" (= forto). Adjektivoj inter si kontraöaj: •6D"JZH (= malforta, modera) kaj ¦(6D"JZH (= forta, malmodera).

2. Akrasia estas malvirto de malmodereco, malsobreco, malforto de volo, kontraste kun la koncerna virto.

Jam Platono pritraktis kaj esploris la temon pri •6D"F\" (akrasía). .

Sed aparte tion faris Aristotelo per uzo de la menciitaj terminoj. Li montris ankaö, ke tia malvirto kaj tia virto estas karakterizoj de la homo, pro la kapablo rezoni, kaj ne de la bestoj, pro manko de la racio (Etiko al Nik., VII,3. 1147b-1148 b).

3. En la aparta kunteksto de anarkiismo, homo estos en inversa senco •6D"JZH, tio estas, anarkiisto. Per tiu interpreto, homoj estas sufiîe kapablaj gvidi sin mem, kaj pro tio ne bezonaj je la ekstera forto de la Ïtato.

E. Pauli.

AKRÍBEIA, -AS. (Gr: 0152).; 1. Greka abstrakta vorto •6D\$,4" (= ezakteco) ekvivalentas al "strikta ekzakteco, diligenteco, skrupulo, disciplino". La adjektiva formo estas •6D4$ZH.; Kiel ebla erudicia neologismo en internacia lingvo Esperanto, la radiko estu adjektiva, do akriba, por traduki akribés. Alia vortformo estus: akribeco, koresponda al •6D\$,4" (= ezakteco).
: 2. En etiko kaj politiko •6D\$,4" signifas, laö Platono, la ûustan mezuron (JÎ :XJD4@< ), la moderecon, la konvenan, la oportunan, la mezon inter ekstremoj, la ekvilibron.; Estas •6D\$,4" la •LJÎ •6D4$ZH .(= la ekzakteco en si mem).; Oftas la insisto de grandaj etikistoj, ke en la mezo estas la virto.
: 3. Matematikaj interrilatoj inter nombro, longeco, alteco ktp. Jam en Platono (Polit., 284 d-e).
: 4. Akribologio (portugale acribologia) rilatas la rigorecon de stilo.; E. Pauli.

AKROAMATIKA (N). 0152.; Gr: •6D@":"J46`H , -Z , -`< .; A: acroamatic. F: acroamatique. G: akroamatisch. H: acroamático. I: acroamàtico. P: acroamático. R:; 1. Erudicia vorto, akroamatika, el la greka adjektivo •6D@":"J46`H (= la aödata), siavice el : •6D`":", -"J@H (= leciono), signifas tion, kio estas por aödantoj, disîiploj. En la greka : •6D@V@:"4 signifas aödi; •6D@"JZH aödanton, disîiplon. Pro tio, sed malofte, oni uzis ankaö la formon : •6D@"J46`H, anstataö : •6D@":"J46`H .
: 2. Akroamatika estas la kvalito de tio, kio lerneblas per aödado, sen uzo de skribaëo. Tia estas la lernado de muziko sen uzo de notoj. Tiel same la disîiploj de la grekaj filozofiaj skoloj, ekzemple de Aristotelo, lernis rekte el la buïo de la majstro.
: 3. Historie, akroamatika estis vorto uzata de la komentariistoj de Aristotelo, por distingi, en ties corpus, verkojn por la ekstera publiko, nomataj eksoterikaj (¦>TJ,D46Z ), kaj verkojn por aödantoj jam alkutimitaj al la filozofio, nomataj akroamatikaj (•6D@"J46Z, aý •6D@":"J46Z).; Poste, ekde Klemento el Aleksandrio (Tapiïoj, V, 681) oni nomis esoteraj al tiuj lastaj, la akroamatikaj verkoj de Aristotelo. Tiu tradicio troviøas en la apokrifaj leteroj de Aleksandro al Aristotelo, kaj donis al la akroamatikaj verkoj de Aristotelo karakterizon ezoteran, kontraste kun la ekzoteraj skribaëoj. Same en aliaj oni trovas tiun distingon (Aulus Gellius, Noctes atticae, 20, 5). Kelkaj informoj atribuis al la lecionoj de mateno la akroamatikan karakterizon, kaj al tiuj de posttagmezo la eksoteran.; Tamen la nomo esotera (vd) ne povas havi la sencon de fermita, okulta, hermetika instruado, sed nur kiel aparta didaktika pli scienca prezentado, kontraste kun la paroladoj al ekstera publiko.; Alia klasado de la aristotelaj verkoj estas la jena: dialogoj (*4"8@(46V ), kun dialogantaj personoj, kaj verkoj en prozo ("ÛJ@BD@FfB" ). La unuaj estis eksoterikaj, por la ekstera publiko, kaj la duaj estis akroamatikaj, por la disîiploj.; La akroamatikaj (aý ezoteraj) verkoj de Aristotelo konserviûis. Eble la aliaj havis pli belan stilon, sed la akroamatikaj estas pli gravaj. Ili estis prezentitaj de la komentariistoj jene: verkoj teologiaj (2,@8@(46V ), praktikaj (BD"6J46V ), logikaj (8@(46V ).
: 4. Informoj diras, ke Sila (138-78 a.K.), romia venkinto de Mitridato el Ponto, kunportis al Romo la lecionojn de Aristotelo, kiujn Androniko el Rodo kunordige publikigis je la duona parto de la 1-a jarcento a.K.; La distingo inter akroamatikaj kaj eksoteraj skribaëoj jam ekzistis antaö la eldonado de Androniko, îar jam menciita de Cicerono (106-43 a.K.) .; Tiu romiana stoikisto de la 1-a jarcento a. K. laödis la dialogojn de Aristotelo kaj informis pri la eksotera celo (Ad Att., IV, 16, 2, de îirkaö 58 a.K.), kaj ke la akroamatikaj skribaëoj estis pli filozofiaj (De Fin.., V, 5, 12).; La fontoj de informo de Cicerono estis Antioko el Askalon (î. 125-68 a.K), kiu bone konis la doktrinojn de Akademio kaj Liceo.; E. Pauli.

AKSIOCENTRA (N). 0154.; A: value-centric. F: H: I: P: axiocêntrico. R:; 1. Erudicia vorto, aksiocentra estas kunmeto el la grekaj – > 4 @ H (= valora) kaj 6 X < J D @ < (= centro). Esprimo enkondukita de la nordamerika filozofio per la kunmetitaëo value-centric. Tiu formo estis parte ïanûita de aliaj, per transformo de la anglelatina value en la koncernan grekan – > 4 @ H (= valoro).; Adjektiva radiko.
: 2. Akciocentra estas kvalito de prioritato de la valoro rilate la realon, sekve ankaö de la devo rilate la eston.; Same la ekzistenciala juûo implicas la valoran distingon inter vero kaj falso (Vd Spaulding, The new rationalisme, 1918 p. 215, p. 216 ks; W. M. Urban, The intelligible Word, 1929 p. 61 ks).; E. Pauli.

AKSIOLOGIO (N). 0155.; A: axiology. F: axiologie. G: Axiologie. H: axiologia. I: axiologia. P: axiologia. R: (aksiológija).; 1. Erudicia vorto, aksiologio estas kunmeto el la grekaj – > 4 @ H (= valora) kaj 8 ` ( @ H (= scienco), iniciate de la germanlingva hungara filozofo Karl Boehm.; Tamen Wilbur M. Urban diris: "Per analogio kun la termino epistemologio, ni forûis la terminon axiologio" (Valuation: its nature and laws, 1906, p. 7).; N. Findlaj (Axiological ethics, 1970) avertis, ke W. M. Urban estis la unua, kiu tradukis per "axiologio" la germanan Wertheorie (= Teorio de la valoroj), uzata de Scheler, Nikolai Hartmann, i. a.; Substantiva radiko. Vortformoj: aksiologio, aksiologia, aksiologiismo. Proksima radiko: aksiomo, el kiu devenas aksiomiko (vd 0157).
: 2. Aksiologio estas sistema filozofio de la valoroj (vd 9760).; Kutime, oni avertas pri etikaj valoroj (vd 9774) kaj pri estetikaj (vd 9770). Principe, tamen, aksiologio inkluzivas îiun ajn valoron. Surbaze de la distingo inter ento kaj valoro, ontologio dividiûas en teorian studadon de la ento kaj aksiologion, tiu îi precipe pri la bono.; En la tradicia ontologio, la orientiûo pri la valoroj estas intime ligita kun la nocio de ento, per kies analizo ili estas trovataj kiel la koncernaj fundamentaj propraëoj. En tiu ontologio direblas: îiu ento estas vera (vd 9766), îiu ento estas bona (vd 9764). Pro tiu maniero meti la aferon, la aksiologio ne montriûas io tute aparta.; Post kiam en neokantia kunteksto la valoroj aperis kiel konsiderinda aparta afero, la inventado de la nomo axiologio fariûis adekvata sugesto. Pro tiu ideologia aspekto, ordinare nomiûas aksiologio tiu nova filozofio, kiu operacias en la menciita neokantia kunteksto.; Kiam estis enkondukta la nomo aksiologio, ûi devus simple nomi la filozofion de valoroj kontraste kun la ontologio pri la realo. Sed tuj, je la komenco de 20-a jc, aksiologio falis en la prefero de la neokantiaj filozofoj, inter alie Eduard von Hartmann, por nomi rekte la studobjekton de valoroj. Per aksiologiismo nomeblas adekvate tiu neokantia doktrina orientiûo pri la valoroj.; Aksiologiismo estas doktrino kiu emfazas la apartecon de la valoroj kiel apartan sistemon rilate la aliajn ontologiajn nociojn. Kontraste, la tradicia aksiologio ne estas aksiocentrisma, sed ontocentrisma.
: 3. La neokantia aksiologio deduktas la valorojn el la praktika rezono, aö, pli ûenerale, el la transcenda subjekto.; Kiel Kant faris la metafizikan dedukton de la kategorioj de kono, en tute 12 aprioraj apriora formoj (vd 0456), tiel analoge la aksiologiistoj, - ekzemple Rudolf Lotze (1817-1881) , Wilhelm Windelband (1848-1915), - deduktis, enkadre de la praktika filozofio, la kateriojn de valoro.; Heinrich Rickert (1863-1936) inkluzivis la veron mem en la tabelo de valoroj. Sekve, la neokantia aksiologio ne limiûas al la etiko, sed ekspansiiûas al la logiko, estetiko, religio, kulturo.; 4. La klasado de valoroj tre diversiûis inter la neokantiaj filozofoj kaj fariûis, ekzemple, en Edmund Husserl (1859-1938), speco de logiko de valoroj. La malakordo jam okazis en la klasado de la kategorioj de kono, sed tie almenaö elstariûas la klasado de Kant, dum en la kampo de la aksiologio neniu klasado fariûis firme la prefera.; Edmund Husserl (1859-1938) avertis pri la ebleco krei "formalan logikon de la valoroj" (Formala logiko kaj transcenda logiko, ' 50).; 5. En studo de lingvo, aksiologio estas termino ankaö uzata. En la lingvistika kadro, aksiologio rilatas al paradigmo. Kontraste, ideologio rilatas al sintagmatiko (Jacob I, 219).; E. Pauli.

AKSIOMIGO DE LA SCIENCOJ. 0156.; 1. Laövorte, aksiomigo estas prezentado de io en formo de aksiomo, tio estas en formo de fundamenta sentenco. Aldone, aksiomigo uzas adekvatan lingvaëon, semantike strikte ordigita.; Estas do aksiomigo de scienco la prezentado de la specifaj aksiomoj sur kiuj ûi baziûas, kaj kio aspektas strikta skizo.; Nuance, kaj pli vaste, formaligo de la scienco (vd 2266) estas la abstrakta skizo de la tuta strukturo de iu scienco.; Ekzemple en formaligo de matematiko, tio konsistas en la prezentado de la konkretaj kvantoj reduktataj al nombraj kvantoj.; Malsame, en aksiomigo de matematiko la afero restas nur en la abstrakta skizo de la principoj, ekzemple, per eldirado de la principo, ke la sumo de partoj ekvivalentas la tuton. Certamaniere formaligo inkluzivas la aksiomigon, æar unu ne funkcias sen la alia.; La ekstera karakterizo de la aksiomigo estas karakterize abstrakta; sed tiu abstrakteco estas nur propraëo de la aksiomoj, kaj kiu jam apartenas al la forma objekto. La enhavo rekte esprimata de la aksiomigo estas nur sekcio de la forma tutaëo.
: 2. La interna organizado de iu ajn scienco ne dependas rekte de la intuicia aspekto de la studata konkreta afero (materia objekto), sed de la abstrakta vidpunkto rigardata aparte (forma, aö specifa objekto). Îiu scienco estas pri io konkreta, sed en tiu konkreta afero ûi nur konsideras apartan vidpunkton, la forman objekton (vd 2150).; Formaligo de la scienco estas do la operacio, per kio aparta scienco estas reduktata al sia specifa forma objekto, per uzo de la koncerna formaligita lingvaëo. Aksiomigo estas montrado de la fundamentaj aksiomoj, sur kiu apogiûas aparta scienco.; La aksiomoj de iu ajn scienco havas la eksteran aspekton de skizoj, per kiuj ili organiziûas. Tiuj formalaj aspektoj anstataöigas la konkretajn; oni konsideru tamen, ke la abstraktaj ne estas apartaj objektoj, îar ili ne ekzistas sen la konkretaj.; Per la formaligo kaj aksiomigo estas plibone administrata la scienco, îar la îefaj linioj estas aparte prenataj. Per si mem îiu scienco estas abstrakta, îar okupiûas pri la konkreta objekto nur sub aparta vidpunkto, nomata formala objekto. Per la aksiomigo fariûas la laboro îiam enkadre de la forma objekto de la koncerna scienco.
: 3. Apartaj karakterizoj okazas en la aksiomigo de îiu specifa scienco. Same, okazas genraj karakterizoj, per kiuj diferenciûas la aksiomigo en filozofiaj sciencoj kaj en empiriaj sciencoj.; Gravas averti pri tiu genra diferenco. Kelkaj sciencoj kunordigas certamaniere la aliajn. Logiko, gnozeologio, matematiko estas tiaj kunordigaj sciencoj, kaj pro tio influas la formaligon kaj aksiomatigon.; En scienco, îie ajn okazas la penso; kvankam la empiriaj sciencoj estas empiriaj kaj distingaj de la logiko kaj gnozeologio, ili estas tamen penso, kiu devas havi logikecon kaj gnozeologian valoron (ekzemple, havi evidentecon, verecon, certecon). Sekve de tio, aksiomigo de la empiriaj sciencoj havas logikajn kaj gnozeologiajn aspektojn. Îiu scienco estas atenta al logikaj metodoj kaj al certecoj; sed tiuj aspektoj apartenas rekte nur al logiko kaj gnozeologio.; Îie ajn en la empiriaj sciencoj okazas la kvanto. Kvankam la kvanto estas specifa objekto de la matematiko, tiu kvanto reaperas en îiuj aliaj empiriaj sciencoj, kiuj do povas uzi la matematikon por mezuri iliajn fenomenojn aparte studataj sub aliaj formaj vidpunktoj. Sekve, en la formaligo kaj aksiomigo de la empiriaj sciencoj gravas la uzo de matematiko. La ekstera aspekto de la formaligo kaj aksiomigo de la empiriaj sciencoj havas do matematikan aspekton.; Tamen tiu formaligo kaj aksiomigo enkadre de la matematiko ne povas esti rekte difinita kiel matematikigo de tiaj sciencoj. Sed, formaligo kaj aksiomigo estas îiam, antaö îio strikta atento al la forma aspekto de la objekto pritraktata de la koncerna scienco.; E. Pauli.

AKSIOMIKO. 0157.; A: axiomatics. F: axiomatique. G: Axiomatik. H: axiomática. I: assiomàtica. P: axiomática. R:; 1. Erudicia vorto, estas akxiomiko kunmeto de la internacia sufikso –ik/o-, uzata por formi nomojn de sciencoj, artoj, teknikoj.
: 2. Aksiomiko, laövorte, estas scienco pri la aksiomoj. Pli precize, aksiomiko estas tiu parto de la logiko, kiu studas la aksiomojn, tio estas, la asertojn kun karaktero este per si mem evidentaj.; Nuance, aksiologio (vd) studas la valorojn ûenerale, dum aksiomiko restas strikte en la logika aspekto de la aksiomoj, kiel fundamentaj elementoj de iu sistemo.; Amplekse, kiel supre difinita, studas aksiomiko la aksiomojn de îiuj sciencoj.; Pli strikte difinita, aksiomiko esploras nur la aksiomojn de la matematikaj sciencoj (vd 3).
: 3. Gravas averti, ke aksiomoj estas studobjekto de du filozofiaj sciencoj, la logiko kaj la gnozeologio.; La formala aspekto de la aksiomoj apartenas al logiko (en kies kunteksto estas uzata la nomo aksiomiko), kaj rigardas la aksiomojn nur formale, kiel elementojn en la sekvo de sistemo de fluo; tio inkluzivas la metodajn aspektojn.; La enhava valoro de la aksiomo estas temo de la gnozeologio; tiu îi demandas do pri la evidenteco, vereco, certeco de la aksiomoj.; Tamen, kiel jam sugestite, la nomo aksiomiko ordinare signifas nur la logikan aspekton, ne la gnozeologiajn. Kiel parto de la logiko, studas aksiomiko la aksiomojn nur laö la strikte formala logika vidpunkto.; Pro tiu formaleco, aksiomiko ne demandas, îu la asertoj de la aksiomoj reale povas okazi ekster la strikta logikeco de la aserto. La aksiomika demando okupiûas pri la aksiomoj nur kiel elementoj fluantaj ene de sistemo kaj kiel kunordiga bazo de la fenomenoj.; Aksiomoj, - tiel same kiel teoremoj kaj postulatoj, - estas ekzamenataj, do, nur en instanco de logikaj asertoj, inter si koheraj, sendepende je la hipoteza enteca realo, pri kiu ne estas la demando de logiko, sed de la gnozeologio.
: 4. Alia nuanco de signifo de aksiomiko disvolviûis pro la aritmetiko de la analizo, per influo de Weierstrass.; En 1882 Moritz Pasch (1843-1930) komencis la aksiomigon de la geometrio. En tiu sama tasko daöre laboris Peano, Russel, Frege, Hilbert.; Okazas ankaö aksiomigo de fiziko. Tiel same aliaj sciencoj klopodas por sia aksiomiga rigoreco. Foje tiu aksiomigo konsistis nur en plibonigo de la simboligaj teknikoj; 5. Aksiomiko operacias tre abstrakte, kaj per propraj metodoj, îiuj klare difinitaj. Kvankam okazas tre da libereco en la selekto de la aksiomoj, ili devas îiam esti difinitaj kaj inter si kohere uzataj.; Unue, kaj komence, aksiomiko forigas la intuician aspekton de la objektoj, por resti nur kun specifaj konceptoj, asertoj, demonstroj, kiuj estas prezentataj per simboloj.; Tiuj simboloj konsistigas ensemblon, fermitan aö ne, nomata alfabeto. Interrilatoj estas determinataj de la aksiomoj. Kreiûas modeloj.; En alia aksiomika fazo estas fareblaj logikaj ûeneraligoj. Eblas, ekzemple, fari tion per la forigo, en sinsekvo, de kelkaj aksiomoj de iu dedukta teorio, kun la sekva progresema ûeneraligo de la nova teorio.; Formala aksiomiko estas tiu, kiu eliras el la materia aksiomiko kaj disvolviûas sisteme laö novaj ûeneraligoj, kiel faris David Hilbert (Grundlage der Geometrie,1899).; Per diversaj manieroj distingiûas inter si la deduktaj teorioj de la aksiomiko, kiuj tamen estas izomorfaj. Ekzemple:; a) Ekde la eöklida geometrio eblas krei plurajn neeöklidajn geometriojn;; b) ene de îiu aparta geometrio eblas krei plurajn aksiomikojn;; c) plurajn modelojn por la sama aksiomiko.; Sistemo de aksiomoj prezentas almenaö tri formojn:; - malplena, se tiu sistemo ne alûustiûas al îiuj aksiomoj;; - kategoria, se okazas sistemo kiu alûustiûas al îiuj aksiomoj;; - dusenca (= ambigu, en la franca), se okazas almenaö du sistemoj, kiuj alûustiûas al îiuj aksiomoj.; E. Pauli.

AKSIOMO (difino kaj klasifikado) (*). 0158.; Gr: •>\T:", -"J@H . L: axioma, -atis.; A: axiom. F: axiome. G: Axiom. H: axioma. I: assioma. P: axioma. R: (aksióma).; 1. Kiel vorto, aksiomo devenas el la greka substantivo • > \ T : " (= prezo, valoro, digneco), siavice el – > 4 @ H (= valora, konvena), enkadre de la hindeöropa radiko ag- (= puïi antaöen). El tiu hindeöropa ag- devenas la greka – ( T (= gvidi) kaj ankaö la latina ago, -ere (= agi).; Substantiva radiko. Vortformoj: aksiomo, aksioma, aksiomiko (vd), aksiomigo (vd). Samfamilia radiko: aksiologi-o (vd).
: 2. Aksiomo, enkadre de la logiko, estas ûenerala aserto, prezentata kun ekskluziveco rilate sian kontraöon.; Alidire, la aserto fare de aksiomo necese estas, kaj ne povas esti la kontraöo.; Îefa ekzemplo de aksiomo estas tiu de nekontraödiro:; - tio, kio estas, dum ûi estas, necese estas, kaj do ne povas esti tio, kio ûi ne estas.; Alia ekzemplo de aksiomo:; - du aferoj egalaj al iu tria, estas egalaj inter si.; Ne estas, ja, la aksiomo izolita koncepto, nek kunmeto de pluraj premisoj farante argumenton. Sed aksiomo estas rekte nur aserto; sed tiu aserto havas la internan karakteron esti ûenerala kaj necesa tiamaniere, ke la alternativo estas prezentata kiel rekte ekskludata.; Ne estas, do, aksiomo la simpla aserto sen la ekskludado de la alternativo, kiel kiam oni nur asertas ke la ento estas. En aksiomo samtempe la aserto asertas kaj forigas la kontraöon, kiel en la ento necese estas. Disfaldite, tio ekvivalentas: la ento, kio estas, dum ûi estas, necese estas, kaj do ne povas esti tio, kio ûi ne estas.; En fakto, jam enestas aksiomo. Post kiam la fakto okazas, oni komprenas, ke ne eblas ke ûi jam ne estis okazinta. Neniam eblas forigi la fakton, post kiam ûi okazis. La afero en si mem povas esti kontingenca, sed jam ne estas kontingenca post kiam ûi okazis.
: 3. Semantike, pro analogio, aksiomo eblas esti uzata en pluraj ne fakaj sencoj, kaj per aliaj vortoj.; Inter alie, aksiomo estas maksimo, kiel principo de konduto.
Sed la plej ofta alia nomo de aksiomo estas principo.
: 5. Teoremo (vd) kaj postulato (vd) estas malsamaj nocioj kompare kun aksiomo, sed rilataj.; Teoremo estas propozicio ne evidenta, sed demonstrebla, kiu dependas de antaöaj principoj aö aksiomoj. Jen, ekzemple, la tiel nomata Teoremo de Taleso:; - el du rektaj linioj, kiuj tranîas sin, la du anguloj kontraöaj laö la verticoj estas egalaj.; Do, efektiva distingo okazus nur inter aksiomo kaj teoremo, ne inter aksiomo kaj postulato (kiel jam dirite, estas la opinio de kelkaj).; Pro la multobleco de specoj de aksiomoj kaj de specoj de teoremoj, estas malfacile prezenti ekzemplojn, sen iom da ebleco de konfuzo.; Postulato estas propozicio per si mem ne evidenta, sed akceptebla kiel hipotezo, nur demonstrebla per indukto.; En tiu kadro, postulato jam estas païo antaöen kaj supozinta la aksiomon. Pro tio oni povas aserti, ke per la postulata metodo la scienco progresas pli ol per la aksioma metodo.; 6. La logika aspekto de la aksiomoj, kontraste al la aspekto gnozeologia (vd 0160) estas unue esplorenda.; Per la logika aspekto oni komprenas tion, kio estas pensata; per ûi estas donata la difino mem de aksiomo, kiel aserto kun neceso kaj ekskluziveco; per ûi aksiomo estas establita kiel tezo kaj la kontraöo estas absolute ekskludata.; La strukturo mem de la rezonado bezonas aksiomojn; sen la principo de nekontraödiro kaj de la aplikita aksiomo de komparo (de du terminoj kun tria termino) ne eblas rezoni.; Sed oni ne povas fogesi la gnoziologian demandon, îu aksiomoj validas nur interne de la logikeco de la penso, îu ankaö ekstere, en la realo mem. Jen grava aparta temo (vd 0160).
: 7. Divido kaj klasifikado. Per sistema divido kaj redividoj la klasifikado de la aksiomoj fariûas sisteme. Atente al adekvataj vidpunktoj, oni dividas unue laöforme, due laömaterie.; Per la laöforma divido de la fundamenta aksiomo, îiuj novaj derivitaj aksiomoj asertas universale, sen iu ajn apartigo al aparta kategorio de ento. La fundamenta aksiomo estas nur rigardata per abstraktado de la formoj de la sama ento.; Ekzemplo de laöforma divido de pli fundamenta aksiomo, en malpli fundamentajn, estas la elirigio el la aksiomo de nekontraödiro (kio estas ne povas samtempe neesti), la malplivasta aksiomo:; - entoj egalaj al iu tria, estas necese egalaj inter si, kaj do ne povas esti malegalaj.; Estas klare, ke en tiu kazo la divido fariûas nur per derivo de unu principo nur laöforme pli vasta, en plurajn formojn, sen enmeto de la materia diferenco.
: 8. Per la laömateria divido la principoj dividiûas, kiam ili situas en malsamaj kategorioj de ento, ekzemple, de kvanto, de tempo, de ago, ktp. Jen kazo en kiu la principoj ne estas derivitaj en plurajn formojn, sed îiu laöforma principo estas aplikata.; La plej kutima laömateria divido de aksiomoj estas tiu, per kio unuj estas matematikaj aksiomoj, dum aliaj estas nematematikaj, tio estas, tempaj aksiomoj, sociaj aksiomoj, ktp.; Ekzemplo de materia divido de la fundamenta aksiomo: spaco dum ûi estas spaco, ne povas esti ne-spaco. Alia ekzemplo: du kvantoj egalaj al tria kvanto, estas egalaj kvantoj inter si. Rimarku la matematikan karakteron de la aserto: la rekto estas la mallonga distanco inter du punktoj.; Okazas la multobleco de la aksiomoj, jen laöforme, jen laömaterie, îar el îiu juûo estas derivebla, per sinsekvo de analizoj, sinsekvo de aliaj juûoj. Tiel same, pli ûeneralaj aksiomoj fariûas principoj rilate aliajn malpli ûeneralajn. Per klasado ili estas organizeblaj kaj pli racie komprenigeblaj.; 9. Gravas, ke la derivsistemo de la aksiomoj (aö principoj) estu klara. Tio ne estas facila tasko, nek por la fundamentaj, nek por la apartaj sciencoj. Estas necese krei sistemon, kiu estus rezulto de orda analizo, per kiu la aksiomoj restus sur detala kadro.; Kelkaj klasifikoj prezentitaj de aötoroj estas interne koheraj, sed ne sufiîe universalaj. Aliaj estas universalaj, sed povas esti ne sufiîe koheraj. Ankoraö aliaj estas tro universalaj por esti laömaterie specialaj aksiomoj; ekzemple, meti kiel matematikajn aksiomojn, tiuj kiuj estas pli ûeneralaj ol la matematiko mem.; La tute ûenerala klasifikado de aksiomoj plibone nomiûas klasifikado de la principoj (vd 6645). Sed en matematiko, oni prefere parolas pri aksiomoj, anstataö principoj; pro tio en matematiko oftas la prefero po